90 193$ sierpień 23, Moskwa. Układ o nieagresji między Niemcami i Zvńą^iem Socjalistycznych Republik Radzieckich wraz z tajnym protokołem dodatkowym Biała księga, fakty i dokumenty z okrsiów dwóch wojen światotoych, zebrał W. Sukiennićkt, Paryż 1964, s. 56-58 (dalej cyt: Biała Księga...) Rząd ZSRR i rząd,niemiec,, powodowane pragnieniem umocnienia sprawy pokoju między ZSRR i Niemcami i wychodząc z zasadniczych założeń umowy o neutralności, zawartej* pomiędzy ZSRR i Niemcami w kwietniu 1926 r., doszły do następującego porozumienia: Art. 1.. Obie umawiające się strony zobowiązują się powstrzymywać od wszelkiego gwałtu, wszelkiego działania agresywnego i wszelkiej napaści we wzajemnych stosunkach, zarówno samodzielnie, jak i wspólnie z innymi mocarstwami. Asi. 2* W przypadku, gdy jedna z układających się stron stanie się przedmiotem działań wojennych ze strony trzeciego mocarstwa, druga układająca się strona nie udzieli owemu mocarstwu poparcia w żadnej postaci. ( Art. 3. Rządy obu układających się stron pozostaną na przyszłość we wzajemnym kontakcie dla konsultacji i wzajemnego informowania się o kwestiach, dotyczących ich wspólnych interesów.- :- ; v\. i Art 4. Żadna z układających się stron nie weźmie udziału w żadnym zgrupowaniu mocajstw,_które by było bezpośrednio lub pośrednio skierowane przeciwko drugiej stronie. Art. 5. W wypadku powstania pomiędzy układającymi się stronamisporów lubs konfliktów jakiegokolwiek rodzaju, obie stro-
ny będą rozwiązywały owe spory lub konflikty wyłącznie w drodze pokojowej i w trybie przyjaznej wymiany zdań lub w wypadku potrzeby drogą tworzenia-'komisji dla uregulowania konfliktu. Art. 6. Niniejsza umowa jest zawarta na okres 10-ciu lat z tym, że jeśli żadna z układających się stron nie wypowie jej w ciągu roku przed upływem terminu, okres ważności umowy będzie uważany za automatycznie przedłużony na następne 5 lat. Z upoważnienia rządu ZSRR: Za rząd Niemiec: W. Mołotow J- Ribbentrop 15«227
OLSKIE OKUMENTY YPLOMATYCZNE 1941 R E D A K T O R Jacek Tebinka P O L S K I I N S T Y T U T S P R A W M I Ę D Z Y N A R O D O W Y C H W A R S Z A W A 2 0 13
193 23 lipca 193 23 lipca, notatka ambasadora w Waszyngtonie z rozmowy z podsekretarzem stanu USA w sprawie stosunków polsko-radzieckich Sprawa Stosunków Polsko-Rosyjskich C23J.41 C TAJNE Skorzystałem ze sposobności rozmowy z Podsekretarzem Stanu w dniu 22-im bm., aby mu zakomunikować, że zapowiedziana przez Pana Ministra nota w sprawie stosunków polsko-sowieckich dotychczas nie nadeszła, i zapytałem go, czy ze swej strony ma jakieś wiadomości o tej kwestii. Odpowiedział mi, że na razie nic nie ma w tej sprawie, że również ambasador Oumański, na zapytanie, w jakim stadium znajduje się sprawa stosunków polsko-sowieckich, odpowiedział, iż nie ma dotąd żadnych wiadomości poza uprzednio zakomunikowanymi, że jednak wydaje mu się, iż sprawa znajduje się na dobrej drodze do pomyślnego załatwienia. d Pan Sumner Welles wydawał mi się dosyć pesymistyczny co do możliwości dalszego oporu wojsk rosyjskich d przeciwko agresji niemieckiej. d Powiedział mi, że jakkolwiek Rząd Amerykański pragnie w miarę możności, solidaryzując się z Wielką Brytanią, poprzeć wysiłek zbrojny sowiecki, to jednak nie widzi potrzeby zbyt pośpiesznego zbliżania się do Sowietów d. e Mówiąc o znanych mu z raportów Ambasady Amerykańskiej w Londynie, jak również z rozmów ze mną, podstawowych warunkach stawianych przez Rząd Polski Sowietom, d Podsekretarz Stanu bardzo pochwalał zajęte przez nas stanowisko de. Podsekretarz Stanu poruszył wiadomość, jaka się ukazała w dniu 21-ym bm., że wobec niedojścia do porozumienia pomiędzy Polską a Sowietami co do dowództwa polskiego ewentualnej jednostki bojowej polskiej, która ma walczyć przeciw Niemcom po stronie Sowietów, e nasi jeńcy wojenni i technicy, znajdujący się w Rosji, d mająbyć ewentualnie sformowani w oddział po stronie Wielkiej Brytanii - bądź w Afganistanie, bądź w Indiach d. Pan Sumner Welles oświadczył, że to może byłoby najlepszym rozwiązaniem 6, szczególnie jeżeli nastąpi klęska rosyjska, która by groziła wzięciem do niewoli lub wyniszczeniem naszych cennych żołnierzy.
Przy tej sposobności zwróciłem uwagę Podsekretarza Stanu na prawdopodobieństwo, że w najbliższym czasie więzieni przez Sowiety Polacy i deportowani w głąb Syberii mogą być zwolnieni, i że już dzisiaj musimy starać się o uzyskanie zgody Rządu Sowieckiego na podjęcie akcji reliefowej w większym stylu dla tych nieszczęsnych ludzi. Prosiłem go, aby zechciał rozpatrzeć możliwość poruszenia tej sprawy przez Rząd Amerykański z Rządem Sowieckim, ewentualnie w porozumieniu z Amerykańskim Czerwonym Krzyżem. Pan Sumner Welles odpowiedział, że istotnie poruszona przeze mnie sprawa jest bardzo na czasie. e Przypomniał mi, że przed paru miesiącami na moją prośbę zwracał się przez Ambasadę Amerykańską w Moskwie do Sowietów o pozwolenie wysłania międzynarodowej komisji, ewentualnie komisji Amerykańskiego Czerwonego Krzyża, do Rosji dla zbadania położenia deportowanej z Polski ludności. Wówczas Sowiety bardzo niegrzecznie ( very harshly and very rudely") odrzuciły ten projekt jako chęć ingerencji amerykańskiej w ich wewnętrzne sprawy. Przyznał jednak, że obecnie sytuacja się zmieniła i po wybadaniu możliwości postara się skorzystać z okazji, aby kwestię jeszcze raz poruszyć z ambasadorem Oumańskim, względnie poruszyć ją przez Ambasadora Stanów Zjednoczonych w Moskwie 6. IPMS, MSZ, A.U.49/$ow/VZ f /. Ciechanowski* Ambasador R.P.
277 23 września, nota ambasady w Moskwie do Ludowego Komisariatu Spraw Zagranicznych w sprawie pracowników konsulatu w Kijowie Do Ludowego Komisariatu Spraw Zagranicznych w Moskwie Ambasada R.P. ma zaszczyt podać do wiadomości Ludowego Komisariatu Spraw Zagranicznych co następuje: Dnia 30 września 1939 r., o godz. 2-ej nad ranem kierownik Konsulatu Generalnego R.P. w Kijowie, radca MATUSIŃSKI został we2wany telefonicznie do Pełnomocnika Ludowego Komisariatu Spraw Zagranicznych w Kijowie dla omówienia technicznej strony wyjazdu personelu Konsulatu do Moskwy. Radca Matusiński, w towarzystwie dwóch szoferów, Orszyńskiego i Łyczka, udał się samochodem do biura Pełnomocnika Ludowego Komisariatu Spraw Zagranicznych, które znajdowało się przy tej samej ulicy co Konsulat. Od chwili wyjazdu Radcy Matusińskiego z Konsulatu zaginął o nim oraz o wymienionych funkcjonariuszach polskich wszelki ślad. Pełnomocnik Ludowego Komisariatu Spraw Zagranicznych oświadczył, w kilka godzin po zniknięciu Radcy Matusińskiego, że w ogóle nie wzywał go nocą do siebie. W parę dni później, na powtarzające się zapytania w tej sprawie, odpowiedział on, że p. Matusiński przewieziony został do Moskwy. Dnia 5 października 1939 interweniował w tej sprawie ówczesny dziekan korpusu dyplomatycznego u Pana Komisarza Spraw Zagranicznych Mołotowa, otrzymując od niego wyjaśnienie, iż ani Radca Matusiński, ani dwaj wymienieni funkcjonariusze Konsulatu Generalnego R.P. w Kijowie nie znajdują się w Moskwie. Ambasada ma zaszczyt prosić Ludowy Komisariat Spraw Zagranicznych 0 zarządzenie dochodzenia w tej sprawie, odszukanie Radcy Matusińskiego 1 obu szoferów Konsulatu oraz podanie do wiadomości Ambasady wyniku kroków podjętych w tej sprawie 22. Moskwa, dnia 23 września 1941 r. IPMS, MSZ, A.11.49/Sow/Z5 Kopię noty przesłano do Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Konsula Jerzego Matusińskiego nigdy nie odnaleziono.
236 [po 14 sierpnia], memorandum Biura Prac Ekonomicznych i Prawnych w sprawie Kurty Politycznych, Atlantyckiej Londyn, w sierpniu 1941 DEKLARACJA ATLANTYCKA 41 A NASZE CELE WOJNY Deklaracja Atlantycka, tak jak została sformułowana, o ile miałaby być wykonana jako istotny program Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych A.P., uniemożliwiłaby realizację naszych celów wojny. Chodzi tu w szczególności o punkt drugi Deklaracji, wyrażający pragnienie, by nie było zmian terytorialnych bez swobodnie wyrażonych życzeń zainteresowanych ludów", Ośmiopunktowa deklaracja, zwana Kartą Atlantycką, uzgodniona przez Churchilla i Roosevelta w trakcie spotkania, które miało miejsce 9-12 sierpnia na pokładzie okrętu Prince of Wales", ogłoszona 14 sierpnia.
co uniemożliwiłoby nam w praktyce otrzymanie Gdańska, Prus Wschodnich, Śląska Opolskiego i innych terytoriów, a nawet mogłoby stanowić podstawę dla ewentualnego wysunięcia postulatu plebiscytów w niektórych obszarach okupowanych (Pomorze, Śląsk, itd., podobnie jak Sudety). Drugim zasadniczym niebezpieczeństwem Deklaracji Atlantyckiej jest brak stwierdzenia, że krajom napadniętym dana będzie pełna naprawa szkód wyrządzonych im przez państwa agresorskie. Przeciwnie, punkty 4 i 5 Deklaracji, mówiące o równych po wojnie prawach wszystkich narodów w dziedzinie gospodarczej, zwycięskich i zwyciężonych, poręczają w znacznej mierze bezkarność narodom agresorskim. Za szkody wyrządzone w okupacji niemieckiej odpowiedzialny być musi nie tylko obecny rząd hitlerowski Rzeszy, ale również każdy przyszły rząd niemiecki, bez względu na jego charakter. Stanowisko to zgodne jest z kilkakrotnymi dawniejszymi oświadczeniami rządu brytyjskiego i kierowniczych mężów stanu Wielkiej Brytanii, które stwierdziły, że szkody wyrządzone Polsce przez najazd i okupację winny być naprawione. Nadto Polska, biorąc pod uwagę, że agresja hitlerowska z r. 1939 poprzedzona została w czasach poprzednich przez liczne akty agresji ze strony Niemiec, że w szczególności Prusy były inicjatorami i współwykonawcami rozbiorów Polski z lat 1772, 1793 i 1795, oraz że politycy, filozofowie i uczeni niemieccy od wieków głosili zabór ziem polskich i ujarzmienie, a nawet wytępienie narodu polskiego - ma prawo domagać się, by wojna obecna i układy, które po niej nastąpią, skutecznie zabezpieczały naród polski na przyszłość przed zakusami i aktami gwałtu tego rodzaju. Interesy Polski w tym zakresie zgodne są całkowicie z interesami pokoju europejskiego i światowego. Utrzymanie pokoju zależne jest bowiem od stworzenia takiego stanu rzeczy, który by z góry zapobiegał wszelkim ewentualnym dalszym nawrotom niemieckiego ducha agresji. Do tego celu nie wystarczy rozbrojenie Niemiec i innych państw agresorskich, lecz konieczne jest nadto ustanowienie właściwych granic strategicznych także w Europie środkowo-wschodniej przez odpowiednie cesje terytorium niemieckiego na rzecz Polski i Czechosłowacji. Cesje te byłyby też jedną z postaci naprawy bezprzykładnych w historii ludzkości szkód, wyrządzonych Polsce przez okupację niemiecką - szkód, które polegają nie tylko na zniszczeniach i rabunkach dóbr materialnych i kulturalnych, ale także na wyniszczeniu fizycznym wielkiej części ludności, w szczególności warstw intelektualnych narodu polskiego. 5 1 4
Pełne zapewnienie bezpieczeństwa Polski nie jest w obecnych warunkach możliwe bez wszechstronnego jej rozwoju gospodarczego. Należy stworzyć takie warunki, by mogła ona w krótkim czasie podnieść swój poziom gospodarczy odrabiając zaniedbanie, spowodowane przez fakt 150-letniego wtłoczenia w ramy gospodarki państw zaborczych oraz przez zniszczenie wojenne zarówno w pierwszej wojnie światowej, jak i w wojnie obecnej. Toteż punkt piąty Deklaracji o zapewnieniu wszystkim narodom lepszego poziomu pracy i postępu gospodarczego pragniemy tak rozumieć, że oznacza on przede wszystkim zapowiedź pomocy kredytowej dla państw upośledzonych pod względem gospodarczym nie z własnej winy, lecz wskutek zarówno uprzednich, jak i obecnych aktów agresji i przemocy. Drugim środkiem do tego celu byłoby przeniesienie do Polski części niemieckiego przemysłu, szczególnie zbrojeniowego, którego dalsze istnienie byłoby niezgodne z postulatem rozbrojenia Niemiec, wysuniętym w punkcie ósmym Deklaracji. IPMS, Prezydium Rady Ministrów, PRM.55
239 15 sierpnia, notatka ambasadora w Londynie z rozmowy z ambasadorem Związku Radzieckiego po wznowieniu stosunków dyplomatycznych 15go sierpnia, 1941 r. Do Ministerstwa Spraw Zagranicznych w/m Notatka Odwiedziłem w dniu dzisiejszym o godz. 4.30 po południu Ambasadora Maiskiego wmawiając w ten sposób formalnie stosunki dyplomatyczne między naszymi przedstawicielstwami na terenie Londynu. Potwierdziłem p. Maiskiemu, iż p. Retinger w oczekiwaniu przyjazdu ambasadora polskiego do Moskwy mianowany został Charge d'affaires. Równocześnie poprosiłem go o agrement rządu sowieckiego dla prof. Kota jako ambasadora polskiego w Moskwie. P. Maisky przyjął obie powyższe informacje do wiadomości i wyraził przekonanie, że formalność agrement dla prof. Kota będzie załatwiona w najbliższym czasie. Rozmawialiśmy następnie przez chwilę w sposób ogólnikowy o układzie polsko-sowieckim, przy czym p. Maisky zapewniał, iż rządowi sowieckiemu zależy na jego lojalnej realizacji, w szczególności na powstaniu możliwie licznej armii polskiej w Rosji. Dotknęliśmy sytuację na froncie. Ambasador sowiecki dał wyraz umiarkowanemu optymizmowi wyrażając przekonanie, że wojska sowieckie zdołają dotrzymać nierozbite do jesieni, kiedy operacje wojenne na dużą skalę staną się niemożliwe. Edward Raczyński Ambasador Rzeczypospolitej IPMS, Ambasada Londyn, A.12.49/UD Sowiecką do układu. Rozumiejąc niemieszanie się nasze do spraw ustroju politycznego Rosji Sowieckiej, nie mógłby pogodzić się z desinteressement co do zasad moralnych, na których oparty jest ustrój sowiecki. II. Mimo to Tardini wiąże nieokreślone bliżej nadzieje dla Kościoła z możliwością prawdziwego wyrównania sporu polsko-rosyjskiego. III. Z tego względu przygotowałem mu niektóre ustępy mowy P. Premiera i zapowiedziałem tekst tej mowy. Kardynał Sekretarz Stanu jest na pół-urlopie, zobaczę go w najbliższych dniach"; AAN, Instytut Hoovera, MSZ, 272. 52 1