KRUSZYWA ALTERNATYWNE Maciej Stachowski Gospodarka odpadami wydobywczymi 40 Dyrektywa 2006/21/WE, wydana przez Parlament Europejski i Radę, była podstawą do wprowadzenia w Polsce Ustawy o odpadach wydobywczych, która obowiązuje od 10 lipca 2008 r. i wprowadza odrębne metody postępowania z odpadami wydobywczymi, w odróżnieniu od reszty odpadów, które ujęte zostały w Rozporządzeniu w sprawie katalogu odpadów. Na początku 2013 r. weszła w życie znowelizowana ustawa o odpadach, wprowadzająca zmiany w systemie gospodarki odpadami, w tym także w obszarach istotnych dla sektora budownictwa oraz górnictwa. Jedną z istotnych zmian w ww. ustawie jest wyłączenie gruntu, a także budynków trwale związanych z gruntem oraz zanieczyszczonej gleby spod przepisów tej ustawy w przypadku gdy użyje się tego materiału do celów budowlanych w miejscu wydobycia. Ustawy nie stosuje się także, przy zachowaniu odpowiednich kryteriów, do mas ziemnych lub skalnych, które zostały przemieszczone w związku z wydobyciem kopalin, jeżeli koncesja na wydobywanie kopalin ze złóż lub plan ruchu zakładu górniczego zatwierdzone decyzjami, o których mowa w Ustawie z dnia 9 czerwca 2011 r. Prawo geologiczne i górnicze, lub miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego dla terenu górniczego, określają warunki i sposób ich zagospodarowania. Podobnie rzecz ma się odnośnie do nadkładu stanowiącego masy ziemne lub skalne usuwane znad złoża w celu umożliwienia wydobycia kopaliny Odpady wydobywcze są odpadami powstałymi podczas poszukiwania, wydobywania bądź też fizycznej i chemicznej przeróbki rud oraz innych kopalin. Stanowią ponad połowę wszystkich wytwarzanych odpadów w kraju. Gospodarka nimi stanowi skomplikowane zagadnienie, głównie przez ich właściwości i masowość występowania. Natomiast postępując niewłaściwie, można poważnie zagrozić środowisku. Wówczas należy liczyć się z długofalowymi i niełatwymi do przejścia konsekwencjami społeczno-ekonomicznymi. użytecznej, zwałowanego na obszarze górniczym, o ile nie stanowi odpadu w rozumieniu ustawy o odpadach, a termin i sposób jego zagospodarowania zostały określone zgodnie z przepisami ustawy Prawo geologiczne i górnicze dotyczącymi ruchu zakładu górniczego. Dzieje się tak, ponieważ mała powierzchnia wyrobisk i brak miejsca w granicach obszaru górniczego uniemożliwiają składowanie odpadów w wyrobisku oraz zwałowanie nadkładu na obszarze górniczym. W kwestiach nieuregulowanych w tej ustawie obowiązują odpowiednie zapisy z innych aktów prawnych. Eksploatacja piasku i żwiru związana jest często z sortowaniem urobku na kilka rodzajów frakcji, różniących się wielkością ziaren. W wyniku dokonywanych czynności otrzymuje się również frakcję drobnoziarnistą, o wielkości do 2 mm (oznaczaną 0,1-2 mm lub 0-2 mm). Piasek taki nie zawsze cieszy się szczególnym uznaniem wśród klientów kopalni, dlatego też jest on często pryzmowany (w oczekiwaniu na lepszą koniunkturę), wykorzystywany do usypywania budowli ziemnych bądź też po prostu zwałowany w wyrobisku (topiony w wyrobiskach zalanych wodą). Czy zatem frakcję piasku 0-2 mm, oddzieloną w wyniku sortowania odbywającego się w zakładzie górniczym, należy uznać za odpad? Raczej nie, gdyż przyjmuje się, iż nie będzie nigdy odpadem substancja, której posiadacz nie chce się wyzbyć ani nie jest do tego zobowiązany. Jeśli więc kruszywo frakcji 0-2 mm znajduje się w ofercie, jest sprzedawane
klientom, to nawet w przypadku, gdy występuje nadprodukcja (klienci zamawiają mniej niż jest produkowane) zmuszająca do magazynowania części gotowego produktu, nadal mamy do czynienia z pełnowartościowym towarem, a nie odpadem. Powoduje to, że na przedsiębiorcy nie będą spoczywać jakiekolwiek obowiązki wynikające z Ustawy o odpadach wydobywczych, gdyż ma ona zastosowanie jedynie do odpadów. Szczególnie istotną zmianą jest wprowadzenie pojęcia produktu ubocznego. Jest to przedmiot lub substancja, powstające w wyniku procesu produkcyjnego, którego podstawowym celem nie jest ich produkcja. Takie produkty mogą być uznane za produkt uboczny, niebędący odpadem, jeżeli są spełnione następujące warunki, m.in. pewność wykorzystania przedmiotu, nieszkodliwość dla środowiska, niemożność uniknięcia wytwarzania takich produktów. Ta definicja jest korzystna w przypadku odpadów wydobywczych, w przypadku których zapobiegnięcie ich powstawaniu jest często niemożliwe i kiedy spełniają określone parametry pozwalające na ich wykorzystanie, np. w branży budowlanej. Przykład produktu ubocznego dla kruszyw mineralnych stanowi szeroko rozumiane kruszywo zasypowe o frakcji 0-2 mm, czyli po prostu piasek, jednak o charakterystycznych właściwościach. Piasek ten, ze względu na swój charakter produkt uboczny nie podlega żadnym normom. Zwykle posiada dużą ilość frakcji pylastych, dzięki czemu stosowany jest przy robotach ziemnych, gdzie wymagany jest odpowiedni stopień zagęszczenia gruntu. Jest zwykle nieco tańszy od piasku stosowanego do produkcji betonu, a także wykorzystywany jako tani zamiennik tradycyjnej, także pozanormowej pospółki (frakcja 0-31,5 mm) przy budowie dolnych warstw nasypów. Ponadto w przypadku złóż ubogich w kamień pospółkę traktuje się jako półprodukt, przetwarzany następnie na różne kruszywa piaskowe i żwirowe. Wartość piasku zasypowego obniża brak zawartości w nim fakcji grubej, powyżej 2 mm, a także w niektórych przypadkach duża obecność gliny. Ponieważ nie podlega on żadnym normom, żadne parametry nie mogą być zadeklarowane przez producenta, co oznacza brak możliwości wystawienia jakichkolwiek dokumentów na temat tego materiału, z wyjątkiem krzywej przesiewu. Kierując się nadrzędnym celem polityki unijnej dotyczącym zapobiegania powstawania odpadów wydobywczych, przedsiębiorca związany z górnictwem skalnym może na kilka sposobów starać się zmniejszyć ilość powstających odpadów. Podstawowym wydaje się optymalizacja procesu produkcyjnego kruszywa. Kolejnym jest stosowanie nowoczesnych maszyn do przeróbki dopasowanych do konkretnego zakładu czy płukania kruszyw w cyklu zamkniętym z odzyskiem wody procesowej. Wreszcie racjonalna oferta rynkowa, elastyczna względem oczekiwań klienta (stosunek jakości do wymagań). Mając na uwadze odzysk jako drugi etap ograniczenia ilości odpadów, proponuje się potencjalne kierunki zastosowania powstających w górnictwie skalnym odpadów wydobywczych jako produktu głównego lub domieszki. Są to: budownictwo hydrotechniczne (obwałowania rzek, umocnienia kanałów, obwałowania i groble osadników, umocnienia wybrzeży i budowa nabrzeży oraz sztucznych wysp), budownictwo ziemne, budownictwo drogowe i kolejowe (nasypy i podbudowy), roboty likwidacyjne w górnictwie skalnym, ceramika budowlana oraz rekonstrukcja i rekultywacja terenów zdegradowanych (zwałowiska odpadów komunalnych, zapadliska terenu, wyrobiska pogórnicze, osadniki, wypełnienia terenowe pod budownictwo). Program gospodarowania odpadami wydobywczymi Zgodnie z art. 8 ust. 1 Ustawy o odpadach wydobywczych posiadacz takich odpadów zobowiązany jest do przedłożenia właściwemu organowi programu gospodarowania odpadami wydobywczymi (PGOW) przed rozpoczęciem działalności związanej z wytwarzaniem lub gospodarowaniem odpadami wydobywczymi. W przypadku gdy działalność taka była prowadzona w czasie poprzedzającym dzień wejścia w życie ustawy, zobowiązany jest do dostosowania się do przepisów tejże ustawy. Głównym celem programu jest m.in. zapobieganie powstawaniu odpadów wydobywczych oraz ich negatywnemu oddziaływaniu na środowisko. Służyć ma temu racjonalne gospodarowanie odpadami wydobywczymi w fazie działalności wydobywczej przy metodzie wydobywania kopalin ze złóż oraz ich przeróbce. Ponadto niezbędna jest analiza wpływu czynników atmosferycznych na odpady wydobywcze, umieszczenie takich odpadów z powrotem w wyrobiskach, gdy jest to uzasadnione technicznie i ekonomicznie, a także zapewnienie odzysku odpadów wydobywczych oraz ich ponowne wykorzystanie tam, gdzie jest to możliwe oraz kwestia bezpiecznego unieszkodliwiania. PGOW zatem dotyczyć musi zaplanowania całego cyklu życia takich odpadów już na etapie projektowym, od wydobycia aż po rekultywację obiektu unieszkodliwiania odpadów wydobywczych, przed rozpoczęciem samego wydobycia 41
KRUSZYWA ALTERNATYWNE 42 generującego odpady. W świetle definicji zawartej w ustawie obiektem unieszkodliwiania odpadów wydobywczych jest obiekt przeznaczony do składowania odpadów wydobywczych w formie stałej, ciekłej, w roztworze lub zawiesinie, w tym tamy, hałdy i stawy osadowe. Jednak za obiekty unieszkodliwiania odpadów wydobywczych nie uznaje się wyrobisk górniczych wypełnianych odpadami wydobywczymi w celach rekultywacyjnych i technologicznych. Obiekty unieszkodliwiania odpadów wydobywczych dzieli się na obiekty kategorii A oraz pozostałe. Obiekty zalicza się do kategorii A, jeżeli brak działania lub niewłaściwe działanie mogłoby spowodować poważny wypadek bądź w obiekcie składowane są odpady niebezpieczne albo odpady, które zawierają substancje lub preparaty niebezpieczne. Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie szczegółowych kryteriów klasyfi kacji obiektów unieszkodliwiania odpadów wydobywczych definiuje również nowe pojęcia, czyli stateczność obiektu unieszkodliwiania odpadów wydobywczych i niewłaściwą eksploatację obiektu unieszkodliwiania odpadów wydobywczych. Określa też szczegółowo kryteria decydujące o zaliczeniu obiektu unieszkodliwiania odpadów wydobywczych do kategorii A. Kryteria klasyfikacji określone w rozporządzeniu zostały wprowadzone przede wszystkim dla obiektów powstających, ale dotyczą także obiektów funkcjonujących. Stateczność obiektu unieszkodliwiania odpadów wydobywczych to zdolność obiektu do zatrzymywania odpadów wewnątrz obiektu w sposób zgodny z jego projektem. Niewłaściwa eksploatacja obiektu unieszkodliwiania odpadów wydobywczych to eksploatacja obiektu mogąca prowadzić do poważnego wypadku, w tym nieprawidłowe funkcjonowanie środków mających na celu ochronę środowiska oraz wadliwe bądź niewystarczające założenia projektowe, zwłaszcza w zakresie odnoszącym się do właściwości i wielkości obiektu. Obiekt unieszkodliwiania odpadów wydobywczych klasyfikuje się jako obiekt kategorii A, jeżeli jest spełnione co najmniej jedno z trzech kryteriów. Pierwsze kryterium, dotyczące braku działania lub niewłaściwego działania, które mogłoby spowodować poważny wypadek, określono jako przewidywane w perspektywie krótkoterminowej lub długoterminowej skutki awarii w wyniku utraty stateczności obiektu unieszkodliwiania odpadów wydobywczych, obejmującej wszelkie możliwe awarie mechanizmów związanych z konstrukcją danego obiektu unieszkodliwiania odpadów wydobywczych lub w wyniku niewłaściwej eksploatacji, które mogą prowadzić do znacznego ryzyka utraty życia, poważnego zagrożenia dla zdrowia ludzi oraz poważnego zagrożenia dla środowiska. Drugim kryterium jest obecność w składowanych odpadach wydobywczych odpadów niebezpiecznych, a trzecim obecność w składowanych odpadach substancji lub mieszanin niebezpiecznych. Biorąc pod uwagę wyżej wymienione wymagania, PGOW powinien zawierać dane na temat działań mających na celu ograniczenie odpadów wydobywczych, ich odzysku i oceny ryzyka unieszkodliwiania. Ponadto niezbędne są określenie łącznej ilości odpadów wydobywczych przewidzianych do wytworzenia w ciągu roku, opis procesów ich powstawania i przeróbki, zakres i sposób monitoringu wyrobisk górniczych oraz opis skutków dla środowiska, zdrowia i życia ludzi spowodowanych unieszkodliwianiem odpadów wydobywczych. Jeśli skutki te są niekorzystne, należy złożyć wniosek o zmianę zezwolenia na prowadzenie obiektu. Wniosek taki również jest niezbędny w przypadku zmiany warunków prowadzenia obiektu unieszkodliwiania odpadów wydobywczych, co potwierdzą wyniki monitoringu obiektu lub kontroli przeprowadzonej przez wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska, bądź gdy nastąpią istotne zmiany w najlepszych dostępnych technikach stosowanych w państwach członkowskich UE. Od niedawna do programu dołączyć należy też bada-
nia wód powierzchniowych oraz podziemnych, na które obiekt unieszkodliwiania odpadów wydobywczych może mieć wpływ, w zakresie ustalenia poziomu naturalnych stężeń substancji występujących w glebie. Treść dokumentu określa sposób gromadzenia informacji, ich weryfikacji, a także zakresu potrzebnego do sporządzenia charakterystyki odpadów wydobywczych. Elementy takiej charakterystyki stanowią opis właściwości fizycznych i chemicznych odpadów, wyszczególnienie ich rodzaju, opis substancji chemicznych, które mają znaleźć zastosowanie w procesie przeróbki, opis metody składowania odpadów w obiekcie oraz opis systemu transportu odpadów. Można w tym celu wykorzystać przede wszystkim istniejące wyniki badań oraz dokumenty po odpowiednim zweryfikowaniu aktualności, przydatności i wystarczalności. W przypadku gdy zakres wykonanych badań nie jest zgodny z wymaganiami rozporządzenia, należy je uzupełnić. Mimo iż Ustawa o odpadach wydobywczych obejmuje odpady powstałe w wyniku poszukiwania, rozpoznawania oraz wydobycia, przeróbki i magazynowania kruszyw, w praktyce w górnictwie skalnym powstają odpady z udostępniania (gleba i zwietrzelina) oraz przeróbki (odpady z procesów mechanicznych oraz pyły w postaci szlamu z płukania kruszyw). Częste uznawanie tych odpadów jako produkty chwilowo niezbywalne w celu ominięcia wymagań prawnych wiąże się z koniecznością objęcia takiego produktu zakładową kontrolą produkcji oraz wykonywaniem niezbędnych badań. Badania właściwości fizycznych, które należy wykonać dla potencjalnych odpadów wydobywczych, to: uziarnienie, wskaźnik plastyczności, gęstość, wilgotność, zagęszczalność, wytrzymałość na ściskanie, kąt tarcia wewnętrznego, współczynnik filtracji, wskaźnik porowatości, ściśliwość i konsolidacja. Natomiast wymagana przez ustawę treść opisu geochemicznych właściwości odpadów wydobywczych powinna zawierać charakterystykę mineralogiczno-chemiczną odpadów wydobywczych, a także charakterystykę dodatków lub pozostałości w odpadach wydobywczych oraz przewidywane zmiany składu chemicznego odcieku w czasie dla każdego rodzaju. Wykonanie wymienionych badań może być także bardzo pomocne w późniejszym postępowaniu z odpadami wydobywczymi, jak np. w opracowywaniu metod ich unieszkodliwiania, czy chociażby sposobu ich składowania, a także metod późniejszej rekultywacji. Charakterystyka odpadów wydobywczych udokumentowana w sposób tak szczegółowy, wraz z przeprowadzeniem badań geochemicznych i geotechnicznych, może okazać się pomocna przy wykorzystywaniu odpadów wydobywczych w przemyśle i stanowić obopólną korzyść zarówno dla właścicieli odpadów, jak i dla zainteresowanych ich wykorzystaniem sektorów (np. budownictwa). Wymienione badania określają istotne parametry takich odpadów i mogą okazać się dobrym punktem wyjścia dla uznania odpadu jako nowego źródła surowca dla przemysłu budowlanego, a dzięki wykorzystaniu odpadów wydobywczych można pozbyć się problemu składowania odpadów wydobywczych, ich monitoringu oraz rekultywacji, z korzyścią dla obu stron. Badania wskazują także na ewentualne zagrożenia środowiskowe, które może nieść za sobą ich ponowne zagospodarowanie. Dla odpadów, które nie spełniają wymagań norm obowiązujących w danym sektorze przemysłu, mogą być podstawą do opracowania technologii ich przeróbki, która umożliwi w przyszłości ich praktyczne wykorzystanie. Ustawa jasno podkreśla obowiązek ograniczenia negatywnego oddziaływania na środowisko, nawet po zamknięciu obiektu unieszkodliwiania odpadów wydobywczych. Znaczenie dla środowiska ma również efektywniejsze wykorzystanie produktów wydobywczych, co przekłada 43
KRUSZYWA ALTERNATYWNE 44 się na ochronę istniejących zasobów złóż kopalin (w szczególności w przypadku sektora kruszyw). Pierwszoplanową kwestią w gospodarce odpadami wydobywczymi stały się aspekty środowiskowe, które są najistotniejszym warunkiem prowadzenia procesu ich odzyskiwania. Kwestie technologiczne i ekonomiczne są wyraźnie drugoplanowe. Jak widać z powyższego opisu, pomimo zawartego w ustawie zakresu tematycznego, który powinien zawierać się w programie gospodarowania odpadami wydobywczymi, poprawne sporządzenie tego typu dokumentu przez posiadaczy odpadów wydobywczych może nastręczyć niemałych problemów. Trudności występują także podczas wydawania opinii przez uprawnione do tego instytucje, czyli Okręgowy Urząd Górniczy czy jednostki samorządu terytorialnego właściwe ze względu na lokalizację obiektu unieszkodliwiania odpadów wydobywczych, jak i decyzji zatwierdzającej ów program, o której wydaniu decyduje ostatecznie marszałek województwa. Teoria a praktyka Górnictwo skalne ma swoją specyfikę. Wynika ona z faktu występowania większości złóż w trudnym terenie, co determinuje liczne ograniczenia w prowadzeniu eksploatacji (w tym również związane z gospodarowaniem odpadami wydobywczymi). W kopalniach odkrywkowych górnictwa skalnego trudności powoduje również fakt, że w procesie wydobycia i przeróbki kopaliny powstają duże ilości nadkładowych mas ziemnych i skalnych oraz frakcji, które posiadają walory użyteczne, lecz okresowo nie znajdują nabywców. W zależności od koniunktury jedne i drugie mogą stanowić produkt handlowy lub odpad. O masie wytwarzanych odpadów wydobywczych decyduje zalegający nad złożem nadkład, którego ilość zależy od budowy geologicznej złoża i jego parametrów, a nie od działań przedsiębiorcy. Odzysk odpadów wydobywczych jest opłacalny tylko w przypadku występowania popytu, co również jest sprawą koniunktury. Odpadowe masy ziemne i skalne przedsiębiorcy traktują jako surowce lub produkty, żeby uniknąć wymogów związanych z odzyskiem odpadów w razie wystąpienia możliwości zbytu. W takim przypadku nie jest respektowany zapis art. 7 Ustawy o odpadach wydobywczych, dopuszczający magazynowanie niezanieczyszczonej gleby i odpadów wydobywczych tylko przez określony czas. W procesie wydobycia i przeróbki surowców skalnych najczęściej powstają masy ziemne i skalne o charakterze odpadów obojętnych. Zatem wymagania Ustawy o odpadach wydobywczych ograniczają się do obowiązku uzyskania decyzji zatwierdzającej program gospodarowania odpadami wydobywczymi, przeprowadzania i przedkładania właściwemu organowi okresowego przeglądu programu gospodarowania odpadami wydobywczymi oraz monitorowania obiektu w trakcie jego eksploatacji. Zasadne wydaje się postawienie pytania, czy i w jakim stopniu Ustawa o odpadach wydobywczych przyczyniła się do poprawienia gospodarki odpadami. Odpowiedź nie jest prosta, zważywszy na krótki okres jej stosowania oraz brak informacji o poprawności i powszechności jej wdrożenia. Z obserwacji można wnosić, że w sposobie gospodarowania odpadami wydobywczymi w odkrywkowych zakładach górnictwa skalnego nie nastąpiły istotne zmiany. Możliwe, że czas, jaki upłynął, jest na to zbyt krótki. Może to wynikać również z faktu, że w większości mamy do czynienia z istniejącymi, eksploatowanymi lub zamkniętymi obiektami unieszkodliwiania odpadów wydobywczych. Można także zasugerować, że przepisy ustawy nie wymuszają zasadniczych zmian w podejściu do gospodarowania odpadami, ani w sposobie prowadzenia obiektów unieszkodliwiania odpadów wydobywczych (zwałowisk mas ziemnych i skalnych), a programy gospodarowania odpadami
wydobywczymi zawierają treści przepisane z istniejącej dokumentacji zakładu górniczego oraz decyzji wymaganych w związku z prowadzeniem ruchu zakładu górniczego. Są to w głównej mierze decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach zgody na realizację przedsięwzięcia, decyzja o kierunkach rekultywacji, pozwolenie wodnoprawne czy plan zagospodarowania przestrzennego. Ustawa o odpadach wydobywczych zasadniczo nie zwiększyła wymagań określonych dotychczasowymi przepisami, z wyjątkiem obowiązku określenia przez akredytowane laboratoria parametrów fizykochemicznych i fizykomechanicznych mas ziemnych lub skalnych składowanych w obiektach unieszkodliwiania odpadów wydobywczych. Wątpliwe wydaje się też rozstrzygnięcie, nakazujące monitorowanie obiektu w zakresie badania wielkości opadu atmosferycznego dokonane w reprezentatywnej stacji meteorologicznej. Generuje to stały koszt, nie wnosząc nic w zakresie bezpieczeństwa tych obiektów i ograniczania negatywnego oddziaływania odpadów wydobywczych na środowisko, którego w przypadku odpadów obojętnych i tak nie ma. Nie zostały osiągnięte główne cele ustawy, do których należą: zapobieganie powstawaniu odpadów wydobywczych, zwiększenie wykorzystania gospodarczego odpadów wydobywczych składowanych w obiektach unieszkodliwiania odpadów wydobywczych, ponieważ pierwszy zależy przede wszystkim od budowy złoża, a drugi od możliwości zbytu. Podsumowanie Obecna polityka Unii Europejskiej dotycząca odpadów wydobywczych jest przede wszystkim skierowana na zapobieganie ich powstawaniu. W przypadku gdy takie działania nie są zasadne ze względów technologicznych lub nieuzasadnione ze względów ekonomicznych, powstający odpad powinien zostać poddany odzyskowi. Jeżeli i takie działania są bezzasadne ze względów technologicznych lub nieuzasadnione ze względów ekonomicznych, powstały odpad powinien zostać unieszkodliwiony zgodnie z zapisami programu gospodarowania odpadami wydobywczymi i składowany w odpowiednim obiekcie unieszkodliwiania odpadów wydobywczych. Rozważne planowanie działalności wydobywczej już na etapie projektowania wydobycia oraz poddanie odpadów odzyskowi przy użyciu technologii niezagrażających środowisku może skutecznie ograniczyć ich ilość i pozytywnie wpłynąć na gospodarkę. Jednak ustawa mówi tylko, jak powinno być. Jak faktycznie jest, czyli respektowanie w rzeczywistości wszystkich jej postanowień, zależy od każdego branżowego przedsiębiorcy. Piśmiennictwo 1. Ustawa z dnia 10 lipca 2008 r. o odpadach wydobywczych (Dz.U. Nr 138 poz. 865 z późn. zm.). 2. Dyrektywa 2006/21/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 15 marca 2006 r. w sprawie gospodarowania odpadami pochodzącymi z przemysłu wydobywczego oraz zmieniająca dyrektywę 2004/35/WE. 3. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 czerwca 2013 r. w sprawie charakterystyki odpadów wydobywczych (Dz.U. 2013 nr 0 poz. 759). 4. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 kwietnia 2011 r. w sprawie szczegółowych kryteriów klasyfi kacji obiektów unieszkodliwiania odpadów wydobywczych. 5. Schwarz H.: Słów kilka o odpadach wydobywczych w zakładach górniczych. Surowce i Maszyny Budowlane, nr 5/2012, s. 80-83. 6. Programy gospodarowania odpadami wydobywczymi interaktywny poradnik, Materiały z XXV Konferencji z cyklu Zagadnienia surowców energetycznych i energii w gospodarce krajowej, Zakopane, 9-12.10.2011 r. 7. Kukulska-Zając E., Dobrzańska M.: Zarządzanie odpadami wydobywczymi w świetle najnowszych uregulowań prawnych. Instytut Nafty i Gazu, Kraków 2012. 8. Chrobak Ł.: Nowe uregulowania prawne dotyczące odpadów wydobywczych praktyczne wnioski. IMBiGS Zakład Górnictwa Skalnego referat. 9. Sobko W.: Zagospodarowanie odpadów wydobywczych jako podstawowy obowiązek wytwórcy odpadów praktyczne działania w tym kierunku. IMBiGS, Centrum Gospodarki Odpadami i Zarządzania Środowiskowego referat. 10. Biel I.: Niektóre aspekty gospodarowania odpadami wydobywczymi w kopalniach odkrywkowych górnictwa skalnego. Referat. 45