K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y S t r o n a 222 Znaczenie terminu separacja Termin separacja wywodzi się z łacińskiego separatio, czyli rozłączenie, rozdzielenie 1. 1. Należy zauważyć, że separacja nie jest sama w sobie przyczyną rozluźnienia związku małżeńskiego. Może mieć ona miejsce, jeżeli zostanie poprzedzona konfliktem zaistniałym między małżonkami. Dopiero wówczas, gdy niemożliwym okaże się zneutralizować go dojść może do rozłamu istniejącej więzi, a przez to do orzeczenia separacji. Mówiąc o separacji, należy mieć świadomość, że separacja w rozumieniu prawa polskiego oraz Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego 2 jest instytucją regulowaną ustawą i należy odróżnić ją od powszechnie znanej separacji faktycznej. Do zaistnienia separacji faktycznej nie jest konieczne wystąpienie na drogę prawną, gdyż jest to jedynie stan faktyczny mający miejsce po podjęciu decyzji przez małżonków o życiu w rozłące, w pojedynkę 3. Historia instytucji separacji na gruncie prawa cywilnego oraz prawa kanonicznego Instytucja separacji na gruncie polskiego prawa rodzinnego jest stosunkowo nową regulacją, ponieważ do Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego została wprowadzona dopiero ustawą z dnia 21 maja 1999r. o zmianie ustaw Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Kodeks Cywilny, Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw 4. Jej wprowadzeniu do świeckich regulacji małżeńskich przyświecał główny cel, jaki stanowiło rozwiązanie sporów ideologicznych osób, które ze względu na przyjętą wiarę, nie mogły pozwolić sobie na rozwiązanie małżeństwa na skutek rozwodu, ale jednocześnie z uwagi na zaistniały stan faktyczny, nie chciały dłużej trwać w związku małżeńskim 5. Ustawodawca, po podjęciu decyzji o wprowadzeniu na grunt prawa polskiego instytucji separacji, w uzasadnieniu do projektu z 1998 roku postulował, że separacja może być użyteczna jako alternatywa wobec rozwodu, co ma znaczenie dla osób negatywnie odnoszących się do rozwodu, zwłaszcza z przyczyn natury religijnej 6. W tym samym dokumencie wykłada, że istnieje możliwość odgrywania przez separację różnych funkcji pożytecznych i pożądanych ze społecznego punktu widzenia 7. W prawie kościelnym separacja była już znana jeszcze w okresie przedkodeksowym, czyli przed rokiem 1917. Wtenczas określana była mianem rozłączenia. Wyróżniano dwie formy rozłączenia: obowiązkową, która zachodziła w ściśle określonych przypadkach (gdy małżeństwo było nieważne, a do jego konwalidacji nie doszło, gdy złożone zostały śluby czystości) oraz dobrowolną, która mogła mieć miejsce we wszelkich pozostałych sytuacjach 8. Ze względu na inne kryteria wyróżniało się rozłączenie od łoża oraz zarówno od łoża jak i stołu (kryterium skutku), jak również rozłączenie czasowe i dozgonne (kryterium czasu) 9. Warto zauważyć, że bez względu na formę, rozłączenie nigdy nie mogło wyłączać nałożonego na małżonków obowiązku wierności 10. Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983 roku 11, który obowiązuje obecnie normuje separację w kanonach 1151-1155. W kanonach tych wymienione zostały przesłanki separacji, jakie określić można wspólnym mianem niewywiązywania się z węzłowych obowiązków małżeńskich, które to negatywnie wpływa na interes rodziny 12. Instytucja separacji na tle prawa kanonicznego w znacznym stopniu odnosi się do pojęcia odpowiedzialności jednego z małżonków za zaistniałą sytuację, która dodatkowo stanowi uzasadnienie dla przerwania trwałości małżeństwa 13. Z uwagi na powyższe, wska- 1 Zob. Słownik łacińsko-polski dla prawników i historyków, Kraków 1997, s. 875. 2 Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. 2015, poz. 2082 ze zm.). 3 P. Kasprzyk, op. cit., s. 30. 4 Ustawa z dnia 21 maja 1999r. o zmianie ustaw Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Kodeks Cywilny, Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 1999 r. Nr 52, poz. 532). 5 P. Szukalski, Separacje w Polsce, s. 75 6 T. Dyrga, P. Baranowski, op.cit., s. 52. 7 Ibidem. 8 A. Sylwestrzak, Skutki prawne separacji małżonków, Kraków 2007, el. LEX. 9 J. Pelczar, Prawo małżeńskie katolickie z uwzględnieniem prawa cywilnego obowiązującego w Austryi, w Prusach i w Królestwie Polskiem, Kraków 1882, s. 599-617. 10 J. Pelczar, op. cit., s. 673. 11 Kodeks Prawa Kanonicznego. Przekład polski zatwierdzony przez Konferencję Episkopatu, Poznań 1984. 12 A. Sylwestrzak, op. cit., el. LEX. 13 T. Rozkrut, Separacja małżeńska w prawie kanonicznym oraz w prawie polskim, Polonia Sacra 6 (2000), s. 211.
223 S t r o n a K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y zuje się, że instytucja separacji stanowi nadzwyczajny środek umożliwiający przywrócenie niewinnemu małżonkowi spokoju, jaki zaburzony został poprzez naganne działanie współmałżonka 14. Funkcje instytucji separacji w polskim prawie świeckim i kanonicznym Funkcje instytucji separacji na gruncie polskiego prawa świeckiego oraz prawa kanonicznego co do zasady pozostają w zgodności ze sobą. Wyjątek może stanowić funkcja polegająca na ułatwieniu w orzeczeniu rozwodu, która jest szczególnie sprzeczna z prawem Kościoła katolickiego oraz naganna z uwagi na rozerwanie węzła małżeńskiego. Poniżej zestawione i omówione zostaną funkcje, jakie można przypisać separacji na gruncie zarówno polskiego ustawodawstwa, jak również w odniesieniu do regulacji przyjętych przez Kościół katolicki. A. Funkcja organizacyjna uregulowanie sytuacji materialnej i prawnej małżonków Oczywistym jest, że główną funkcją separacji jest uregulowanie sytuacji majątkowej oraz prawnej między małżonkami, którzy z uwagi na brak więzi postanowili o życiu w separacji faktycznej. Instytucja ta umożliwia małżonkom odpowiednią organizację ich życia, jeżeli z powodów wyznaniowych nie chcą i nie mogą zadecydować oni o rozwodzie 15. Separacja nie jest powodem kryzysu małżeńskiego, ale pełni funkcję potwierdzenia istnienia takiegoż konfliktu. Na gruncie prawa kanonicznego daje możliwość ochrony małżonka, który nie jest stroną, która spowodowała konflikt 16. Separacja, poprzez nierozerwalnie związany z tym terminem zespół działań prawnych normuje kwestie ważne z punktu widzenia funkcjonowania rodziny. Orzeczenie separacji może wiązać się z możliwością zastosowania dalszych zabiegów prawnych. Przykład może stanowić art. 54 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, który stanowi o tym, że orzeczenie separacji z mocy prawa pociąga za sobą skutek zaistnienia między małżonkami rozdzielności majątkowej. Zaistnienie takiego stanu jest konieczne, ponieważ okoliczność zupełnego rozkładu pożycia małżonków, która stanowi przesłankę dla orzeczenia separacji stanowi przeszkodę dla poprawnej kooperacji w sprawowaniu zarządu nad majątkiem wspólnym 17. Bardzo ważną funkcją z punktu widzenia prawa cywilnego jest umożliwianie instytucją separacji odpowiedniego uregulowania sytuacji prawnej oraz przede wszystkim materialnej małżonków, którzy już wcześniej podjęli decyzję o pozostaniu w separacji faktycznej 18. Moim zdaniem funkcja ta ważna jest również na gruncie prawa kanonicznego, ponieważ daje możliwość zapewnienia godnych warunków dzieciom małżonków, które bezsprzecznie nie powinny ucierpieć poprzez rozłąkę rodziców. Separacja rodziców zaistniała jako alternatywa dla ich rozwodu, może stanowić szansę na pozytywny rozwój psychiczny dziecka, ale dodatkowo zapewnia bezpieczeństwo dla całej rodziny 19. B. Funkcja legalizująca Jest to funkcja, która pozostaje w ścisłym związku z opisaną wyżej funkcją organizacyjną. Ściśle rzecz ujmując, polega ona na legalizacji zaistniałej między małżonkami, wyjaśnionej wcześniej separacji faktycznej 20. Legalizacja ta poprzez prawne uregulowanie sytuacji zaistniałej między małżonkami pozwala na to, aby nienaruszony został małżeński obowiązek wspólnego pożycia. Ten bowiem zostaje wyłączony w chwili, kiedy w odniesieniu do relacji małżeńskiej orzeczona zostanie separacja prawna. Powyższe oznacza, że instytucja separacji orzeczonej na drodze prawnej legalizuje ex nunc separację faktyczną, jaka zaistniała już wcześniej jeszcze przed orzeczeniem i stwierdzeniem zupełnego rozkładu pożycia 21. C. Funkcja restytucyjna Zarówno w świetle prawa kanonicznego, jak również prawa cywilnego, separacja stanowi środek mający na celu pojednanie małżonków 22. Orzeczenie separacji może stanowić przyczynek do pojednania się małżonków w późniejszym czasie. Z uwagi na to, funkcję restytucyjną inaczej określać można mianem funkcji pojednawczej. Funkcja ta wynika z przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, ponieważ ustawodawca dopuszcza możliwość zniesienia separacji. 14 W. Góralski, Separacja małżeńska jako instytucja chroniąca dobro małżonków i ich dzieci oraz trwałość małżeństwa w prawie kanonicznym i w prawie świeckim [w:] Zagadnienia praw rodziny. XII Dni Praw Człowieka w KUL 1994 r., J. Rebeta (red.), Lublin 1997, s. 111. 15 J. Grzelińska, Rozwód i separacja pomiędzy małżonkami. Aspekty prawne i majątkowe, Warszawa 2010, s. 16. 16 P. Kasprzyk, op. cit., s. 34. 17 A. Sylwestrzak, op. cit., el. LEX. 18 T. Dyrga, P. Baranowski, op.cit., s. 53. 19 P. Kasprzyk, Separacja prawna małżonków, Lublin 2003, s. 34. 20 A. Sylwestrzak, op.cit., el. LEX. 21 Ibidem. 22 T. Dyrga, P. Baranowski, op.cit., s. 53.
K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y S t r o n a 224 Funkcja ta wynika też z samej istoty tej instytucji, ponieważ z uwagi na to, że rozpad pożycia małżonków nie musi być trwały w momencie orzeczenia istnieje możliwość powrotu do stosunków małżeńskich umożliwiających przywrócenie wspólnoty małżeńskiej 23. W literaturze wskazuje się również, że realizacji funkcji restytucyjnej sprzyja czynnik czasu. Małżonkowie poprzez orzeczenie separacji zyskują możliwość przemyślenia własnej sytuacji, a dodatkowo mogą uzmysłowić sobie, czym skutkować będzie hipotetyczna decyzja o rozwodzie. Czas może w tym przypadku wpłynąć tak na złagodzenie poróżnień między małżonkami, jak również zapobiec pochopnym, nieodwracalnym decyzjom. Pośrednio, przez funkcję tę separacja realizuje również zasadę trwałości małżeństwa. D. Ułatwienie w orzeczeniu rozwodu Jednakowoż należy zauważyć, że separacja może pełnić funkcję ułatwienia w podjęciu decyzji o rozwiązania małżeństwa instytucją rozwodu 24. Jest to funkcja niewątpliwie niekorzystna z punktu widzenia prawa kanonicznego, dlatego na gruncie kościelnym nie występuje ona. Upływający czas może utrwalić małżonków w przekonaniu, że problem jaki zaistniał w ich związku jest problemem niemożliwym do rozwiązania, a dodatkowo z uwagi na upływ czasu małżeństwo rozpadło się jeszcze bardziej niż w momencie orzeczenia separacji. W polskim systemie prawnym nie funkcjonuje znane z innych systemów rozwiązanie prawne polegające na funkcjonowaniu separacji jako jednej z przesłanek, jaka musi zaistnieć, aby można było później orzec rozwód. Takie rozwiązanie zostało przyjęte m. in. w prawie włoskim. Innym rozwiązaniem jest znana m. in. z prawa francuskiego konwersja separacji w rozwód. Ten zabieg prawny polega na możliwości przekształcenia w rozwód separacji, po upływie określonego czasu od jej orzeczenia. W takiej sytuacji niekoniecznym jest już przeprowadzenie dodatkowego postępowania rozwodowego 25. Chociaż polskim systemie prawnym nie spotykane są powyższe rozwiązania, doktryna stanowi, że separacja może stać się pierwszym etapem na drodze ku rozwodowi. Ma mieć to miejsce z uwagi na łagodniejsze przesłanki instytucji separacji w porównaniu do przesłanek, jakie spełnione muszą zostać, aby orzeczony mógł zostać rozwód 26. Przyjmując taki tok rozumowania, separacja rzeczywiście może zostać uznana za środek ułatwiający podjęcie decyzji o rozwodzie, ponieważ dodatkową rolę odgrywa tu czynnik czasu, który może spowodować wiele trudności w ponownym nawiązaniu kontaktów przez małżonków. E. Funkcja surogacyjna W wąskim znaczeniu funkcja separacji jako surogatu rozwodu oznacza, że prawo nie zna instytucji rozwodu, a separacja pozostaje jedynym zgodnym z prawem uregulowaniem oddzielnego życia małżonków. Takie rozwiązanie nie jest znane na gruncie prawa cywilnego, jednakowoż przyjęte zostało w prawie kanonicznym 27. W szerokim znaczeniu funkcja surogacyjna występuje również w ustawodawstwie polskim, chociaż przewiduje ono zarówno separację, jak również rozwód. Chodzi w tym przypadku o takie stany faktyczne, w których możliwe jest orzeczenie separacji, a przy tym rozwód nie może być zasądzony 28. Na gruncie polskiego prawa wyróżniane są dwa takie przypadki. Pierwszy z nich może zaistnieć, kiedy mimo, iż spełnione zostają przesłanki do orzeczenia rozwodu i separacji, małżonkowie decydują się na drugą instytucję, z uwagi na przyjęty system wartości, sumienie oraz religię. Druga sytuacja ma miejsce, kiedy przy możliwości orzeczenia separacji, istnieje niemożność orzeczenia o rozwodzie 29. W prawie kanonicznym separacja nie prowadzi do rozwiązania małżeństwa tak samo jak w przypadku separacji na gruncie prawa cywilnego. Ustawodawca kościelny wyszedł naprzeciw oczekiwaniom małżonków i z uwagi na fakt, że rozwód w prawie kanonicznym nie jest dopuszczalny, a jednak realnie mogą zaistnieć okoliczności, jakie uniemożliwią wspólną drogę małżonków zdecydował się zezwolić w określonych przypadkach na rozluźnienie węzła małżeńskiego 30. Separacja stanowi środek chroniący przekonania religijne, jakie jak już wcześniej zauważyłam mogą pozostawać w sprzeczności z instytucją rozwodu, a przez to rozwiązania problemów małżeńskich. Dzięki niej możliwym jest działanie w sposób jaki jest zgodny zasadom obowiązującym wiernych wyznania katolickiego. Należy jednak zauważyć, że separacja jest mimo wszystko instytucją powszechną, ogólnie dostępną i możliwość jej zawarcia nie jest w świetle prawa polskiego uzależniona od wyznania, jakiemu podlegają małżonkowie 31. 23 A. Sylwestrzak, op.cit., el. LEX 24 T. Dyrga, P. Baranowski, op.cit., s. 53. 25 A. Sylwestrzak, op.cit., el. LEX. 26 Ibidem. 27 Ibidem. 28 Ibidem. 29 Ibidem. 30 M. Marszałek, Związek małżeński na gruncie prawa polskiego oraz prawa kanonicznego, Warszawa 2010, s. 126-127. 31 T. Dyrga, P. Baranowski, op.cit., s. 53.
225 S t r o n a K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y Instytucja separacji pozwala dodatkowo na uniknięcie nieprzemyślanych i pochopnych decyzji o rozwodzie, jakie powstały pod wpływem emocji. Decyzje podejmowane w takim stanie emocjonalnym często po pewnym czasie mogą okazać się decyzjami błędnymi 32. Dzięki separacji małżonkowie mogą uchronić się od nagannego z punktu widzenia religii rozwodu, a mimo to z uwagi na konflikt zyskują warunki na prowadzenie uregulowanego prawnie życia oddzielnego. Co najważniejsze z punktu widzenia praktykowania wiary separacja na gruncie prawa kanonicznego nie będzie stanowiła przeszkody w dostępowaniu sakramentów 33. Ponieważ na małżonkach ciąży obowiązek pozostawania we współżyciu małżeńskim, rozdzielenie małżonków podczas trwania węzła małżeńskiego może być w świetle prawa kanonicznego jedynie szczególnym wyjątkiem, a dodatkowo oparte musi zostać na obowiązującym prawie 34. Z racji tego, ze małżeństwo powinno być w świetle Kościoła nierozerwalną wspólnotą, stworzoną w sposób niewymuszony nienormalną sytuacją jest decydowanie o życiu w rozłące 35. Z tego powodu, aby możliwa była separacja w rozumieniu prawa kanonicznego przyczyny uzasadniające jej zaistnienie, zostały określone w sposób bardzo rygorystyczny. Zachowanie małżonka musi naruszać zasady życia małżeńskiego wskazane w Kodeksie Prawa Kanonicznego. Główną przyczyną separacji na gruncie prawa kanonicznego jest cudzołóstwo 36. Mimo tego ustawodawca zachęca zdradzonego współmałżonka do przebaczenia stronie niewiernej. Sama niewierność nie może być jedynie przypuszczalna, ale pewna, oparta na dowodach, a nie jedynie domysłach i pomówieniach. Przyczyna ta daje podstawę do starania się o uzyskanie separacji trwałej 37. F. Ochrona dóbr chronionych prawem Instytucja separacji ma za zadanie chronić pewne wartości, ważne zarówno z punktu widzenia prawa, jak również z uwagi na dobro rodziny i jej członków. Podstawowym dobrem, jakie chroni, jest wspomniana już wcześniej trwałość małżeństwa. Separacja ma również na celu silną ochronę dobra dziecka. Ochrona ta jest możliwa przez wypełnianie innych funkcji separacji przede wszystkim funkcji pojednawczej, jaka stwarza możliwość do odwrócenia zaistniałego stanu faktycznego i złagodzenie konfliktu narastającego między małżonkami. Kolejną funkcją pozwalającą chronić dziecko jest wymieniona wcześniej funkcja organizacyjna, dzięki której możliwe staje się chociażby sądowne uregulowanie zasad władzy rodzicielskiej, jak również powinności alimentacyjnych rodziców wobec dziecka 38. Mając na uwadze realizację interesów kościelnych, można wyodrębnić kolejną funkcję separacji, jaką jest ochrona dóbr osobistych małżonków, za jakie można uznać miedzy innymi swobodę sumienia oraz wyznania 39. Separacja może w tym wymiarze być traktowana jako alternatywa dla decyzji o rozwodzie. Instytucja ta posiada wiele cech podobnych do instytucji rozwodu, jednak co najważniejsze z uwagi na wyznanie katolickie nie powoduje rozerwania węzła małżeńskiego, a jedynie go rozluźnia. Małżonkowie tym samym formalnie nadal pozostają związani złożoną sobie przysięgą, a regulować mogą wszelkie sprawy osobiste z wyłączeniem decyzji o zawarciu kolejnego, nowego małżeństwa. Podsumowanie W obecnych czasach rozpada się bardzo wiele małżeństw, a w tej perspektywie instytucja separacji wydaje się być idealnym rozwiązaniem dla małżeństw, które jednocześnie chcą postępować w zgodzie z wyznawaną religią i własnym sumieniem, a z drugiej strony znalazły się w obliczu niemożności kontynuowania wspólnej małżeńskiej drogi. Mimo, że prawo kanoniczne ustanowiło obowiązek zachowania współżycia małżeńskiego miejsce może mieć przyczyna usprawiedliwiająca separację, a więc zgodna z prawem Kościoła 40. Separacja na gruncie prawa kanonicznego Kościoła katolickiego jest instytucją umożliwiającą wierzącym małżonkom życie zgodnie z regułami wiary oraz możliwość ciągłego dostępowania do sakramentów. Z uwagi na ilość katolików w skali kraju, ustawodawca świecki zdecydował się przenieść tę regulację w sferę polskiego prawa rodzinnego i opiekuńczego. Ogólną przesłanką do stwierdzenia separacji jest przeszkoda w trwaniu małżonków w jedności wspólnego życia, a tym samym niemożność dalszego utrzymania współżycia małżeńskiego 41. Taki stan stanowi poważne zagrożenie dla istnienia rodziny. Instytucja separacji może okazać się 32 Ibidem, s. 54. 33 J. Grzelińska, op.cit., s. 15. 34 B. Sitek, Trwałość i nierozerwalność małżeństwa. Ze studiów nad małżeństwem w prawie rzymskim, kanonicznym Kościoła katolickiego i polskim prawie cywilnym, Olsztyn 2002, s. 110. 35 A. Sobczak, Stwierdzenie nieważności małżeństwa i inne małżeńskie procesy kościelne, Poznań 2010, s. 222. 36 B. Sitek, op.cit., s. 110. 37 Ibidem, s. 111. 38 A. Sylwestrzak, op.cit., el. LEX 39 T. Dyrga, P. Baranowski, op.cit., s. 53. 40 A. Sobczak, op.cit., s. 221. 41 B. Sitek, op.cit., s. 117.
K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y S t r o n a 226 pomocna w powróceniu do spójności małżeńskiej i załagodzeniu konfliktu poprzez umożliwienie małżonkom zdystansowania się do zaistniałej sytuacji. Funkcja ta wydaje się zgodna dla instytucji separacji zarówno na gruncie prawa kanonicznego, jak również prawa cywilnego. Wprowadzenie instytucji separacji na grunt prawa rodzinnego i opiekuńczego pozwoliło na zalegalizowanie tzw. separacji faktycznej, która polega na pozostawaniu małżonków w sytuacji istniejącego rozłączenia. Faktem jest jednak, iż instytucja ta nie jest instytucją cieszącą się dużą popularnością wśród małżeństw przechodzących kryzys. Nadal za najbardziej upowszechniony sposób rozwiązania problemów, które nie pozwalają na wspólne życie uznaje się rozwód. Istnieje również duża grupa par, które decydują się nie legalizować stanu istniejącej rozłąki i pozostawać jedynie w separacji faktycznej. *** The institution of separation is ideal for couples who want to live in harmony with religion and conscience, but can t be together. Canon law established the obligation of life in common. There is a possibility of separation. Separation in canon law allows spouses to life according to the rules of religion. Secular legislature decided to apply this regulation in the sphere of Polish civil law, because in the country live a lots of Catholics. Functions of the separation on the Polish civil law and canon law as a rule are in conformity. The article lists the functions of separation - both in Polish civil law as well as in canon law.