Bezwykopowe technologie budowy sieci podziemnych jako alternatywa dla metod tradycyjnych

Paula Szymczyk 1, Urszula Filipkowska 2, Tomasz Jóźwiak 3, Artur Mielcarek 4 Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Bezwykopowe technologie budowy sieci podziemnych jako alternatywa dla metod tradycyjnych Wprowadzenie Globalna urbanizacja i ciągle rosnące zapotrzebowanie na wyższy standard życia są podstawowymi czynnikami wpływającymi na konieczność rozbudowy infrastruktury miejskiej. Infrastruktura ta obejmuje między innymi transport, telekomunikację, zaopatrzenie w wodę, kanalizację i zarządzanie odpadami [2]. Wiele jej elementów zainstalowanych jest pod powierzchnią terenu. W miastach na całym świecie znajdują się obszary ze złożoną siecią rur i kabli [3]. Wraz ze starzeniem się infrastruktury podziemnej konieczne jest zlokalizowanie istniejącego uzbrojenia podziemnego, ocena jego staniu i wymiana przestarzałych elementów. Poza tym w XXI wieku ciągle wzrasta zapotrzebowanie na kolejne urządzenia na skutek rozwoju nowych technologii. Do niedawna wszystkie prace związane z instalacją, przeglądem, naprawą i wymianą sieci podziemnych przeprowadzane były metodą wykopów otwartych [9]. Jednak podnoszenie standardów życia, wzrost świadomości ekologicznej oraz chęć zrównania poziomu infrastruktury przez państwa mniej rozwinięte z poziomem światowym mają znaczący wpływ na rozwój nowych technologii, także tych stosowanych podczas instalacji przewodów podziemnych. W związku z tym coraz częściej podczas robót podziemnych metody wykopu liniowego zostają zastąpione metodami bezwykopowymi. Bezwykopowe technologie układania rur w Polsce stosowane są przy budowie sieci wodociągowych i kanalizacyjnych od początku 1990 roku [15]. Technologie te rozwijają się dynamicznie ze względu na niski stopień ingerencji w otaczające środowisko, czy dosyć krótki czas realizacji robót. Technologie bezwykopowe pozwalają na rozbudowę sieci przewodów podziemnych, tam gdzie tradycyjne metody stają się trudne w realizacji lub nie są korzystne ze względu na zabudowę terenu, czy utrudniony dostęp. Technologie te pozwalają uniknąć ograniczeń w ruchu komunikacyjnym na ulicach o dużym natężeniu ruchu, gdyż prace wiążą się jedynie z niewielkimi utrudnieniami w obszarze wykopu (początkowego i końcowego) lub w przypadku sieci kanalizacyjnych, przy studzienkach. Technologie bezwykopowe często stanowią jedyną alternatywę na terenach silnie zurbanizowanych, o dużym nasyceniu infrastruktury podziemnej kolidującej z wyznaczoną trasą planowanego rurociągu [1]. W niniejszym artykule przedstawiono metody wykorzystywane w technologiach bezwykopowych oraz czynniki jakimi należy kierować się podczas doboru najkorzystniejszej metody. Porównano również tradycyjne metody wykopu liniowego ze stosowanymi od XX wieku technologiami bezwykopowymi. 1 mgr inż. Paula Szymczyk, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Wydział Nauk o Środowisku, Katedra Inżynierii Środowiska, Olsztyn, Polska, paula.szymczyk@uwm.edu.pl 2 dr hab. inż. Urszula Filipkowska, prof. UWM, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Wydział Nauk o Środowisku, Katedra Inżynierii Środowiska, Olsztyn, Polska, ulafil@uwm.edu.pl 3 mgr inż. Tomasz Jóźwiak, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Wydział Nauk o Środowisku, Katedra Inżynierii Środowiska, Olsztyn, Polska, tomasz.jozwiak@uwm.edu.pl 4 mgr inż. Artur Mielcarek, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Wydział Nauk o Środowisku, Katedra Inżynierii Środowiska, Olsztyn, Polska, artur.mielcarek@uwm.edu.pl 9850

Metody bezwykopowe Metody bezwykopowe polegają na wprowadzeniu pod powierzchnię ziemi rurociągu bez wykonywania wykopów liniowych. Jedynymi wykopami jakie należy wykonać przy wykorzystaniu metod niesterowanych jest wykop początkowy i docelowy, natomiast w przypadku przewiertu sterowanego wykopy są zbędne [12]. W Polsce, ze względu na brak norm, wytycznych czy opracowań, które wskazywałyby optymalną metodę zarówno pod względem ekonomicznym czy technicznym był problem z jednoznacznym podziałem metod budowy rurociągów podziemnych [12]. Pierwszą klasyfikację metod bezwykopowych budowy zaproponowała A. Zwierzchowska, która powołała się na powszechnie obowiązującą na świecie klasyfikację ISTT (International Society for Trenchless Technology Międzynarodowe Stowarzyszenie Technologii Bezwykopowych). Na podstawie tej klasyfikacji następujące grupy metod bezwykopowych [16]: przeciski pneumatyczne przebijakiem, tzw. kretem (Impact Moling), pneumatyczne wbijanie rur stalowych (Impact Ramming), przewierty sterowane (Guided Boring) oraz wiercenie kierunkowe (Directional Drilling), przeciski hydrauliczne (Pipe Jacking), mikrotunelowanie (Microtunnelling). Przeciski pneumatyczne przebijakiem Jedną z najbardziej rozpowszechnionych metod bezwykopowego budowania sieci podziemnych są przeciski pneumatyczne niesterowane lub sterowane. W metodzie tej wykorzystuje się przebijak tzw. kret, którego siłą napędową jest sprężone powietrze. Przebijak rozpychając grunt jednocześnie wciąga rury. W metodzie przecisków pneumatycznych wykonywane są dwa wykopy wykop początkowy, w którym umieszcza się przebijak na tzw. lawecie startowej oraz wykop docelowy, w którym przebijak kończy odcinek swojej pracy. Ze względu na to, że ziemia rozpychana przez przebijak nie jest w żaden sposób usuwana to metodą tą mogą być wykonywane jedynie przewody o średnicy do 200 mm [13]. Pneumatyczne wbijanie rur stalowych W metodzie pneumatycznego wbijania rur stalowych pneumatyczny przebijak udarowy umieszczony w wykopie początkowym wciska rury w grunt [17]. Przewody o średnicy do 200 mm zamykane są głowicą stożkową, natomiast o większej średnicy tuleją tnącą. Dzięki tym elementom, podczas wbijania rur, grunt jest rozpychany i zagęszczany wokół niej. Urobek, który pozostaje wewnątrz rury usuwany jest za pomocą sprężonego powietrza, wody pod ciśnieniem lub wiertnicy ślimakowej [16]. Przewierty sterowane Według Międzynarodowego Stowarzyszenia Technologii Bezwykopowych, przewierty sterowane stosowane są w miejscu występowania przeszkody w terenie np. rzeki, kanału, autostrady [12]. Metoda ta polega na drążeniu w gruncie otworu pilotowego za pomocą żerdzi wiertniczych, na której znajduje się skośnie ścięta głowica pilotowa z płytką sterującą. Za płytą w specjalnej obudowie umieszczona jest sonda nadawcza, za pomocą której możliwe jest odczytanie głębokości położenia głowicy, a także kąt nachylenia płytki sterującej. Otwór pilotowy drąży się pod kątem 11 20, zmieniając kierunek na poziomy w momencie uzyskania planowanej głębokości rurociągu [14]. Po osiągnięciu punktu wyjścia głowica pilotowa wymieniana jest na głowicę rozwiercającą nazywaną rozwiertakiem. Proces rozwiercania trwa do osiągnięcia wymaganej średnicy przewodu. Podczas ostatniego poszerzenia, montowany jest rurociąg. Przewierty sterowane i wiercenia kierunkowe stosowane są w zakresie średnic 100 1500 mm, a maksymalna długość wbudowywanego jednorazowo rurociągu wynosi do 2000 m. Dodatkowym atutem jest brak wykopu początkowego i docelowego [16]. 9851

Przeciski hydrauliczne Początkowo w Polsce stosowane były przeciski hydrauliczne niesterowalne, dopiero w latach dziewięćdziesiątych XX wieku zaczęto korzystać ze sterowanych przecisków hydraulicznych. Do nich zaliczyć możemy przeciski hydrauliczne z wierceniem pilotowym oraz przeciski hydrauliczne sterowane dwuetapowe [10]. Metoda przecisków niesterowanych polega na wykonaniu przewodu między dwoma komorami (początkową i końcową) za pomocą siłowników hydraulicznych. Stosuje się ją dla średnic rurociągów od 100 do 1500 mm, na odcinkach do 60 m. Tak samo jak w przypadku przecisków pneumatycznych, wciskając w grunt rurociąg o średnicy mniejszej niż 200 mm wykorzystuje się rury zaślepione od czoła głowicą stożkową [16]. Wówczas grunt zagęszczany jest wokół wprowadzanych rur i nie występuje usuwanie urobku. Dla rur o większej średnicy konieczne jest usuwanie urobku i może to się odbywać za pomocy przenośnika ślimakowego, z jednoczesnym urabianiem gruntu wiertłem ślimakowym [11]. Ze względu na możliwość osunięcia się ścian wywierconego otworu, odcinki jakie można wbudować wynoszą maksymalnie 30 m [8, 16]. Logistyka budowy rurociągów w technologii przecisków hydraulicznych sterowanych składa się z dwóch etapów. Pierwszy polega na wierceniu pilotowym wiertłem ślimakowym z jednoczesnym przeciskiem hydraulicznym stalowych rur osłonowych, a drugi na przecisku rur przewodowych lub rozwiercaniu z jednoczesnym przeciskiem stalowych rur przewodowych. Sterowanie przeciskiem odbywa się tylko podczas pierwszej fazy procesu i możliwe jest dzięki zamocowanej na początku wiertła ślimakowego, skośnie ściętej głowicy pilotowej. W przypadku tej technologii długość wbudowywanych jednorazowo rurociągów wynosi 60 m, zaś średnice od 300 do 800 mm [16]. Mikrotunelowanie Mikrotuneling jest jedną z najbardziej zaawansowanych technologicznie metod rozbudowy infrastruktury podziemnej, polegającą na jednoetapowym przecisku hydraulicznym. W Polsce technologia ta stosowana jest od 1998 r. Logistyka tego przedsięwzięcia jest wysoce zautomatyzowana i polega na drążeniu tunelu w gruncie za pomocą głowicy mikrotunelowej, przy jednoczesnym wprowadzaniu rur. Głowica zakończona jest tarczą skrawającą urabiającą grunt, który po rozdrabnianiu za pomocą systemu przewodów biegnących wewnątrz głowicy transportowany jest na zewnątrz. Usuwanie urobku odbywa się za pomocą systemu próżniowego, hydraulicznego lub przenośników ślimakowych [7, 11]. Proces sterowany jest zazwyczaj za pomocą promienia laserowego z systemem kontroli, który składa się z teodolitu laserowego, umieszczonego w wykopie początkowym oraz elektronicznego odbiornika wiązki laserowej z tarczą celowniczą. Na tarczę celowniczą pada laser, którego współrzędne są przekazywane dla operatora [7]. Dzięki temu systemowi możliwe jest określenie osi wbudowanego rurociągu oraz jego spadek. Rurociągi wbudowane tą metodą osiągają średnicę do 3000 mm i długość do 500 m [12]. Parametry decydujące o wyborze metody Ograniczeń dla wykorzystania metod tradycyjnych tj. liniowego wykopu otwartego jest niewiele, jednym istotnym ograniczeniem, może być brak dostępu lub dostęp ograniczony do terenu, w którym ma być wykonany wykop. Natomiast technologiom bezwykopowym towarzyszy szereg problemów z zakresu materiałoznawstwa, hydrauliki i geotechniki, które wymagają pogłębienia wiedzy dotyczącej rodzaju możliwych do zastosowania technologii oraz zasad ich optymalnego doboru. Każda z metod bezwykopowej budowy rurociągów podziemnych scharakteryzowana jest poprzez parametry techniczne tj. średnice, materiał rur, długości wykonywanych jednorazowo rurociągów, rodzaj gruntu, w którym możliwa jest budowa daną metodą i inne. Parametry te zazwyczaj przyjmują różne wartości dla różnych metod. Niektóre czynniki między innymi rodzaj gruntu i poziom wody gruntowej mogą eliminować wykonanie rurociągu daną metodą [6]. 9852

Rodzaj gruntu W przypadku metody wykopu liniowego jedyne utrudnienie mogą stanowić grunty spoiste i skaliste. Natomiast w technologiach bezwykopowych nie każde urządzenie może pracować w danej kategorii gruntu. W związku z tym w większości przypadków producenci maszyn określają do jakiego typu gruntu przeznaczone jest dane urządzenie [12]. Średnica rurociągu Średnica rurociągu ma istotne znaczenie podczas wyboru metody wbudowania. Dla metod wykopowych nie ma większych ograniczeń, ale dla metod bezwykopowych średnica stanowi jeden z ważniejszych czynników. Metodą tradycyjną wbudujemy rury o każdej średnicy. W przypadku metody bezwykopowej rury o średnicy do 200 mm można wbudować za pomocą przecisku, przebijakiem pneumatycznym niesterowanym oraz sterowanym, a także przeciskiem hydraulicznym. Dla średnic od 1000 mm możliwe jest wykorzystanie metod przecisków hydraulicznych czy mikrotunelowanie. Typ metody bezwykopowej uwarunkowany jest między innymi parametrami technicznymi urządzeń stosowanych w wybranej technologii, materiałem stosowanych rur oraz sposobem usuwania urobku [16]. Długość jednorazowo wykonanych rurociągów Parametr ten jest jednym z wyznaczników dla wyboru między metodami bezwykopowymi i zależy od wielkości średnicy rurociągu. Dla przecisków przebijakiem pneumatycznym długości nie przekraczają 70 m, dla przewiertów sterowanych wierceń kierunkowych dochodzą do 2000 m. Dla mikrotunelowania z płuczkowym transportem urobku, rurociągi jednorazowo wykonane osiągają długość do 400 m, przy czym jeśli transport urobku odbywa się sposobem pneumatycznym wówczas osiągają połowę tej długości. W przypadku metod sterowanych wykorzystujących laser, czynnikiem wpływającym na długość jednorazowo wbudowanego przewodu jest rozproszenie wiązki laserowej związane z zapyleniem. Innym czynnikiem ograniczającym jest rodzaj systemu usuwania urobku. Jeżeli urobek usuwa się za pomocą przenośników ślimakowych wówczas długość wynosi 150 m, w przypadku metody z płuczkowym usuwaniem urobku maksymalna długość to 800 m [16]. Materiał wbudowanej rury Innym parametrem decydującym o wyborze metody bezwykopowej jest materiał, z którego wykonany został przewód, a to z kolei jest ściśle powiązane z średnicą [16]. W tabeli 1 przedstawiono materiały rur stosowane dla poszczególnych metod bezwykopowych. Tabela 1. Materiały rur stosowanych dla poszczególnych metod bezwykopowych [16] Metoda budowy Przecisk niesterowany poprzez zagęszczenie gruntu przebijakiem pneumatycznym, tzw. kretem M1 Przecisk sterowany poprzez zagęszczenie gruntu przebijakiem pneumatycznym tzw. kretem M2 Przecisk poprzez zagęszczenie gruntu rurą z zakończeniem stożkowym M3 Przecisk hydrauliczny poprzez zagęszczenie gruntu M4 Przewiert sterowany, wiercenie kierunkowe M5 Pneumatyczne wbijanie rur stalowych M6 Przecisk hydrauliczny niesterowalny z transportem urobku przenośnikiem ślimakowym M7 Przecisk hydrauliczny sterowany z transportem urobku przenośnikiem ślimakowym M8 Materiał wbudowanych rur stal, PVC, PE stal, PVC, PE stal włóknem szklanym PE, stal, żeliwonsferoidalne stal włóknem szklanym, PVC, PE włóknem szklanym 9853

Przecisk hydrauliczny z wierceniem pilotowym oraz z transportem urobku przenośnikiem ślimakowym M9 Przecisk hydrauliczny z wierceniem pilotowym i płuczkowym transportem urobku M10 Mikrotunelowanie z transportem urobku przenośnikiem ślimakowym M11 Mikrotunelowanie z płuczkowym transportem urobku M12 Mikrotunelowanie z pneumatycznym transportem urobku M13 włóknem szklanym, PVC, PE włóknem szklanym, PVC, PE włóknem szklanym włóknem szklanym, PVC włóknem szklanym Źródło: Zwierzchowska A. Technologie bezwykopowej budowy sieci gazowych, wodociągowych i kanalizacyjnych Warunki gruntowe Do warunków gruntowych, uzależniających wybór odpowiedniej metody wykonania rurociągu zalicza się [12]: minimalną wysokość przykrycia gruntem nad wierzchołkiem rurociągu, maksymalną możliwą wysokość zwierciadła wody gruntowej powyżej dna wykonywanego rurociągu. Pierwszy z tych parametrów podczas stosowania przecisków przebijakiem pneumatycznym lub hydraulicznym, wiercenia kierunkowego, przewiertu sterowanego, czy pneumatycznnego wbijania rur jest zależny od średnicy zewnętrznej rozwiercanego otworu. Dla przecisków przebijakiem pneumatycznym oraz pneumatycznego wbijania rur minimalna wysokość przykrycia gruntem stanowi dziesięciokrotność średnicy rozwiercanego otworu, podczas gdy w metodzie przecisku hydraulicznego i wiercenia kierunkowego zaledwie ośmiokrotność [12]. Wykonanie wykopu, a następnie ułożenie rurociągu w gruncie nawodnionym nie jest dopuszczalne. W związku z tym w przypadku metody wykopu liniowego przed wbudowaniem rurociągu konieczne jest odwodnienie terenu. W przypadku metod bezwykopowych większość z nich możliwa jest do przeprowadzenia po zastosowaniu odpowiedniego osprzętu zabezpieczającego przed przedostaniem się wody gruntowej do rurociągu [12]. Dopuszczalna wysokość wód gruntowych zależna jest od sposobu usuwania urobku. Podczas usuwania urobku za pomocą wiertła ślimakowego maksymalna wysokość zwierciadła wody gruntowej powyżej dna rurociągu wynosi około 3 m. W sytuacji, gdy usuwanie urobku odbywa się w sposób hydrauliczny wielkość tego parametru może sięgać nawet do 30 m, natomiast podczas mikrotunelowania z pneumatycznym usuwaniem uroku około 8 m [16]. Wybór między tradycyjną metodą wykopu liniowego, a metodą bezwykopową Na wybór między metodą tradycyjną a bezwykopową składa się szereg czynników zarówno środowiskowych, społeczno ekonomicznych jak i technicznych. Metody wykopu liniowego mają mniej ograniczeń technicznych, jednak w ostatnim czasie wykonawcy coraz częściej decydują się na wybór technik bezwykopowych, a to za sprawą wielu zalet jakimi odznaczają się owe techniki. Wykonanie rurociągu wykopem otwartym wydawałoby się prostym i dosyć tanim rozwiązaniem wykonać wykop, ułożyć przewód i zasypać. Jednak w rzeczywistości logistyka wykonania wykopów i ułożenia rurociągów jest bardziej skomplikowana. Wykonanie odpowiedniego podłoża, wywóz ziemi, zabezpieczenie wykopów, zakup gruntu nadającego się do obsypki, a często konieczność wykonania robót odwodnieniowych mają wpływ na koszty budowy rurociągu w klasyczny sposób. Szczególnie w ciągach pieszych i na skrzyżowaniach ulic o wzmożonym natężeniu ruchu, budowa lub odnowa sieci podziemnych 9854

wykonywana metodą tradycyjną stanowi poważne utrudnienie zarówno dla pieszych, jak i ruchu ulicznego. W tym przypadku dochodzą kolejne koszty związane ze koniecznością zaplanowania i wykonania objazdów oraz regeneracją nawierzchni drogowej [9]. Technologie budowy bezwykopowej przewodów posiadają liczne zalety techniczne, ekonomiczne, ekologiczne oraz społeczne, dlatego są coraz częściej wykorzystywane szczególnie na terenie dużych miast. Technologie bezwykopowe, będące alternatywą dla technologii wykopowych, są w wielu przypadkach od nich tańsze. Ograniczenie kosztów związane jest między innymi z minimalizacją robót ziemnych, brakiem konieczności transportu wynikającego z przywozu/wywozu gruntu oraz odwodnienia terenu. Innymi zaletami ekonomicznymi przemawiającymi za wykorzystaniem tej metody jest brak kosztów związanych z objazdami w rejonie wykonywanych robót oraz wypłatami odszkodowań podmiotom gospodarczym za szkody [1]. Z dotychczasowych analiz wynika, że technologie bezwykopowe często wymagają mniejszych nakładów finansowych od technologii wykopowych, przy jednocześnie korzystniejszym oddziaływaniu na środowisko. Redukcja emisji ditlenku węgla, hałasu, zanieczyszczenia wód gruntowych oraz degradacji zieleni miejskiej to kolejne argumenty na rzecz powszechniejszego stosowania technologii bezwykopowych [4,5]. Oprócz zalet ekonomicznych i ekologicznych technologii bezwykopowych warto zwrócić uwagę także na korzyści społeczne. Dzięki dużo mniejszej ingerencji w środowisko, metody te umożliwiają ograniczenie uciążliwości dla mieszkańców, klientów sklepów, biur oraz urzędów, czy kierujących pojazdami w sąsiedztwie wykonywanych robót. Poza tym technologie i urządzenia stosowane podczas robót bezwykopowych pozwalają na wyeliminowanie ryzyka uszkodzenia sąsiadujących budowli i innych sieci lub kabli znajdujących się w pobliżu planowanych prac oraz skrócenie czasu trwania prac. W niektórych przypadkach technologie bezwykopowe są lepszym rozwiązaniem niż metody wykopu, a w innych są jedynym rozwiązaniem. Metody bezwykopowe niezastąpione są w sytuacji, gdy konieczne jest ułożenie przewodu pod przeszkodami takimi jak rzeka, tory kolejowe, czy autostrady. Jednak w chwili obecnej w Polsce technologie te są stosowane przez nieliczne firmy, ze względu na drogi sprzęt potrzebny do realizacji tego typu zadań. Podsumowanie Coraz wyższy standard życia ludzi na świecie przyczynia się do rozwoju infrastruktury miejskiej, która obejmuje między innymi transport, telekomunikację, zaopatrzenie w wodę i kanalizację. Wiele elementów infrastruktury zainstalowanych jest pod ziemią, w związku z tym pod powierzchnią miast na całym świecie znajdują się obszary ze złożoną siecią rur i kabli. Do niedawna wszystkie prace związane z instalacją, przeglądem, naprawą i wymianą infrastruktury podziemnej przeprowadzane były metodą wykopów otwartych. Jednak podnoszenie standardów życia, wzrost świadomości ekologicznej oraz awaryjność i czasochłonność tradycyjnych metod zmusiły inżynierów do poszukiwania alternatywnych sposobów przeprowadzania prac podziemnych. W związku z tym metody wykopowe coraz częściej zostają zastąpione metodami bezwykopowymi, które polegają na wprowadzeniu pod powierzchnię ziemi ciągu rur, przewodów kablowych lub przepustów bez wykonywania otwartych wykopów liniowych. Przedstawione w artykule porównanie pokazuje, że w wielu sytuacjach technologie bezwykopowe mogą być alternatywą dla tradycyjnych metod wykopu otwartego. Logistyka tej technologii pozwala na ograniczenie uciążliwości dla mieszkańców, klientów sklepów, biur oraz urzędów, czy kierujących pojazdami w sąsiedztwie wykonywanych robót. Ze względu na niższe koszty społeczne i środowiskowe metody te powinny być stosowane w pierwszej kolejności na terenach wysoce zurbanizowanych, prywatnych posesjach i w miejscach, gdzie występują utrudnienia terenowe tj. rzeka, nasyp kolejowy, autostrada. Streszczenie Pod powierzchnią miastach na całym świecie znajdują się obszerny ze złożoną siecią rur i kabli świadczących usługi użyteczności publicznej. Wraz ze starzeniem się infrastruktury podziemnej oraz rosnącym zapotrzebowaniem na nowe urządzenia ilość prac podziemnych ciągle wzrasta. Do niedawna wszystkie prace związane z instalacją, przeglądem, naprawą i wymianą infrastruktury podziemnej prowadzone były metodą wykopów otwartych. Jednak większa świadomość ekologiczna społeczeństwa oraz rozwój nowych 9855

technologii instalacji przewodów podziemnych spowodowały, że metody wykopowe coraz częściej zastępowane są metodami bezwykopowymi. Kluczową przewagą technologii bezwykopowych jest mniejsza ingerencja w środowisko naturalne. Logistyka tej technologii pozwala na ograniczenie uciążliwości dla mieszkańców, klientów sklepów, biur oraz urzędów, czy kierujących pojazdami w sąsiedztwie wykonywanych robót. Z tego względu metody te powinny być stosowane w pierwszej kolejnościna terenach wysoce zurbanizowanych, prywatnych posesjach i w miejscach utrudnień terenowych takimi jak rzeka, nasyp kolejowy, autostrada. Słowa klucze: sieci podziemne, technologie bezwykopowe, wykop liniowy otwarty TRENCHLESS TECHNOLOGIES OF UNDERGROUND CONSTRUCTION AS AN ALTERNA- TIVE TO TRADITIONAL METHODS Abstract Beneath the surface of cities worldwide lies an extensive and complex network of pipes and cables providing the utility services. With the aging of underground infrastructure and the increasing demand for new equipment number of underground work is increasing. Until recently, all work related to the installation, review, repair and replacement of underground infrastructure was carried out by open trenches. Methods of linear trench are often being replaced by trenchless methods. It is connected with greater environmental awareness and the development of new technologies, installation of underground conductors The most important advantages of trenchless technology is less impact on the environment. Logistics this technology reduces inconvenience for residents, shoppers, offices and agencies, or of drivers in the vicinity of the works. For this reason, trenchless methods first of all should be used in regions with highly urbanized, private estates and in places such impediments such as river, railway embankment and highway. Keywords: undergroumd networks, trenchless technologies, method open cut Literatura [1] Bęben D.: Metody bezwykopowe alternatywa dla tradycyjnych wykopów otwartych, Inżynieria Bezwykopowa, 2009, nr 27 (3/2009), s. 80 87. [2] Bobylev N. : Comparative analysis of environmental impacts of selected underground construction technologies using the analytic network proces, Automation in construction, 2011, 20(8), 1030 1040. [3] Costello S. B., Chapman D. N., Rogers C. D. F., Metje N.: Underground asset location and condition assessment technologies, Tunnelling and Underground Space Technology, 2007, 22(5), 524 542. [4] Karásková-Nenadálová L. : Trenchless Technology Solution for CO2 Reduction, Nowoczesne Budownictwo Inżynieryjne, 2014, (4), 86 90. [5] Kuliczkowska E., Kuliczkowski J., Technologie bezwykopowe pomagają zmniejszyć emisję CO2, Nowoczesne Budownictwo Inżynieryjne, 2011, 2. [6] Kuliczkowski A., Zwierzchowska A., The optimization of trenchless pipe laying technologies and the specificty of pipe laying in urban conditions, Structure and Environment, 2010, 2(2), 31 38. 9856

[7] Kuliczkowski A. i inni. Praca zbiorowa, Technologie Bezwykopowe w Inżynierii Środowiska, Wydawnictwo Seidel-Przywecki Sp. z o.o., 2010 [8] Madryas C., Kolonko A., Wysocki L., Konstrukcje przewodów kanalizacyjnych, Wydawnictwa Politechniki Wrocławskiej, 2002. [9] Zaneldin E. K., Trenchless construction: an emerging technology in United Arab Emirates, Tunnelling and underground space technology, 2007,22(1), 96 105. [10] Zwierzchowska A., Bezwykopowa budowa przewodów kanalizacji grawitacyjnej, Instal, 2007, 11, 39 46. [11] Zwierzchowska A., Mikrotunelowanie i przeciski hydrauliczne. Część I, Bezwykopowa budowa sieci podziemnych, Nowoczesne Budownictwo Inżynieryjne, 2006, 1, 32 37. [12] Zwierzchowska A., Optymalizacja doboru metod bezwykopowej budowy rurociągów podziemnych, Wydawnictwo Politechniki Świętokrzyskiej w Kielcach, 2003. [13] Zwierzchowska A., Przeciski pneumatyczne, Przegląd Budowlany, 2006, 1. [14] Zwierzchowska A., Przewierty sterowane i przeciski pneumatyczne-bezwykopowa budowa sieci podziemnych cz. 2, Nowoczesne Budownictwo Inżynieryjne, 2006, 2, 28 33. [15] Zwierzchowska A., The optimum choice of trenchless pipe laying technologies, Tunnelling and underground space technology, 2006, 21(6), 696 699. [16] Zwierzchowska A.,Technologie bezwykopowej budowy sieci gazowych, wodociągowych i kanalizacyjnych, Wydawnictwo Politechniki Świętokrzyskiej w Kielcach, 2009. [17] Zwierzchowska A., Wbijanie rur stalowych, Przegląd Budowlany, 2006, 2, 33 35. 9857