DEKLARACJE ŚRODOWISKOWE WYROBÓW BUDOWLANYCH

PRACE INSTYTUTU TECHNIKI BUDOWLANEJ - KWARTALNIK nr 2 (142) 2007 BUILDING RESEARCH INSTITUTE - QUARTERLY No 2 (142) 2007 Jan Górzyński* DEKLARACJE ŚRODOWISKOWE WYROBÓW BUDOWLANYCH Wprowadzenie deklaracji środowiskowych wyrobów budowlanych wynika z potrzeby działania na rzecz zrównoważonego rozwoju w budownictwie. Obecnie Istnieją regulacje prawne Komisji Europejskiej wprowadzające konieczność określania odpowiednich deklaracji środowiskowych materiałów, wyrobów i elementów budowlanych. Na podstawie dostępnych informacji oraz obowiązujących i aktualnie przygotowywanych norm przedstawiono podstawowe zasady przygotowania i ustanawiania deklaracji środowiskowych wyrobów budowlanych. Omówiono także obszernie zagadnienia związane z ustalaniem deklaracji środowiskowych, w szczególności ważniejsze procedury określone przez obowiązujące regulacje i normy. 1. Wprowadzenie Jednym z narzędzi wdrażania zasad rozwoju zrównoważonego w budownictwie jest wprowadzenie systemu deklaracji środowiskowych III rodzaju wyrobów budowlanych. Najbardziej istotną część deklaracji środowiskowych wyrobów stanowią charakterystyki energetyczno-ekologiczne (środowiskowe), ustalane przy zastosowaniu metodologii pełnego cyklu istnienia (LCA). Charakterystyki te dostarczają podstawowych informacji potrzebnych do oceny wyrobów z punktu widzenia ich oddziaływania na środowisko. Mogą być one wykorzystane zarówno w deklaracjach środowiskowych wyrobów, jak również przez projektantów elementów budowlanych i budynków - na co wskazuje dyrektywa UE [1] - w celu kształtowania odpowiedniej charakterystyki budynków. Aby charakterystyki energetyczno-ekologiczne wyrobów mogły stanowić istotny składnik deklaracji środowiskowych, powinny być wykonywane w określonym systemie funkcjonującym w skali kraju, który pozwoliłby na ich ustalenie zgodnie z istniejącymi regulacjami prawnymi i normami, zapewniając im wymaganą porównywalność i możliwość upowszechnienia. Charakterystyki te mogą być użyteczne przy wyborze rozwiązań zapewniających minimalne oddziaływanie na środowisko oraz do porównania różnych rozwiązań konstrukcyjnych w celu znalezienia dla wyrobu najlepszego rozwiązania, zgodnego z zasadą ochrony środowiska. W Zakładzie Ochrony Środowiska ITB sporadycznie wykonywane są charakterystyki energetyczno-ekologiczne wyrobów budowlanych, jednak nie doczekały się one dotych- * dr hab. inż. - Zakład Ochrony Środowiska ITB 69

czas jednolitej procedury przygotowania, weryfikacji i certyfikacji do poziomu deklaracji środowiskowej. Chodzi o charakterystyki energetyczno-ekologiczne, których zakres i wymagania odpowiadają poziomowi deklaracji środowiskowych III rodzaju. Podstawową cechą deklaracji środowiskowych III rodzaju jest przygotowanie ich zawartości zgodnie z metodologią pełnego cyklu istnienia według zasad określonych przez normy ISO [2-10]. W artykule zostały omówione zagadnienia związane z przygotowaniem deklaracji środowiskowych wyrobów budowlanych przy wykorzystaniu zasad obowiązujących w aktualnych normach w taki sposób, aby zakres merytoryczny charakterystyk był zgodny z wymaganiami ustalonymi dla deklaracji środowiskowych III rodzaju. 2. Przegląd dokumentów Ważną decyzją było wprowadzenie Directive on Energy Performance of Buildings [1 ] jako podstawy służącej do oceny budynków przyjaznych dla środowiska, która ustala między innymi konieczność: opracowania wspólnej metodologii oceny środowiskowej budynków, ustalenia schematów certyfikacji nowych i istniejących budynków oraz sposobów publikowania ich ocen energetycznych, ustalenia wymagań dotyczących przeglądów i ocen urządzeń wytwórczych ciepła oraz instalacji grzewczych i klimatyzacyjnych obiektów budowlanych. Dyrektywa [1] zaleca dokonywanie ocen budynków z uwagi na oddziaływania na środowisko, co doprowadziło do podjęcia prac nad ujednoliceniem metod określania charakterystyk energetyczno-ekologicznych budynków na podstawie wykonanej analizy LCA. Natomiast podstawę merytoryczną do ustalenia charakterystyki energetyczno-ekologicznej wyrobu stanowi analiza LCA zdefiniowana w serii norm IS014040. Podstawowymi informacjami formułującymi zasady przygotowania deklaracji środowiskowych są normy: ISO 14020 [2], podająca ogólne zasady przygotowania deklaracji środowiskowych, ISO/CD 14025 [3], zawierająca zasady deklaracji środowiskowych III rodzaju dla wyrobów przemysłowych. Norma ISO 14040 (PN-EN 14040) [4] formułuje ogólne zasady wykonywania analiz energetyczno-ekologicznych według metodologii LCA. Następne normy tej serii podają szczegółowe zasady odnoszące się do poszczególnych faz wykonywania analiz LCA, Norma ISO 14041 (PN-EN ISO 14041) [5] omawia sposób formułowania celu i zakresu analizy oraz zasady gromadzenia danych niezbędnych do wykonania analizy oraz wymienia zasady prowadzenia analizy zebranych informacji. Norma ISO 14042 (PN-EN ISO 14042) [6] podaje zasady określania obciążeń środowiska w pełnym cyklu istnienia wyrobu. W normie IS014043 [7] są wyszczególnione zasady przygotowania końcowego raportu sumującego wyniki analizy LCA, w wyniku której uzyskuje się udokumentowaną charakterystykę energetyczno-ekologiczną wyrobu. Pozostałe normy tej serii ISO TR 14047 i ISO TS 14048 [8, 9] podają przykłady wykonywania poszczególnych etapów 70

analizy LCA w celu ułatwienia interpretacji zapisów norm [5, 6], Specyfikacja techniczna ISO TS 14048 [9] ułatwia również możliwość wykorzystania analizy LCA w wielu zastosowaniach, na przykład w deklaracjach środowiskowych oraz w proekologicznym projektowaniu wyrobów. Norma ISO TR 14049 [10] podaje szczegółowe wyjaśnienia odnośnie do zastosowania normy ISO 14041 wraz z odpowiednio dobranymi przykładami. Istnieje hierarchia ważności dokumentów stanowiących podstawę przygotowania deklaracji środowiskowych, która przedstawia się następująco: 1. Wymagania dla wyrobów i deklaracji środowiskowych według przygotowanego dokumentu PCR {Product Category Rules) [11], 2. ISO 21930 [12] - deklaracje środowiskowe wyrobów budowlanych, 3. ISO/CD 14025 [3] - zasady przygotowania deklaracji środowiskowych III rodzaju, 4. ISO 14040-14043 [4-10] - zasady wykonywania analiz LCA. Norma ISO/DIS 21930 [12] formułuje zasady i wymagania stawiane przygotowywanym deklaracjom środowiskowym III rodzaju dla wyrobów budowlanych w ramach systemów deklaracji środowiskowych. Szczególną uwagę poświęcono ustaleniu ogólnych zasad przygotowania dokumentów PCR w zastosowaniu do wyrobów budowlanych z uwzględnieniem pełnego cyklu istnienia budynku. Norma dotyczy wyłącznie oddziaływania wyrobów budowlanych na środowisko, nie uwzględnia zaś ani aspektów ekonomicznych, ani socjalnych, a także problemów środowiska pracy, ponieważ zwykle ten obszar jest przedmiotem regulacji prawnych na poziomie poszczególnych krajów. Ustala natomiast zasady opracowania i wprowadzenia takich deklaracji, przyjmując jako podstawę analizę pełnego cyklu istnienia (LCA) wyrobów budowlanych. Norma ustala także ogólny zakres wymagań niezbędnych do opracowania dokumentu PCR [11], który jest dokumentem wiodącym do przygotowania deklaracji środowiskowej. Określa wymagania dla grupy wyrobów oraz zbiór określonych reguł i wymagań potrzebnych do ustalenia deklaracji środowiskowych III rodzaju dla tej jednej grupy wyrobów. 3. Wybrane aspekty przygotowania deklaracji środowiskowych 3.1. Przeznaczenie deklaracji środowiskowej Możliwe jest ustalenie deklaracji środowiskowej dla materiału, półproduktu, wyrobu lub elementu. Deklaracja środowiskowa elementu powinna uwzględniać wyniki EPD dotyczące wszystkich tworzących ten element materiałów i półproduktów według zakresu opisanego szczegółowo w ISO/CD 14025 [3], Dokument PCR [11 ] określa techniczne aspekty związane z wykonywaniem deklaracji środowiskowych wyrobów budowlanych. Jest to dokument o charakterze ogólnym, który może być wykorzystany do opracowania szczegółowych dokumentów PCR dla grup wyrobów. Dokument PCR [11] ustala podstawy metodologii, format, sposób obliczania i dokumentowania danych środowiskowych oraz przygotowania raportu analizy LCA stanowiącego podstawę deklaracji środowiskowej wyrobu. Deklaracja środowiskowa 71

według tego dokumentu obejmuje ilościowe wyniki analizy LCA co najmniej w zakresie od pozyskania surowców do wytworzenia wyrobu. Zapisy dokumentu PCR wraz z wytycznymi określonymi przez operatora systemu stanowią całość zasad wykonywania deklaracji środowiskowych. Opracowanie deklaracji środowiskowej na podstawie ogólnie dostępnych danych sprawia, że staje się ona użyteczna dla nabywców wyrobów w celu wspierania podejmowanych decyzji. Najbardziej istotnym obszarem zastosowania deklaracji środowiskowych wydaje się być ich wykorzystanie jako źródła modularnej informacji użytecznej przy rozpatrywaniu całego obiektu budowlanego. Modularność w tym przypadku oznacza, że całkowite oddziaływanie obiektu budowlanego na środowisko może być określane przez sumowanie wyników analiz LCA uzyskanych dla wszystkich wyrobów budowlanych tworzących rozpatrywany obiekt. Dokument PCR ustala wymagania obowiązujące przy wykonywaniu deklaracji środowiskowej na podstawie wiarygodnych danych, opartych na analizie pełnego cyklu istnienia. Ustalona na tej podstawie deklaracja środowiskowa odnosi się do fazy wytwarzania i została nazwana deklaracją środowiskową wyrobu budowlanego. Może być ona wykorzystana: «jako źródło danych do bardziej obszernej analizy LCA dotyczącej budynku czy innego obiektu budowlanego, do porównania wyrobów dostarczanych przez różnych wytwórców, przy założeniu identycznych warunków granicznych, do śledzenia efektów wynikających z podejmowanych działań usprawniających charakterystykę środowiskową. Wytwórca wyrobu jest jedynym właścicielem danych i bierze na siebie odpowiedzialność za informacje zawarte w deklaracji środowiskowej wyrobu, których zakres jest zgodny z zapisami dokumentu PCR. Norma ISO/DIS 21930 [12] określa, że jedynie wytwórca danego wyrobu jest upoważniony do deklarowania danych o jego aspektach środowiskowych. 3.2. Modularność deklaracji środowiskowych wyrobów budowlanych Zgodnie z normą [12] informacje zawarte w deklaracjach środowiskowych powinny być podane w sposób pozwalający na proste dodawanie danych wyrobu do danych innych wyrobów w całym procesie powstawania budynku. Zasada prostego dodawania jest wprowadzona w celu umożliwienia projektantowi uwzględnienia oddziaływania pochodzącego od wielu elementów budynku i ułatwienie w ten sposób poszukiwania najlepszego rozwiązania z punktu widzenia oddziaływania budynku na środowisko. Zgodnie z ISO/TS 21931 [13] deklaracja środowiskowa wyrobu budowlanego podaje zestaw informacji do oceny środowiskowej budynku. Sposób, w jaki te informacje mogą być wykorzystane, polega na dodawaniu oddziaływania pochodzącego od materiałów, wyrobów, elementów w pełnym cyklu istnienia, przy uwzględnieniu dodatkowych informacji podanych zgodnie ze schematem przedstawionym na rysunku 1. Taki sposób wykorzystania deklaracji powinien uwzględniać zasady sformułowane w normie ISO/CD 14025 oraz w serii norm ISO 14040. 72

Rys.1. Przykład łańcucha tworzenia wyrobu gotowego bezpośrednio instalowanego w budynku [12] Fig. 1. Example of chain formation of product directly installed in building [12] Zgodnie z rysunkiem 1 materiały 1,2,3,4 wchodzą w skład elementu A, który jest traktowany jako półwyrób do dalszego wykorzystania, wraz z materiałem 7, w zespole C. Natomiast materiały 5 i 6 są stosowane do tworzenia elementu B, stanowiącego część składową wyrobu gotowego w postaci instalowanej w budynku. W sumie wyrób gotowy bezpośrednio instalowany w budynku tworzą: element A, materiał 8 i zespół C. W budynku instalowane są więc elementy składowe o różnym stopniu przygotowania, co powinno być uwzględnione przy określaniu jego charakterystyki energetyczno-ekologicznej. Przeciętny budynek wymaga zainstalowania bardzo wielu części składowych: elementów, zespołów, materiałów i wyrobów gotowych, dlatego istotne jest stworzenie przejrzystej metody określania jego charakterystyki energetyczno-ekologicznej na podstawie znanych charakterystyk części składowych oraz niezbędnych robót instalacyjnych i przygotowawczych. W wielu przypadkach deklaracje środowiskowe ustala się dla wyrobów budowlanych, dla których nie rozpatrywano wszystkich faz cyklu istnienia. Jeżeli jest to uzasadnione, oddziaływanie na środowisko wyrobu budowlanego może być podane dla dowolnej fazy cyklu istnienia, na przykład dla fazy wytwarzania. Zgodnie z normą ISO 21931 [13], jeśli deklaracja środowiskowa uwzględnia jedynie niektóre fazy cyklu istnienia, staje się modularną deklaracją wyrobu budowlanego. Strumienie materiałów lub energii w przypadku takiej deklaracji środowiskowej są podawane w odniesieniu do pomocniczej jednostki funkcyjnej wyrobu. Jeżeli deklaracja środowiskowa uwzględnia informacje odnoszące się do pełnego cyklu istnienia budynku (produkcji, instalowania, użytkowania i eksploatacji, zastąpienia, rozbiórki i poużytkowego zagospodarowania), wówczas uzyskujemy kompletną deklarację środowiskową odniesioną do jednostki funkcyjnej charakteryzującej rozpatrywany budynek. 73

Modularne łączenie informacji pochodzącej z poszczególnych faz cyklu istnienia w jeden zestaw może być dokonane według informacji o łańcuchu tworzenia wyrobów i elementów instalowanych w budynku (rys.1). Wynika to z faktu, że budynek lub dowolny obiekt budowlany jest produktem końcowym procesów opartych na przygotowanym projekcie obejmującym zestaw wyrobów budowlanych lub elementów budowlanych pochodzących od różnych wytwórców i z różnych gałęzi przemysłowych. Modularna deklaracja środowiskowa materiału lub składnika budowlanego może być rozpatrywana jako moduł deklaracji środowiskowej gotowego wyrobu budowlanego. Deklaracja środowiskowa materiału lub wyrobu powinna uwzględniać informacje odnoszące się do wszystkich składników cząstkowych łańcucha tworzenia instalowanego w budynku wyrobu budowlanego. Metodologia określania charakterystyki energetyczno-ekologicznej powinna także zapewnić spójną ocenę różnych wyrobów i pomóc użytkownikowi uniknąć pomyłki z powodu niespójności danych. Każde porównanie powinno być dokonywane przy pełnym rozumieniu, że wyrób ma spełniać swoją funkcję po wbudowaniu do obiektu, tzn. może być zastosowany zarówno w prefabrykowanych elementach budowlanych, które następnie są instalowane w budynku, jak również (taki sam wyrób) bezpośrednio zainstalowany w budynku. 3.3. Porównywalność deklaracji środowiskowych wyrobów budowlanych W analizie LCA stanowiącej podstawę do przygotowania deklaracji środowiskowej uwzględnienie pełnego cyklu istnienia i założenie wspólnej jednostki funkcyjnej dla wyrobów budowlanych stwarza możliwość porównywania wyrobów. Zasady porównywania deklaracji środowiskowych wyrobów budowlanych uzyskanych według tego samego systemu deklaracji środowiskowej, czyli opartych na tych samych wymaganiach PCR, są następujące: o wybór identycznej jednostki funkcyjnej, * wybór takich samych granic systemu wyrobu, * wybór tych samych wielkości rozpatrywanych przy ustalaniu charakterystyki energetyczno-ekologicznej, «= uwzględnienie wszystkich niezbędnych informacji. W przypadku porównywania deklaracji środowiskowych uzyskanych w ramach różnych systemów deklaracji środowiskowej podstawową zasadą jest zgodność dokumentów PCR przy rozpatrywaniu tego samego rodzaju wyrobu. Porównanie względnego oddziaływania na środowisko rozpatrywanych opcji wymaga szczegółowych informacji odnoszących się do tych opcji oraz ich zastosowania. W celu uzyskania porównywalności modularnych deklaracji środowiskowych niezbędne jest spełnienie następujących warunków: * wybór identycznych dokumentów PCR uwzględniających te same wartości odnośnie do specyfikacji technicznych parametrów, * uzasadnienie, że pominięte fazy cyklu istnienia nie mają oddziaływań środowiskowych lub dane środowiskowe pominiętych faz cyklu istnienia są identyczne oraz w taki sam sposób ustalane, albo też podano odniesienie do źródeł wykorzystanych informacji. 74

4. Metoda określania charakterystyki energetyczno-ekologicznej 4.1. Sposoby podejścia i problem jakości danych Określenie charakterystyki energetyczno-ekoiogicznej wyrobu stanowi zasadniczą cześć jego oceny środowiskowej i wymaga ustalenia odpowiedniej metody. Przy rozpatrywaniu charakterystyki energetyczno-ekoiogicznej obejmującej tylko fazę wytwarzania wyrobu wyróżnia się dwa zasadnicze sposoby podejścia: sposób oparty na wykorzystaniu danych ogólnych, charakteryzujących materiały budowlane, dostępnych w bazach danych i innych opracowaniach, sposób oparty na informacjach pochodzących bezpośrednio od producentów wyrobu. Dane ogólne mogą stanowić wystarczającą podstawę do określania charakterystyk energetyczno-ekologicznych wyrobów mających zastosowanie ogólne, na przykład w celu poszukiwania optymalnej z ekologicznego punktu widzenia charakterystyki elementu budowlanego czy budynku. Natomiast charakterystyka oparta w całości na danych ogólnych nie może stanowić wystarczającej podstawy do zamieszczenia jej w deklaracji środowiskowej wyrobu, która służyłaby do publicznego informowania o cechach ekologicznych wyrobu wytwarzanego przez określonego producenta. Najbardziej wiarygodną charakterystykę energetyczno-ekologiczną uzyskuje się na podstawie inwentaryzacji pełnego cyklu istnienia wyrobu obejmującej określoną produkcję i warunki tej produkcji. Informacje pozwalające na sporządzenie charakterystyki na takiej podstawie są traktowane jako dane 1 klasy jakości. Dane reprezentujące średni wyrób na rynku powinny być stosowane w przypadku tych półproduktów wykorzystanych w produkcji, które są nabywane na miejscowym rynku lub pochodzą od wielu dostawców. Ustalone w ten sposób dane środowiskowe wyrobu mogą być postrzegane jako poprawne dla danej lokalizacji i traktowane jako dane 2 klasy jakości. W przypadkach gdy dane specyficzne dla danego obszaru nie zostały ustalone, akceptowalne do pewnego stopnia są dane ogólne. Takie dane zastępcze wymagają jednak uzasadnienia ich oceny jako przybliżonych danych rzeczywistych i są postrzegane jako dane 3 klasy jakości. W przypadku wszystkich danych wyrobu w fazie wytwarzania dane klasy 3 mogą powodować co najwyżej 10% oddziaływania na środowisko w fazie wytwarzania, czyli 10% stanowi maksymalnie dopuszczalny udział w jakiejkolwiek obowiązkowej kategorii oddziaływania na środowisko w zakresie fazy wytwarzania wyrobu. Aby umożliwić weryfikację danych w zakresie jakości, inwentaryzacja w cyklu istnienia wyrobu powinna być uzupełniona oceną aspektów jakości danych odnośnie do wszystkich półproduktów. Według normy [12] dane będące podstawą deklaracji środowiskowych powinny zawierać ocenę jakości według następującej klasyfikacji: Klasa 1 - dane charakteryzujące istniejące procesy produkcji, Klasa 2 - dane zastępcze reprezentatywne dla danego procesu, Klasa 3 - dane ocenione jako przybliżenie danych rzeczywistych, Klasa 4 - dane nie zakwalifikowane jako przybliżenie danych rzeczywistych lub w stosunku do których brak jest informacji dotyczących klasyfikacji ich jakości. 75

Informacje pochodzące z bezpośrednich pomiarów wszystkich uwzględnionych wielkości z poszczególnych procesów produkcji stanowiłyby najbardziej wiarygodną podstawę do określenia charakterystyki energetyczno-ekoiogicznej. Znacznie częściej dysponujemy jednak informacjami globalnymi charakteryzującymi łącznie wszystkie procesy przebiegające w zakładzie. W takim przypadku niemożliwa jest ocena roli poszczególnych ogniw procesu produkcji w kategoriach oddziaływania na środowisko. 4.2. Kategorie oddziaływania na środowisko Stosowane w analizach kategorie oddziaływania na środowisko są omawiane w wielu pracach [14-16], Metoda CML 2 baseline 2000 [14] obejmuje najbardziej obszerną listę kategorii oddziaływania, które są rozpatrywane w grupach: podstawowe - najczęściej stosowane, specyficzne - brane pod uwagę zależnie od celu i zakresu analizy, inne - wobec których nie ma jeszcze wystarczających podstaw, aby stosować je w analizach. Jako podstawowe kategorie obciążenia środowiska uznano [17, 18]: - uszczuplanie zasobów energii, - uszczuplenie zasobów abiotycznych, - wykorzystanie gruntów, - wykorzystanie zasobów wody, - potencjał cieplarniany, - degradacja stratosferycznej warstwy ozonowej, - fotochemiczne utlenianie w troposferze, - zakwaszenie środowiska, - toksyczność w odniesieniu do ludzi, - toksyczność w odniesieniu do środowiska (wód powierzchniowych, morskiego, lądowego), - eutrofizacja środowiska, - ilość generowanych odpadów. W metodzie EDIP 97 i EDIP 2001 kategorie oddziaływania na środowisko w większości sązdefiniowane podobnie jak w metodach CML, aczkolwiek rozpatrywane w grupach reprezentujących obszary chronione środowiska: ludzkie zdrowie, zasoby naturalne, środowisko Zbiór kategorii oddziaływania określający charakterystykę energetyczno-ekologiczną wyrobu powinien być ustalony zgodnie z rodzajem rozpatrywanego wyrobu oraz celem i zakresem planowanej analizy. Najczęśc oddziaływania. Rzadziej bierze się pod uwagę potencjał szkodliwego oddziaływania na ludzi i środowisko, ponieważ obecne metody i ustalenia są oparte na bardzo przybliżonych modelach przebiegu mechanizmów środowiskowych. 76

5. Wymagania przy ustanawianiu deklaracji środowiskowych dla wyrobów budowlanych 5.1. Wymagania ogólne Podstawowe zasady i wymagania decydujące o przygotowaniu deklaracji środowiskowych są zawarte w dokumentach PCR oraz ISO/CD 14025 [3], Jeżeli to możliwe, deklaracje środowiskowe III rodzaju dla wyrobów budowlanych powinny uwzględniać wszystkie fazy cyklu istnienia wyrobu. Pominięcie jakiejkolwiek fazy cyklu istnienia wymaga uzasadnienia. Jeżeli nie wszystkie informacje są dostępne, w dokumentach PCR powinno być ustalone, jakie fazy cyklu istnienia mogą być pominięte i w jaki sposób należy postępować, aby uzupełnić brakujące dane. Deklaracje środowiskowe mogą być również opracowane na podstawie danych ogólnych, stosownie do odpowiednich sformułowań zawartych w dokumentach PCR. W celu uzyskania spójności w agregacji danych na poziomie budynku (zgodnie z ISO/TS 21931) [13J deklaracje środowiskowe powinny być formułowane zgodnie z identycznymi dla wszystkich wyrobów dokumentami PCR. Informacje środowiskowe dotyczące wszystkich faz cyklu istnienia (cradle-to-grave) powinny być rozpatrywane co najmniej w trzech następujących fazach [13]: faza wyrobu (cradle-to-gate): dostarczenie surowców, transport do miejsca produkcji, wytwarzanie wyrobu, faza budynku: transport do miejsca budowy, instalacja w budynku, użytkowanie, eksploatacja, zastąpienie, faza likwidacji: rozbiórka, poużytkowe zagospodarowanie. 5.2. Zawartość dokumentu określającego wymagania dia wyrobów (PCR) W dokumencie PCR (Product Category Ftules) [12] sformułowano podstawowe wymagania i zasady, które służą do przygotowania deklaracji środowiskowej wyrobu. Zasady te obejmują: definicję kategorii wyrobu, definicję jednostki funkcyjnej, definicję jednostki pomocniczej wobec jednostki funkcyjnej, ustalenie i opis granic systemu, ustalenie zasad alokacji i uproszczeń, ustalenie kategorii oddziaływania na środowisko, ustalenie i opis równoważników obciążeń środowiska wykorzystywanych w analizie LCA, ustalenie i opis źródeł danych, wybór informacji do zamieszczenia w deklaracja na podstawie analizy LCA, opis metodologii służącej do ustalenia informacji dodatkowych, ustalenie wymagań odnośnie do jakości danych. 77

Definicja rozpatrywanej kategorii wyrobu powinna być określona przy współpracy zainteresowanych stron. Jeżeliby wprowadzano zmiany lub poprawki definicji kategorii wyrobu, zasady wykonywania szczegółowych obliczeń powinny być również zmienione. Definicja kategorii wyrobu powinna być obowiązująca przez uzasadniony okres w celu uzyskania akceptacji rynkowej. Podział wyrobów na kategorie opiera się na ich funkcjach lub zastosowaniach w budynkach. Obowiązującą w deklaracjach środowiskowych wyrobów jednostkę funkcyjną ustala dokument PCR. Jednostka funkcyjna wyrobu budowlanego jest definiowana na podstawie charakterystyki technicznej wyrobu po zainstalowaniu go w budynku. Jednym z celów wprowadzania jednostki funkcyjnej jest uzyskanie wartości odniesienia, w stosunku do której normalizowane są strumienie materiałów i energii przy rozpatrywaniu wyrobu budowlanego. Takie odniesienie jest konieczne w celu umożliwienia porównywalności uzyskanych wyników analizy LCA. Charakterystyka wyrobu budowlanego wynikająca z jednostki funkcyjnej może być bardzo złożona i dlatego powinna być zdefiniowana oraz wyjaśniona w dokumencie PCR, który jest ustalany z udziałem wszystkich zainteresowanych stron, zgodnie z normą ISO/CD 14025. Jednostka funkcyjna odnosi się do pełnego cyklu istnienia budynku, w tym również uwzględnia okres użytkowania oraz odpowiednią liczbę wymian, które są niezbędne do spełnienia określonej funkcji w budynku podczas całego czasu jego użytkowania. Jednostka funkcyjna wyrobu powinna być ustalona zgodnie z ISO/TS 21931 [13], W praktyce pierwotnym źródłem informacji o czasie użytkowania wyrobów budowlanych są przede wszystkim wytwórcy wyrobu. Jednakże inne źródła informacji też mogą być wykorzystane do ustalenia czasu użytkowania. Jednostka funkcyjna zapewnia taki sposób odniesienia, który umożliwia dodawanie strumieni energii i materiałów oraz związanych z nimi obciążeń środowiska w przypadku każdej z trzech faz cyklu istnienia budynku. Zasady odnoszące się do zastąpienia wyrobu w okresie użytkowania budynku podano w normach ISO 15686-1 [19] i ISO/TS 21931 [13]. Pomocnicza jednostka funkcyjna zapewnia wartość odniesienia dla strumieni energii i materiałów rozpatrywanych przy uwzględnieniu jedynie niektórych faz cyklu istnienia wyrobu lub elementu. Zapewnia odniesienie wykorzystywane przy dodawaniu strumieni materiałów i związanych z nimi oddziaływań na środowisko dla wybranej części cyklu istnienia wyrobu. Pomocnicza jednostka funkcyjna powinna odnosić się do typowych funkcji odpowiednich kategorii wyrobów. Definicja pomocniczej jednostki funkcyjnej materiału lub elementu budowlanego powinna obejmować co najmniej: ilość materiału lub wyrobu budowlanego, zakres możliwości zastosowania, określenie fazy lub mniejszej części cyklu istnienia wyrobu (moduł), czas użytkowania wyrobu wymagany przy rozpatrywaniu fazy użytkowania i zabiegów eksploatacyjnych. Podobnie jak jednostka funkcyjna, również pomocnicza jednostka funkcyjna powinna być zdefiniowana zgodnie z odpowiednimi wyjaśnieniami sformułowanymi w dokumencie PCR, który jest przygotowany przez zainteresowane strony. 78

Wybór wielkości wejścia i wyjścia oraz poziom agregacji kategorii danych oraz modelowanie systemu powinno być spójne z celem deklaracji środowiskowej. System powinien być modelowany w taki sposób, aby w zdefiniowanych granicach zapewnić pełny opis jego wszystkich wejść i wyjść. Niezbędne jest określenie, czy deklaracja środowiskowa będzie uwzględniać pełny cykl istnienia, czy też tylko wybrane fazy, które powinny być tu odpowiednio określone. Transport jest niezbędny do dostarczenia surowców, materiałów i wyrobów budowlanych pomiędzy poszczególnymi fazami i etapami cyklu istnienia wyrobu. Oddziaływanie transportu na środowisko zależy od jego rodzaju, odległości, ilości materiałów i wyrobów podlegających przewozom. Niezbędne jest uwzględnienie transportu: surowców od miejsca wydobycia do miejsca przetwarzania (transport włączony do fazy wyrobu), materiałów pochodzących z recyklingu i materiałów stosowanych (w fazie wyrobu), wyrobów budowlanych z miejsca produkcji do miejsca ich składowania (faza budynku), wyrobów budowlanych z miejsc składowania na plac budowy (faza budynku), zasobów poużytkowych z miejsca lokalizacji budynku do poużytkowego przetwarzania (faza likwidacji). Dane dotyczące oszczędności energii, wody i inne informacje związane z wyrobem powinny być podane w charakterze informacji dodatkowej. Informacje o oszczędności energii, wody itp. należy wziąć pod uwagę w obliczeniach charakterystyki środowiskowej budynku. Potrzeba uwzględnienia lub pominięcia oddziaływania wyrobów uzupełniających powinna być odpowiednio uzasadniona w dokumencie PCR. Oddziaływania na środowisko, takie jak zużycie energii i materiałów, wynikające z faktu wbudowania wyrobu w budynek, powinny być opisane i włączone do raportu. Oddziaływania spowodowane wytworzeniem wyposażenia (dźwig, podnośniki widłowe itp.) wykorzystywane w całym cyklu istnienia nie są uwzględniane. Działania związane z zabiegami eksploatacyjnymi wyrobów budowlanych, które mają udział w oddziaływaniu na środowisko w fazie użytkowania, powinny być zidentyfikowane i uwzględnione. Powtórne użycie i recykling należy potraktować zgodnie z ustaleniami ISO 14041 [5], Procesy fazy likwidacji oraz związane z nimi oddziaływania przypisane do wyrobu budowlanego i wynikające z rozbiórki budynku powinny być odpowiednio uwzględnione w dokumencie PCR. Weryfikacja powinna obejmować zakres ustalony w procedurach systemu deklaracji środowiskowej z uwzględnieniem IS0 14020 [2] i ISO/CD 14025 [3]. Deklaracja powinna być poddana przeglądowi przez niezależnego specjalistę w celu weryfikacji jej zgodności z jednostką funkcyjną i wykonaną za pomocą analizy LCA. W przypadku wszystkich strumieni wejścia i wyjścia należy zamieścić opis schematu procesu z uwzględnieniem istotnych etapów transportu w raporcie obejmującym analizę LCA. Opis ten nie stanowi części deklaracji środowiskowej EPD, ale jest wymagany w celu wewnętrznego sprawdzenia kompletności i poprawności ocen zastosowanych przy ustaleniu deklaracji. Procedura przygotowania deklaracji środowiskowej powinna ustalać przebieg procedury weryfikacji PCR i LCA, co w przypadku deklaracji środowiskowej II! rodzaju jest sformułowane w ISO/CD 14025 oraz opisane dalej. 79

Administrator systemu deklaracji środowiskowej powinien ustalić metodologię weryfikacji uwzględniającej wszystkie problemy: ustalenie odpowiedniej formy weryfikacji każdego wymagania programu, dokumentowanie weryfikacji oraz dostępność zasad weryfikacji wyników. Prowadzący program powinien również zdefiniować rolę i zadania niezależnego weryfikatora oraz ustalić stawiane mu wymagania kompetencyjne. Zawartość PCR powinna zweryfikować niezależna trzecia strona. Przegląd dokumentu PCR powinien odbywać się za każdym razem, gdy jest on modyfikowany, w celu udowodnienia, że dokument PCR jest ustalony zgodnie z normami serii IS014040 i spełnia wymagania programu zgodnie z zasadami ustalonymi w normie ISO 14025 [3], Weryfikacja danych analizy LCA powinna być prowadzona przez niezależnego weryfikatora. Jako minimum zakresu weryfikacji należy sprawdzić: zgodność z dokumentem PCR [11], zgodność z normą ISO 14040 [4], wiarygodność uzyskanych wyników LCA. Minimalne wymagania odnoszące się do weryfikatorów w zakresie ich kompetencji są następujące: znajomość odpowiedniego przemysłu, wyrobu i jego problemów środowiskowych, znajomość procesu i wyrobów danej kategorii, kwalifikacje eksperta w zakresie LCA i metodologii LCA w zakresie wykonywanej pracy, znajomość odpowiednich norm w obszarze etykietowania środowiskowego i oceny cyklu istnienia, znajomość regulacji prawnych, w których ustalono wymagania deklaracji środowiskowych, znajomość programu deklaracji środowiskowej III rodzaju. Niezależny weryfikator powinien zweryfikować jakość i dokładność danych oraz niezbędnych do ich określenia informacji zastosowanych w programie deklaracji środowiskowej III rodzaju, opartych na wszystkich podanych informacjach. Niezbędne jest również zaakceptowanie wniosków końcowych wynikających z deklaracji środowiskowej III rodzaju. 6. Dokumentowanie i przygotowanie raportu 6.1. Uwagi ogólne Deklaracja środowiskowa powinna zawierać dane, które zostały określone za pomocą analizy LCA i które opisują rozpatrywane istotne aspekty środowiskowe wyrobu oraz odpowiednie oddziaływania na środowisko. Wyniki deklaracji środowiskowej podane w odniesieniu do jednostki funkcyjnej powinny pochodzić z raportu analizy LCA. Dokument PCR zawiera odpowiednie zapisy stanowiące odniesienie do norm ISO z tego zakresu. Drugim w hierarchii ważności jest dokument ustalający zasady funkcjonowania systemu deklaracji środowiskowej sterowanego przez administratora systemu. Trzecim w kolejności jest natomiast opracowanie stanowiące raport wykonania analizy LCA dla 80

rozpatrywanego wyrobu. W tyrn dokumencie znajduje się zestaw informacji stanowiących charakterystykę środowiskową wyrobu, będących podstawą deklaracji środowiskowej III rodzaju. 6.2. Dokumentacja związana z analizą LCA dla rozpatrywanego wyrobu Raport zawierający analizę LCA powinien uwzględniać informacje, które umożliwią ich weryfikację w zakresie spełnienia wymagań norm międzynarodowych. Powinien obejmować sposób określenia wszystkich danych zamieszczonych w deklaracji środowiskowej oraz zawierać: strumienie wejścia i wyjścia obejmujące dane środowiskowe procesów cząstkowych zastosowanych w obliczeniach analizy LCA; dokumentację (pomiary, obliczenia, założenia, oszacowania, źródła, korespondencję, dokumenty odniesienia itp.) zapewniającą ustalenie podstaw, które posłużyły do analizy LCA, która obejmuje: 1) specyfikację materiałów użytych przez wytwórcę do wytworzenia materiału, wyrobu lub elementu budowlanego, 2) dane o zużyciu energii, 3) dane o emisjach zanieczyszczeń, 4) dane o jakości i ilości tworzonych odpadów, 5) dane świadczące o tym, że informacje są kompletne. Tam, gdzie to niezbędne, potrzebne są odniesienia, na przykład do norm czy dokumentów (np. w wymaganiach - dotyczące jakości danych); odniesienie do literatury i baz danych, z których określone dane pochodzą; dokumenty, w których uzasadnia się, że materiały, wyroby budowlane i elementy spełniają wymagane funkcje i charakterystyki; dokumenty, w których dowodzi się, że wybrane procesy i scenariusze w diagramie procesu spełniają wymagania odpowiednich norm; dokumenty, które dowodzą wyboru cyklu istnienia dotyczącego materiału, wyrobu i elementu; dane zastosowane do przeprowadzenia analizy wrażliwości i wartościowania danych (patrz ISO 14044 [20]; dokumenty i ich uzasadnienie oraz dane dostarczane przez wytwórców zastosowane w obliczeniach scenariuszy odpadów; dokumenty i uzasadnienie zakresu dokładności danych w celu zastosowania w obliczeniach przyporządkowania danych; informacje pokazujące, w jaki sposób średnie wartości zostały obliczone w celu uzyskania danych ogólnych; dokumenty potrzebne do uzasadnienia wszystkich jakościowych informacji odnośnie do środowiska; procedury zastosowane przy zbieraniu danych (kwestionariusze, instrukcje, materiały informacyjne, deklaracje w zakresie poufności danych itp.); ustalone równoważniki obciążeń, mnożniki normalizacji i ważenia; kryteria i uzasadnienia zastosowane do określenia granic systemu oraz wyboru strumieni wejścia i wyjścia; dokumenty zastosowane do uzasadnienia innych wyborów i uproszczeń. 81

6.3. Uwagi o zawartości raportu analizy LCA Raport dotyczący projektu obejmującego analizę LCA powinien być przygotowany zgodnie z wymaganiami i kierunkami podanymi w ISO 14040 [4], Z raportu powinno wynikać, że jest on przeznaczony do określenia deklaracji środowiskowej wyrobu budowlanego. Specjalną uwagę należy poświęcić przejrzystemu udokumentowaniu, w jaki sposób dane i informacje opisane w deklaracji środowiskowej wynikają z analizy LCA. Zgodnie z PCR powinno się podjąć decyzję, czy raport z wykonania analizy LCA będzie udostępniony, lub też pozostanie zachowany jako poufny. Często bowiem szczególne dane dotyczące wyrobu są poufne - ze względu na konkurencyjność, własność intelektualną lub podobne prawne zastrzeżenia. Takie dane nie mogą być publicznie udostępniane. Deklaracja środowiskowa podaje zwykle jedynie dane uzyskane jako wartości zagregowane w pełnym cyklu istnienia lub w określonej fazie cyklu istnienia i z tego powodu takie informacje pozwalają zachować poufność informacji chronionych przez wytwórców. Poufne dane biznesowe przekazane do weryfikatora muszą być zachowane jako poufne do decyzji dostawcy danych przy akceptacji operatora programu i zgodnie z zasadami prowadzenia programu według ISO/CD 14025 [3], 7. Zawartość deklaracji środowiskowej 7.1. Informacje ogólne Wytwórca wyrobu budowlanego jest podmiotem deklaracji środowiskowej odpowiedzialnym za poprawność i prawdziwość wszystkich dostarczonych informacji. Zakres informacji, które powinny być opublikowane w deklaracji środowiskowej, jest następujący: nazwa i prezentacja wizualna wyrobu budowlanego, do którego deklaracja się odnosi, nazwa, logo, adres i inne informacje dotyczące firmy wytwarzającej wyrób, opis zastosowania wyrobu oraz jednostka funkcyjna lub deklarowana wyrobu, do którego odnoszą się dane, data ustalenia deklaracji, diagram faz cyklu istnienia włączonych do analizy LCA podzielonych na fazy: wyrobu, budynku, likwidacji; fazy mogą być dalej dzielone (granice systemu), charakter procesów i materiałów pomocniczych, które są wymagane do zainstalowania wyrobu w budynku, oraz do ich zastąpienia i utrzymania; dodatkowo identyfikacja tych procesów i materiałów, których nie włączono do analizy LCA i nie jest wymagane ich zastosowanie, identyfikacja wytwórcy lub grupy wytwórców, dla których analiza LCA jest reprezentatywna; ta informacja może być uzupełniona dodatkowym opisem zasięgu geograficznego, zastosowanej technologii oraz czasu, dla którego dane do analizy LCA były wykorzystane. Informacje dodatkowe muszą być weryfikowalne; powinny to być informacje odnoszące się do wyrobu budowlanego, w tym również: stwierdzenie, że deklaracja środowiskowa została opracowana zgodnie z międzynarodową normą ISO 21930 [12], 82

stwierdzenie, że w przypadku grupy wyrobów deklaracja środowiskowa reprezentuje wartości średnie dla sektora; powinny być także zamieszczone informacje, jakich odchyleń od wartości średniej można oczekiwać. W deklaracji mogą być również podane istotne informacje typu administracyjnego. 7.2. Informacje podstawowe Informacje ogólne odnoszące się do wyrobu i wytwórcy obejmują: identyfikację wytwórcy, zrzeszenia wytwórców, opis wyrobu ogólną opisową specyfikację podstawowych składników wyrobu (tam, gdzie to możliwe, do opisu może być dodana oficjalna rejestracja lub klasyfikacja substancji lub wyrobów), identyfikację wyrobu (np. nazwa, kod itp.), nazwę programu deklaracji i operatora programu wraz z adresami, datę publikacji deklaracji, wyniki analizy LCA, informację opisującą w skrócie rodzaj przeglądu i procesu weryfikacji, oświadczenie, że deklaracja jest całkowita czy modularna, stwierdzenie, że deklaracje środowiskowe pochodzące z różnych programów mogą nie być porównywalne. 7.3. Zużycie zasobów i oddziaływanie na środowisko Informacja o zużyciu zasobów i oddziaływaniu na środowisko może być włączona do deklaracji środowiskowej. Kategorie oddziaływania, które nie były brane pod uwagę, powinny być opatrzone odpowiednią uwagą. Uwzględnione wskaźniki kategorii oddziaływania w zakresie zużycia zasobów obejmują: uszczuplenie nieodnawialnych zasobó zużycie odnawialnych zasobów surowców materiałowych, uszczuplenie zasobów energii, zużycie zasobów energii odnawialnej, zużycie wody. Uwzględnione wskaźniki kategorii oddziaływania w zakresie oddziaływania na środowisko emisji zanieczyszczeń są następujące: zmiana klimatu, degradacja stratosferycznej warstwy ozonowej, zakwaszenie, eutrofizacja, formowanie fotochemiczne ozonu w homotoksyczność, ekotoksyczność. Odpady zidentyfikowane w cyklu istnienia wyrobu budowlanego powinny być włączone do deklaracji z podziałem na dwie grupy: odpady niebezpieczne, odpady neutralne. 83

Różnice ilościowe pomiędzy kategoriami odpadów powinny być wyrażone jako udziały masowe lub odniesione do jednostki funkcyjnej albo deklarowanej. 7.4. Scenariusze i informacja techniczna (informacje dodatkowe) Zamieszczona w deklaracji środowiskowej informacja techniczna o wyrobie budowlanym jest oparta na dostępnym publicznie scenariuszu, na przykład dokumencie, który zawiera informacje dotyczące: okresu eksploatacji wyrobu z odniesieniem do warunków użytkowania (ISO/DIS 15686-(1-8)) [19], fazy budynku, takiej jak transport, budowa, utrzymanie, zastąpienie, fazy likwidacji z włączeniem rozbiórki, transportu, recyklingu, odzysku energii i procesów przetwarzania odpadów, usprawnień związanych ze zużyciem energii, wody, usprawnień w zakresie charakterystyki akustycznej, oraz inne informacje techniczne, dotyczące na przykład: zużycia energii, zawartości materiałów pochodzących z recyklingu. 8. Podsumowanie Potrzeba określania deklaracji środowiskowych wyrobów budynków zgodnie z dyrektywą [1] narzuca konieczność określania odpowiednich deklaracji środowiskowych materiałów, wyrobów i elementów budowlanych. Na podstawie dostępnych informacji i obowiązujących aktualnie norm przedstawiono podstawowe zasady przygotowania deklaracji środowiskowych wyrobów budowlanych. Omówiono obszernie zagadnienia związane z ustalaniem deklaracji środowiskowych, w szczególności ważniejsze procedury określone przez obowiązujące regulacje i normy. Bibliografía [1 ] Directive 2002/91 /EC of the European Parliament and of the Council of 16 December 2002 on the energy performance of buildings. Official Journal of the European Communities of 4.1.2002 L1/65 [2] ISO 14020: 1998; Environmental labels and declarations - General principles [3] ISO TR 14025: 2000; Environmental labels and declarations - Type III environmental declarations - Guiding principles and procedures [4] ISO 14040 (1997) Environmental management - Life cycle assessment - Principles and framework [5] ISO 14041 (1998) Environmental management-life cycle assessment-goal and scope definition and life cycle inventory analysis [6] IS0 14042 (2000) Environmental management- Life cycle assessment - Life cycle impact assessment 84

[7] ISO 14043 (2000} Environmental management - Life cycle assessment - Life data documentation format [8] ISO 14047 Environmental management - Life cycle assessment - Examples of application of ISO 14042 [9] ISO 14048 Environmental management - Life cycle assessment - Life cycle data documentation format [10] ISO TR 14049: 2001 Environmental management - Life cycle assessment - Examples of application of ISO 14041 to goal and scope and inventory analysis [11] POR 2006(02) Product Category Rules (PCR) for preparing an environmental product declarations (EPD) for building products. The Swedish Envlronmetnal Management Council, version 1.0 (2006-02-22), www.environdec.com [12] ISO/DIS 21930 Sustainability in building construction - Environmental declaration of building products [13] ISO/TS 21931-1 (2006) Sustainability in building construction - Framework for methods of assessment for environmental performance of construction works, Part 1: Buildings [14] Guine J.B. (red.): Handbook on Life Cycle Assessment, Operational Guide to the ISO Standards. Kluwer Academic Publishers, Dordrecht 2002 [15] Heijungs at al.: Environmental Life Cycle Assessment of Products - Guide. Holland Centre of Environmental Science, October, Leiden 1992 [16] Wenzel H., Hauschild M., Alling L.: Environmental Assessment of Products. Vol. 1: Methodology, tools and case studies in product development. Kluwer Academic Publishers, Dordrecht 2001 [17] Górzyński J.: Podstawy metodyczne analizy energetyczno-ekoiogicznej obiektów budowlanych w pełnym cyklu istnienia. Instytut Techniki Budowlanej, seria Monografie, Warszawa 2000 [18] Górzyński J.: Podstawy analizy środowiskowej wyrobów i obiektów. Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa 2007 [19] ISO 15686-1-8 (2001) Sustainability in building construction - Service life planning, Part 1-8: Service life prediction procedure [20] ISO 14044 Environmental management - Life cycle assessment - Requirements and guidelines TYPE III ENVIRONMENTAL DECLARATION OF BUILDING PRODUCTS Summary Implementation of the type III environmental building product declarations results from the need to act for sustainable development in building. There is a number of European Commission regulations which indicate the necessity to elaborate the environmental declarations of building materials, parts and elements with the aim to evaluate the environmental declaration of buildings. On the bases of accessible information and actual standards fundamental requirements and principles of the establishment of the declarations have been presented in the paper. In particular problems of the elaboration of building product declarations are described as weil as more important procedures determined in obligatory regulations and standards, Praca wpłynęła do Redakcji 15 V 2007r. 85