Saul Friedländer, The Years of Extermination, Nazi Germany and the Jews 1939 1945, New York 2007, s. 559. 2

Wstęp 3 listopada 1943 r. we wczesnych godzinach rannych oddziały Waffen SS i policji otoczyły szczelnym kordonem obóz pracy dla Żydów w Trawnikach. Zaskoczonych więźniów mężczyzn, kobiety i dzieci prowadzono grupami do wykopanych kilka dni wcześniej rowów i mordowano strzałami z broni maszynowej. W ciągu kilku godzin zabito wszystkich więźniów tego obozu oraz doprowadzonych do Trawnik Żydów zatrudnionych w pobliskiej Dorohuczy. Równocześnie trwało mordowanie żydowskich więźniów obozów lubelskich, tych dużych, zlokalizowanych przy ul. Lipowej i na lotnisku, tzw. Flugplatzu, jak i kilku mniejszych komand roboczych. Od wczesnych godzin rannych kolumny więźniów prowadzono na teren obozu koncentracyjnego na Majdanku, gdzie ich rozstrzeliwano. Ten sam los spotkał wszystkich żydowskich więźniów tego obozu. Kordon tworzyły oddziały Waffen SS przybyłe do Lublina z różnych części Generalnego Gubernatorstwa, które wzmocniły miejscowe siły SS i policji. Bezpośrednimi wykonawcami egzekucji były niewielkie komanda złożone z lubelskich i zamiejscowych SS-manów. Aby zagłuszyć strzały, z głośników zainstalowanych przez urząd propagandy szefa dystryktu w Lublinie emitowano muzykę marszową i taneczną. Krwawa środa na Majdanku pochłonęła 18 tys. ofiar. Następnego dnia, 4 listopada, również przy dźwiękach dobiegającej z głośników muzyki, rozstrzelano wszystkich więźniów z obozu pracy w Poniatowej. Łącznie zamordowano około 42 tys. żydowskich więźniów obozów w Lublinie, Trawnikach i Poniatowej, a także kilku innych niewielkich obozów pracy zlokalizowanych w dystrykcie lubelskim. Większość ofiar stanowili mieszkańcy getta warszawskiego deportowani na Lubelszczyznę w przededniu i w dniach powstania kwietniowego. Wymordowano ich, mimo że byli pracownikami niemieckich przedsiębiorstw podlegających SS. Obozy w Poniatowej i Trawnikach miały zresztą stać się wkrótce filiami obozu koncentracyjnego na Majdanku. Na Lubelszczyźnie pozostawiono jedynie obóz pracy w Budzyniu, gdzie przebywało kilka tysięcy więźniów, ze względu na to, że jego produkcja przeznaczona była bezpośrednio na potrzeby zbrojeniowe oraz kilkuset więźniów w kilku niewielkich obozach. Operacja oznaczona przez sprawców kodowym określeniem Erntefest ( Dożynki ) była największą w II wojnie światowej jednorazową operacją ludobójczą. Pochłonęła więcej ofiar niż egzekucje polskich jeńców wojennych w Katyniu, Charkowie i Miednoje wiosną 1940 r., więcej nawet aniżeli masowe rozstrzeliwania Żydów w Babim Jarze pod Kijowem, gdzie według raportów Einsatzgruppe C w dniach 29 30 września 1941 r. zamordowano 33 771 Żydów. Jednak zainteresowanie historyków 11

zbrodnią na Lubelszczyźnie było i pozostaje raczej niewielkie. W monumentalnej historii Zagłady autorstwa Saula Friedländera masowym egzekucjom na Lubelszczyźnie poświęcono jedynie dwa zdania: 3 listopada 1943 r. SS zamordowała 18 tysięcy więźniów Majdanka, podczas gdy płynąca z głośników muzyka miała zagłuszać strzały i krzyki umierających więźniów. W lipcu 1942 r. obławy na Żydów w Paryżu ochrzczone zostały kryptonimem «Wschodni wiatr»; w listopadzie 1943 r. masowe mordy Żydów Majdanka otrzymały równie idylliczny kryptonim: «Dożynki» 1. Nie jest to zresztą odosobniony przypadek. W historiografii Zagłady większe zainteresowanie wzbudza działalność Einsatzgruppen w okresie 1941 1942, a przede wszystkim proces decyzyjny prowadzący do Zagłady i jego uwarunkowania, aniżeli ostatnia faza eksterminacji polskich Żydów na terenie Generalnego Gubernatorstwa. Również w polskim piśmiennictwie historycznym znajdziemy na ten temat niewiele. W podstawowych opracowaniach dotyczących niemieckiej okupacji powstałych w okresie PRL podawano mało precyzyjne dane 2. W najważniejszej książce na temat okupacji Lubelszczyzny poświęcono sprawie jeden akapit 3. Zresztą nawet w opracowaniach dotyczących Zagłady polskich Żydów pisano na ten temat w dużym skrócie 4. Można też wskazać na prace, w których próżno szukać nawiązań do tej zbrodni dotyczy to zwłaszcza syntez zawierających zestaw podstawowych informacji o losie polskich Żydów 5. Tendencja ta utrzymuje się do dziś, o czym świadczy na przykład zapis w tomie wydanym przez Instytut Pamięci Narodowej z okazji 70. rocznicy wybuchu II wojny światowej, poświęconym stratom osobowym 6. Wszystko to sprawia, że zbrodnia ta, jeśli pominąć kontekst lokalny, nie funkcjonuje w polskiej pamięci zbiorowej. 1 Saul Friedländer, The Years of Extermination, Nazi Germany and the Jews 1939 1945, New York 2007, s. 559. 2 Charakterystyczne: Czesław Madajczyk, Polityka Trzeciej Rzeszy w okupowanej Polsce. Brak analizy procesu decyzyjnego prowadzącego do egzekucji na Majdanku, w Poniatowej i Trawnikach, zaś podstawowe dane na temat jej przebiegu trafiły wyłącznie do przypisu (t. 1, Warszawa 1970, s. 658 659). 3 Zygmunt Mańkowski, Między Wisłą a Bugiem 1939 1944. Studium o polityce okupanta i postawach społecznych, Lublin 1982, s. 384. 4 Przykładowo: Teresa Prekerowa, Wojna i okupacja, w: Najnowsze dzieje Żydów w Polsce, red. Jerzy Tomaszewski, Warszawa 1993, s. 329; Marian Fuks, Z dziejów wielkiej katastrofy narodu żydowskiego, Poznań 1999, s. 76-77. 5 Przykładowo: Józef Garliński, Polska w drugiej wojnie światowej, Londyn 1983; Czesław Łuczak, Polska i Polacy w drugiej wojnie światowej, Poznań 1993; tutaj tylko: Według niepełnych danych liczbowych Niemcy zamordowali podczas likwidacji gett i obozów pracy co najmniej kilkanaście tysięcy przebywających w nich Żydów, s. 126. 6 W artykule poświęconym eksterminacji Żydów czytamy tylko: Na początek listopada 1943 r. wyznaczono eksterminację dużych skupisk żydowskich więźniów skoncentrowanych w obozach pracy w Poniatowej i w Trawnikach, jak też w obozie koncentracyjnym na Majdanku. W ciągu tygodnia wymordowano około 50 tysięcy ludzi. Grzegorz Berendt, Straty osobowe polskich Żydów w okresie II wojny światowej, w: Polska 1939 1945. Straty osobowe i ofiary represji pod dwiema okupacjami, red. Wojciech Materski, Tomasz Szarota, Warszawa 2009, s. 70. 12

*** Pomimo sześćdziesięciu pięciu lat, jakie upłynęły od zbrodni w Lublinie, Trawnikach i Poniatowej, wiele kwestii pozostaje nadal nie do końca rozstrzygniętych, od procesu decyzyjnego prowadzącego do Erntefest poczynając, na identyfikacji sprawców osób i formacji policyjnych biorących czynny i bierny udział w masakrze kończąc. Nie mówiąc już o tym, że poważny problem stwarza ustalenie tożsamości dużej części ofiar. Tak jak w przypadku innych epizodów Zagłady polskich Żydów baza źródłowa jest rozproszona i ograniczona. Jedynym właściwie dokumentem wskazującym na kontekst operacji Erntefest jest stenogram konferencji w kwestii bezpieczeństwa odbytej 19 października 1943 r. w Krakowie. Hans Frank, ubolewając nad całkowitym rozprężeniem systemu bezpieczeństwa w GG, nalegał na podjęcie działań zmierzających do zmiany tej sytuacji. Dowódca Sipo i SD (BdS) w Krakowie Walter Bierkamp, wskazując na mobilizację sił ruchu oporu, wzrastający potencjał Armii Krajowej i sił komunistycznych, jak również zagrożenie ze strony Ukraińskiej Powstańczej Armii, uznał jednak pozostające do jego dyspozycji siły za wystarczające do szachowania ruchu oporu. Przykłady zagrożenia bezpieczeństwa w dystrykcie krakowskim i dane dotyczące liczby napadów rabunkowych w GG podał krakowski dowódca policji porządkowej Hans-Dietrich Grünwald. Wskazał on również, że wielkie niebezpieczeństwo stanowią także obozy żydowskie w Generalnej Guberni, czego dowodem jest ucieczka Żydów z jednego z tych obozów. Chodziło o bunt w Sobiborze, do którego doszło 14 października. Sprawa ta wywołała dyskusję (jej przebiegu w stenogramie nie zapisano). Szef Inspekcji Uzbrojenia gen. Maximilian Schindler, Bierkamp i Grünwald otrzymali od Franka polecenie dokładnego przejrzenia wykazów obozów żydowskich w Generalnej Guberni w celu zorientowania się, ilu znajdujących się w nich Żydów wykorzystywanych jest jako siła robocza. Pozostałych, jak to ujęto eufemistycznie, należało usunąć z Generalnej Guberni. W podsumowaniu dyskusji Frank uznał za konieczne wzmocnienie policji bezpieczeństwa, zapowiadając zwrócenie się w tej sprawie do Himmlera. Wieści o buncie w Sobiborze musiały zrobić na nim wrażenie, skoro odniósł się do tej sprawy jako jednej z pierwszych, popierając tezę Grünwalda w stwierdzeniu: Okazało się, że obozy żydowskie stanowią groźne niebezpieczeństwo dla Niemców 7. Należy tu podkreślić odmienne aniżeli pod koniec maja 1943 r. podejście przedstawicieli rządu GG do kwestii zatrudniania Żydów w przemyśle zbrojeniowym, kiedy to zgodnie przeciwstawiono się rozkazowi Himmlera wycofania żydowskich sił roboczych. Rzecznikiem tej postawy był nawet wyższy dowódca SS i policji w GG, a zarazem sekretarz stanu w rządzie GG Friedrich W. Krüger, który sprzeciwiając się życzeniom Reichsführera SS, wskazywał na walory robotników żydowskich, których za raportem Jürgena Stroopa o likwidacji warszawskiego getta 7 Dokument opublikowany po raz pierwszy w języku polskim w: Okupacja i ruch oporu w Dzienniku Hansa Franka, t. 2: 1943 1945, wybór i oprac. Stanisław Płoski i in., Warszawa 1970, s. 423, 426. 13

porównał do Machabeuszy 8. Wydaje się pewne, że właśnie powstanie w Sobiborze posłużyło Himmlerowi jako pretekst do rozpoczęcia ostatniej fazy eksterminacji Żydów w GG, zwłaszcza że znikały obiekcje ze strony administracji cywilnej w GG. Ostateczna decyzja co do losu obozów została podjęta w Berlinie w ciągu kilku kolejnych dni i przekazana do Krakowa, do realizacji kończącemu służbę na terenie GG Krügerowi. Nie znamy jednak żadnych szczegółów na ten temat 9. 18 listopada 1943 r., a więc dwa tygodnie po wymordowaniu więźniów z Lublina, Poniatowej i Trawnik, Himmler przebywał w Krakowie. W swoim przemówieniu wygłoszonym na uroczystym posiedzeniu rządu GG nie odniósł się jednak do tej akcji. Omawiając problemy Generalnego Gubernatorstwa, stwierdził jedynie: Dawniej obcoplemieńców [w GG W.L., D.L.] było jeszcze więcej, gdyż znajdowała się tu ogromna liczba Żydów, którzy z czasem wyemigrowali lub zostali wywiezieni na Wschód. Nawet odnosząc się do zasług odchodzącego z funkcji Krügera, nie wspomniał o jego roli w eksterminacji Żydów. Mówił natomiast o harmonijnej współpracy i braterskim trudzie w pracy dla Niemiec administracji cywilnej i aparatu SS. Wtórował mu Hans Frank, wyrażając wdzięczność i wyjątkowe uznanie dla osiągnięć policji wszelkich rodzajów na tym obszarze i podkreślając, iż jej działalność stanowi jeden z najchlubniejszych rozdziałów w historii niemieckiej policji 10. Nie są znane prawie żadne dokumenty dotyczące przeprowadzenia Erntefest wytworzone przez struktury SS i policji w Generalnym Gubernatorstwie. Kluczowe znaczenie mają trzy zeznania dowódcy SS i policji w Lublinie Jakoba Sporrenberga, składane kolejno w norweskim (1945) 11, brytyjskim (1946) i polskim więzieniu (1949). W dwóch ostatnich pojawił się kryptonim operacji. Sporrenberg, czemu trudno się dziwić, zważywszy na okoliczności, w których się znajdował, zmieniał niektóre szczegóły, minimalizował swoją rolę, zrzucając odpowiedzialność na Heinricha Himmlera i Friedricha W. Krügera (to on przekazał mu Krakowie rozkaz Himmlera likwidacji Żydów w dystrykcie lubelskim z powodu stwarzanego przez nich jakoby zagrożenia). Upierał się też, że nawet w Lublinie przygotowaniami i organizacją mordu zajmowali się przybyli z zewnątrz funkcjonariusze pospołu z oficerami SS związanymi z odwołanym z Lublina Odilo Globocnikiem. Podkreślał, iż rolą przybyłych do Lublina i przydzielonych mu jednostek Waffen SS z Warszawy, Poznania, Rzeszowa i z innych miast (zwraca uwagę brak podania numerów jednostek biorących udział w akcji) miało być tylko utworzenie kordonu, egzekucji zaś dokonywało niepodlegające mu ponadstuosobowe komando z Auschwitz. Charakterystyczna jest tendencja do po- 8 Protokół konferencji roboczej na temat stanu bezpieczeństwa w GG 31 maja 1943 r., ibidem, s. 150. 9 Nawet w najnowszej biografii Himmlera operacja Erntefest została potraktowana nad wyraz skrótowo (Peter Longerich, Heinrich Himmler. Biographie, München 2008, s. 687). 10 Z ostatnich sukcesów Krügera wymienił jedynie zwalczanie partyzantki sowieckiej dowodzonej przez generała Sidora Kowpaka w dystrykcie Galicja. Zob. Okupacja i ruch oporu w Dzienniku Hansa Franka, s. 322, 313. 11 Opublikowane w: Robert Bohn, Der Sporrenberg-Bericht. Ein Dokument aus dem Innern des SS-Apparates, Historische Mitteilung 1993, t. 6, s. 250 277. 14

mijania faktu udziału w rozstrzeliwaniach jednostek z Lubelszczyzny bezpośrednio mu podporządkowanych. Sporrenberg twierdził, że o przebiegu akcji miał niewielkie pojęcie, a nawet że nie złożył żadnego z niej raportu. Zaprzeczenia te odnoszą się z pewnością do zeznań oficera sztabu Globocnika Obersturmführera Johanna Offermanna, z których wynikało, że sumaryczny raport z akcji likwidacyjnej sporządził podkomendny Sporrenberga, a wcześniej szef sztabu akcji Reinhardt Hermann Höfle. 5 listopada 1943 r., będąc w jego biurze, Offermann miał słyszeć, jak ten dyktował sekretarce: wyniki dożynek 42 000, a chwilę później zobaczyć ten dokument 12. Nie jest chyba przypadkiem, iż w zeznaniach Sporrenberga nazwisko to niemal w ogóle się nie pojawia wskazuje on natomiast na zasadniczą rolę poległego w 1944 r. innego oficera sztabu Globocnika Christiana Wirtha. Tak czy inaczej, zakres rozgraniczenia kompetencji Sporrenberga i obu podkomendnych Globocnika pozostaje nie do końca jasny. Zwłaszcza że sam Globocnik był wyraźnie zaskoczony nagłą likwidacją stworzonego przez siebie imperium gospodarczego SS 13. Bodaj jako pierwszy na złożone w więzieniu w Londynie zeznania Sporrenberga powołał się Stanisław Piotrowski w komentarzu do sprawozdania Odilo Globocnika o wynikach finansowych akcji Reinhardt przesłanego na ręce Himmlera i na ich podstawie dokonał rekonstrukcji wydarzeń z 3 4 listopada 1943 r. 14 Już wcześniej, bo w 1946 r., w wydawnictwie źródłowym przygotowanym przez Centralną Żydowską Komisję Historyczną przy CKŻP opublikowano relacje więźniów z obozów na Lubelszczyźnie, w tym jednej z kobiet, Estery Rubinsztejn, która przeżyła egzekucję w Poniatowej 15. Od połowy lat pięćdziesiątych tematyka obozów pracy na Lubelszczyźnie i Erntefest powracała w tekstach historyków Żydowskiego Instytutu Historycznego Artura Eisenbacha 16, Tatiany Berenstein 17 i Adama Rutkowskiego (jego artykuł na temat Erntefest został opublikowany już po jego wyjeździe z Polski 18 ). Wiele miejsca, co zrozumiałe, poświęcali Erntefest autorzy zajmujący się historią obozu koncentracyjnego na Majdanku. Sędzia Zdzisław Łukaszkiewicz z Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce w swym raporcie o obozie 12 Zeznanie Offermanna z 6 IV 1946 r. przed Mieczysławem Szererem (AYV, JM-3460-1). Offermanna przesłuchano już w 1945 r. w więzieniu w Oslo. Później wraz ze swoim szefem został przekazany do Anglii. 13 Świadczą o tym wyrzuty w sprawozdaniu przesłanym na ręce Himmlera 5 I 1943 r. Zob. Stanisław Piotrowski, Misja Odyla Globocnika. Sprawozdania o wynikach finansowych zagłady Żydów w Polsce, Warszawa 1949, s. 26. 14 Piotrowski, Misja..., rozdział pt. Operacja «Dożynek» (Erntefest), s. 56 58. 15 Dokumenty i materiały z czasów okupacji niemieckiej w Polsce, t. 1: Obozy, oprac. Nachman Blumental, Łódź 1946, s. 257 266. 16 Artur Eisenbach, Hitlerowska polityka Zagłady Żydów, Warszawa 1961, s. 549. 17 Tatiana Berenstein, Obozy pracy przymusowej dla Żydów w dystrykcie lubelskim, Biuletyn ŻIH 1957, nr 24, s. 3 20. 18 Adam Rutkowski, L opération Erntefest (Fête de la moisson) ou le massacre de 43 000 Juifs les 3 5 novembre 1943 dans les camps de Maïdanek, de Poniatowa et de Trawniki, Le Monde Juif 1973, nr 72, s. 12 33. Wcześniej opublikował: Żydzi w obozie koncentracyjnym Majdanek, Biuletyn ŻIH 1966, nr 58, s. 3 57 (wspólnie z Tatianą Berenstein); o Erntefest s. 39 45. 15

opublikowanym w 1948 r. nazwał egzekucję 18 tys. Żydów 3 listopada 1943 r. najgłośniejszym zdarzeniem w dziejach obozu 19. W pierwszym tomie wydawanych przez Państwowe Muzeum na Majdanku Zeszytów Majdanka (1965) zostały opublikowane zeznania złożone w sierpniu 1947 r. sądzonego w procesie KL Auschwitz szefa obozowego krematorium Ericha Mußfelda, zawierające liczne szczegóły na temat przebiegu wydarzeń krwawej środy. Potwierdza on informację o przybyciu na Majdanek SS-manów z Auschwitz; w skład stuosobowego Sonderkommanda dokonującego egzekucji mieli wchodzić SS-mani z całego GG, a całością rozstrzeliwań kierować miał oficer SD pozostający w stałej łączności z dowództwem SS i policji 20. Z kolei z opublikowanych w 1972 r. sprawozdań wynika, że udział w akcji Erntefest wzięło kilkudziesięciu funkcjonariuszy z III Oddziału Policji Konnej w Chełmie wchodzącego w skład 25. Pułku Policji SS 21. Zeznanie Mußfelda, uzupełnione relacjami polskich więźniów obozu, stało się punktem wyjścia dla rekonstrukcji wydarzeń krwawej środy w historiografii Majdanka 22. W 1988 r. opublikowano niewielki zbiór polskich i żydowskich relacji i zeznań 23. Dotyczyły one nie tylko Majdanka, ale i obozów w Trawnikach i Poniatowej. Dopiero jednak w 2005 r. została opublikowana najważniejsza, nieznana w Polsce, pochodząca z początku 1944 r. relacja Ludwiki Fiszer, która przeżyła masakrę w Poniatowej 24. W drugiej połowie lat siedemdziesiątych dla potrzeb toczącego się w Düsseldorfie postępowania sądowego w sprawie załogi Majdanka powstała ekspertyza Wolfganga Schefflera, będąca pierwszym naukowym ujęciem historii obozu na Majdanku w literaturze niemieckiej 25. W ocenie autora, mimo że wymordowanie więźniów żydowskich miało poważne konsekwencje ekonomiczne (przekreślało plany rozwoju przedsiębiorstw SS wykorzystujących żydowską siłę roboczą), czynnikiem dominującym był narastający opór podczas likwidacji gett w Warszawie i Białymstoku oraz w obozach zagłady. Przełomowe znaczenie miał bunt w Sobiborze, gdzie załoga 19 Zdzisław Łukaszkiewicz, Obóz koncentracyjny i zagłady Majdanek, Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich 1948, t. 4, s. 69. 20 Anna Żmijewska-Wiśniewska, Zeznania szefa krematorium Ericha Muhsfeldta na temat byłego obozu koncentracyjnego w Lublinie (Majdanek), Zeszyty Majdanka 1965, t. 1. 21 Wojciech Zyśko, Eksterminacyjna działalność Truppenpolizei w dystrykcie lubelskim w latach 1943 1944, Zeszyty Majdanka 1972, t. 6, s. 188 190. W sprawozdaniach mowa jest o Grosseinsatz w Lublinie i Puławach i Sonderauftrag w Lublinie. Sprawozdania szczegółowe się nie zachowały. 22 Józef Marszałek, Majdanek. Obóz koncentracyjny w Lublinie, wyd. 2, Lublin 1987, s. 123 126; Majdanek 1941 1944, red. Tadeusz Mencel, Lublin 1991, s. 258 261. 23 Masowe egzekucje Żydów 3 listopada 1943 roku. Majdanek, Poniatowa, Trawniki. Wspomnienia, wybór i oprac. Edward Dziadosz, Lublin 1988. 24 Andrzej Żbikowski, Teksty pogrzebane w niepamięci. Relacje dwóch uciekinierek z masowego grobu Poniatowa, Zagłada Żydów. Studia i Materiały 2005, t. 1, s. 73 95. 25 Zur Judenverfolgung des nationalsozialistischen Staates unter besonderer Berücksichtigung der Verhältnisse im Generalgouvernement und zur Geschichte des Lagers Maydanek im System nationalsozialistischer Vernichtungs und Konzentrationslager. Brak daty ekspertyzy, najwcześniej 1976 r. Kopia przechowywana w Archiwum IPN Warszawa, sygn. 258. 16

wezwała na pomoc Wehrmacht, który dopiero po konsultacji z władzami nadrzędnymi aż po dowódcę okręgu wojskowego w Krakowie włączył się w poszukiwania zbiegów. Scheffler podkreśla, że kierownictwo akcji Erntefest spoczywało w rękach dowódcy SS i policji w Lublinie, nie znajdując argumentów potwierdzających tezę Sporrenberga próbującego zepchnąć odpowiedzialność na Globocnika 26. Do tematu Erntefest Scheffler powrócił w 1988 r. wspólnie z prokurator Helge Grabitz w pracy Letzte Spuren dokumentującej losy pracowników firmy Schultz od jej powstania, poprzez wielką akcję w getcie warszawskim, przeniesienie firmy do Trawnik, na egzekucji 3 listopada 1943 r. kończąc 27. Do odtworzenia historii obozu posłużyła bogata baza źródłowa (wśród nich fragmenty dziennika Fritza Emila Schultza, oryginalne dokumenty jego firmy, relacje żydowskie, a zwłaszcza dokumentacja zgromadzona przez prokuraturę w Hamburgu). Opisano również przebieg Erntefest w obozach na Majdanku i Poniatowej. Rozważając kwestię, dlaczego Himmler pozbawił się niemal wszystkich robotników przymusowych pomimo korzystnych perspektyw gospodarczych, autorzy wskazują na kumulację przyczyn, kładąc nacisk na znaczenie powstania w Sobiborze. Od końca lat osiemdziesiątych w większym niż dotąd stopniu w obiegu naukowym zaczęły się pojawiać powojenne zeznania sprawców. Były to zarówno złożone tuż po wojnie zeznania niemieckich funkcjonariuszy Majdanka, np. kierownika technicznego w obozie na Majdanku Friedricha W. Rupperta 28, jak i zebrane przez Zentrale Stelle der Landesjustizverwaltung w Ludwigsburgu zeznania członków jednostek policyjnych operujących w GG. Wykorzystał je przede wszystkim Christopher R. Browning, który w swojej słynnej pracy Zwykli ludzie (1992) dokonał rekonstrukcji prowadzącego do akcji Erntefest procesu decyzyjnego, podkreślając, iż stanowiła ona kulminację krucjaty Himmlera zmierzającej do zagłady wszystkich polskich Żydów. Przeprowadzenie ogromnej zsynchronizowanej operacji miało wynikać z obaw przed desperackim oporem więźniów. Browninga interesowały przede wszystkim postawy i działania obecnych na Majdanku i w Poniatowej funkcjonariuszy 101. Batalionu Policji Porządkowej 29. Więcej miejsca kontekstowi zbrodni 3 4 listopada poświęcił w studium na temat żydowskiej pracy przymusowej w GG, zwracając uwagę na prowadzoną 26 W 1998 r. fragment wyroku z procesu członków załogi Majdanka w Düsseldorfie dotyczący Erntefest został opublikowany w języku polskim (Tomasz Kranz, Egzekucja Żydów na Majdanku 3 listopada 1943 r. W świetle wyroku w procesie w Düsseldorfie, Zeszyty Majdanka 1998, t. 19). 27 Helge Grabitz, Wolfgang Scheffler, Letzte Spuren. Ghetto Warschau, SS-Arbeitslager Trawniki, Aktion Erntefest. Fotos und Dokumente über Opfer des Endlösungswahns im Spiegel der historischen Ereignisse, wyd. 1 1988, wyd. 2, Berlin 1993. 28 Fragment dotyczący Erntefest został opublikowany w: Die Ermordung der europäischen Juden. Eine umfassende Dokumentation des Holocaust 1941 1945, oprac. Peter Longerich, München Zürich 1989, s. 227 228. Całość dokumentu w: Tomasz Kranz, Affidavit Friedricha W. Rupperta z 6 sierpnia 1945 r. na temat obozu koncentracyjnego na Majdanku, Zeszyty Majdanka 2005, t. 23, s. 96 115 (fragmenty zob. Aneks, dokument nr 15). 29 Tłumaczenie polskie: Christopher R. Browning, Zwykli ludzie. 101. Policyjny Batalion Rezerwy i ostateczne rozwiązanie w Polsce, tłum. Piotr Budkiewicz, Warszawa 2000, s. 145 153 (rozdział pt. Ostatnie masakry «dożynki» ). 17

na rozkaz Himmlera latem 1943 r. stopniową likwidację żydowskich obozów pracy w dystrykcie Galicja i gett w dystrykcie krakowskim. Likwidacji ostatnich skupisk żydowskich we wschodniej części dystryktu krakowskiego w dniach 1 3 września 1943 r. dokonano z wykorzystaniem zamiejscowych sił SS. Ten sam scenariusz miał zostać zastosowany przez Himmlera w odniesieniu do Lubelszczyzny na o wiele większą skalę 30. Z kolei w ocenie niemieckiego historyka Dietera Pohla likwidacja obozów na Lubelszczyźnie stała się dla Sporrenberga okazją do swoistej rehabilitacji w oczach Himmlera, uznającego go za nazbyt miękkiego. Nie wyklucza on, że ogólny rozkaz likwidacji obozów mógł zostać wydany w sierpniu 1943 r. (jak twierdził przesłuchiwany przez Brytyjczyków Sporrenberg), zastrzegając, że powodem podania takiej daty mogła być próba obciążenia odpowiedzialnością Globocnika. Również on bezpośredniej przyczyny wydania rozkazu o likwidacji obozów upatruje w powstaniu w Sobiborze. Krüger otrzymał od Himmlera rozkaz likwidacji obozów i był odpowiedzialny za zabezpieczenie akcji, natomiast Sporrenberg kierował nią na miejscu 31. Barbara Schwindt w swojej monografii Majdanka nie wychodzi zasadniczo poza te ustalenia. Himmlera musiała zaalarmować duża liczba zabitych członków załogi obozowej w Sobiborze. Jego obawy mogła umocnić lokalna policja bezpieczeństwa dysponująca jakoby informacjami o planowanej masowej ucieczce więźniów KL Majdanek, która miała się odbyć we współpracy z bandami z zewnątrz 32. Z innej nieco perspektywy przyczyny prowadzące do Erntefest rozpatrywała izraelska badaczka Felicja Karay. Opisała ona dramatyczny wyścig, jaki rozpoczął się po powstaniu w Sobiborze między Głównym Urzędem Gospodarczo-Administracyjnym SS (WVHA) a Inspektoratem Uzbrojenia. Szef WVHA wydał polecenie przekształcenia ośmiu obozów (w tym Poniatowej i Trawnik) w filie Majdanka (taka decyzja została podjęta 7 września 1943 r.). Spotkało się to z kontrakcją ministra gospodarki Alberta Speera, dążącego do przejęcia żydowskiej siły roboczej dla przemysłu wojennego. Jeszcze 4 listopada obiecywano ( Krüger) przekazanie 10 tys. tysięcy Żydów z obozów pracy SS. Izraelska badaczka wnosi z tego, iż Himmlerowi przyświecały nie tylko motywy ideologiczne, lecz ambicjonalne po prostu nie chciał oddać «swoich Żydów» Schindlerowi, Speerowi i ich sprzymierzeńcom koncernom prywatnym 33. Układ i zawartość książki Yitzhak Arad, autor wydanej pod koniec lat osiemdziesiątych pionierskiej monografii na temat akcji Reinhardt, podkreśla, że Erntefest stanowiła dopełnienie tej 30 Christopher R. Browning, Jewish Workers in Poland. Self-Mainetance, Exploitation, Destruction, w: idem, Nazi Policy, Jewish Workers, German Killers, Cambridge 2000, s. 85 86. 31 Dieter Pohl, Von der Judenpolitik zum Judenmord. Der Distrikt Lublin des Generalgouvernements 1939 1944, Frankfurt am Main 1993, s. 170 174. 32 Barbara Schwindt, Das Konzentrations- und Vernichtungslager Majdanek. Funktionswandel im Kontext der Endlösung, Würzburg 2005, s. 268 282. 33 Felicja Karay, Death Comes in Yellow. Skarżysko-Kamienna Slave Labor Camp, Amsterdam 1996, s. 59 62. 18

operacji 34. Trudno nie zgodzić się z takim ujęciem, nawet pomimo faktu, że zbrodnia ta nie została dokonana bezpośrednio przez Globocnika. Lublin ma w takim ujęciu znaczenie symboliczne tutaj w nocy z 16 na 17 marca 1942 r. rozpoczęła się fizyczna eksterminacja polskich Żydów na terenie GG i tutaj zakończyła się ona operacją Erntefest, której ofiarami padli głównie Żydzi z getta warszawskiego. Innym problemem jest zasięg terytorialny akcji Erntefest. 3 listopada 1943 r. w dzień likwidacji więźniów w Lublinie i w Trawnikach zlikwidowano obóz w Szebniach w dystrykcie krakowskim 35. Kilkanaście dni później zlikwidowano obozy (Julagi) podporządkowane obozowi Kraków-Płaszów 36. A wreszcie 19 listopada zlikwidowano wielki obóz przy ul. Janowskiej we Lwowie. W kwestii, czy akcja Erntefest ograniczała się wyłącznie do dystryktu lubelskiego, historycy wydają się podzieleni. Thomas Sandkühler uważa, że likwidacja obozu przy ul. Janowskiej była częścią tej operacji 37. Natomiast Tatiana Berenstein, na którą zresztą się powołuje, sugeruje, że decyzja o likwidacji tego obozu zapadła prawdopodobnie jednocześnie z decyzją wymordowania Żydów w dystrykcie lubelskim, jednak nie była to ta sama operacja 38. Podobne stanowisko zajmuje Dieter Pohl w pracy o eksterminacji Żydów w dystrykcie Galicja. Z jednej strony wiąże dążenie do likwidacji obozu przy ul. Janowskiej z rozkazami Himmlera i Hitlera z czerwca 1943 r. nakazującymi zakończenie mordu na Żydach w ciągu następnych kilku miesięcy, a także dostrzega związek z obsesjami Himmlera na punkcie bezpieczeństwa, zwielokrotnionymi buntami w obozach zagłady. Z drugiej strony przypuszcza, że decyzja o częściowej likwidacji obozu przy ul. Janowskiej zapadła już przed 25 października, kiedy to zamordowano 1000 więźniów. Możliwe jednak, że termin likwidacji obozu wyznaczył Himmler 7 listopada podczas narady z nowym wyższym dowódcą SS i policji w GG Wilhelmem Koppem lub cztery dni później po zajęciu Żytomierza przez Armię Czerwoną 39. Redaktorzy tej książki ograniczają zasięg terytorialny Erntefest do dystryktu lubelskiego. 34 Yitzhak Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka. The Operation Reinhard Death Capms, Bloomington Indianapolis 1987, s. 365 369. 35 Kilkuset więźniów zostało rozstrzelanych, ponad 4200 wywieziono do Auschwitz-Birkenau, gdzie 2900 zagazowano (Ryszard Kotarba, Niemiecki obóz w Płaszowie 1942 1945, Warszawa Kraków 2009, s. 55). 36 Rozstrzelano około 200 więźniów. Resztę pognano do Płaszowa, następnie do obozów pracy w dystrykcie radomskim (ibidem, s. 58). 37 Thomas Sandkühler, Endlösung in Galizien: Der Judenmord in Ostpolen und die Rettungsinitiativen von Berthold Beitz 1941 1944, Bonn 1996, s. 270 (rozdział pt. «Bandenkampf» und «Erntefest» ). 38 Tatiana Berenstein, Praca przymusowa ludności żydowskiej w tzw. dystrykcie Galicja (1941 1944), Biuletyn ŻIH 1969, nr 69, s. 40 41. 39 Dieter Pohl, Nationalsozialistische Judenverfolgung in Ostgalizien 1941 1944: Organisation und Durchführung eines staatlichen Massenverbrechens, München 1997, s. 358 360. Natomiast na temat genezy likwidacji ostatnich obozów w Galicji Wschodniej od s. 349. 19

*** Oddawany do rąk czytelnika tom ma przywrócić pamięć o ofiarach Erntefest. W pewnym sensie stanowi też nawiązanie do wydawnictwa zbiorowego na temat akcji Reinhardt 40. Punktem wyjścia tej publikacji była konferencja naukowa zorganizowana w 65. rocznicę Erntefest przez Państwowe Muzeum na Majdanku. Na książkę składają się dwie części: studia i aneks źródłowy. Część Studia zawiera 11 tekstów traktujących o różnych aspektach akcji Erntefest. Otwierający ją tekst Tomasza Kranza (Państwowe Muzeum na Majdanku) odnosi się do genezy operacji Erntefest i jej przebiegu w obozie koncentracyjnym na Majdanku. Studium Wojciecha Lenarczyka (Państwowe Muzeum na Majdanku) przedstawia dzieje obozu przy ul. Lipowej w Lublinie, którego żydowscy więźniowie żołnierze Wojska Polskiego wzięci do niewoli podczas wojny obronnej we wrześniu 1939 r. ponieśli śmierć 3 listopada 1943 r. Kolejny tekst W. Lenarczyka przedstawia bezpośrednie reakcje polskich więźniów Majdanka na wydarzenia krwawej środy autor dokonuje rekonstrukcji postaw i zachowań przede wszystkim na podstawie wysyłanych z obozu grypsów. Ten sam temat podejmuje Piotr Weiser (Uniwersytet Jagielloński, Żydowski Instytut Historyczny), z tym że punktem wyjścia dla jego wielowątkowych analiz są powojenne pamiętniki i wspomnienia więźniów Majdanka. Alina Skibińska (Centrum Badań nad Zagładą Żydów przy IFiS PAN), wykorzystując głównie relacje żydowskie, odtwarza drogę mieszkańców warszawskiego getta do obozów na Lubelszczyźnie. Tekst Witolda Mędykowskiego (Yad Vashem) przedstawia zarys dziejów obozu pracy w Trawnikach, zaś artykuł Ryszarda Gicewicza omawia dzieje obozu pracy w Poniatowej. O publikacji tego tekstu, który pierwotnie zamieszczony został w 1980 r. w Zeszytach Majdanka, zdecydował fakt, że jest to jedyna istniejąca naukowa publikacja na temat Poniatowej 41. Uzupełnieniem dla tych artykułów jest artykuł W. Lenarczyka na temat obozu pracy w Budzyniu. Autor przedstawia jego historię i zastanawia się nad przyczynami oszczędzenia więźniów tego obozu podczas akcji Erntefest. Studium Dariusza Libionki (Instytut Filozofii i Socjologii PAN, Państwowe Muzeum na Majdanku) traktuje o postrzeganiu obozów pracy na Lubelszczyźnie przez cywilne i wojskowe struktury polskiej konspiracji (Armia Krajowa i Delegatura Rządu) przed i po 3 4 listopada 1943 r. Dwa ostatnie teksty poświęcone są powojennym śledztwom w sprawie Erntefest. Aspekt polski omówił Robert Kuwałek (Państwowe Muzeum na Majdanku), wskazując z jednej strony na liczne błędy i zaniechania w pracach Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, z drugiej analizując 40 Akcja Reinhardt. Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie, red. Dariusz Libionka, Warszawa 2004. 41 Istnieje artykuł na temat W. C. Többensa Günther Schwarberg, Walther C. Többens jego zakłady tekstylne w getcie warszawskim i obozie pracy przymusowej w Poniatowej, Hitlerowski obóz pracy Poniatowa 1942 1944. Materiały I Międzynarodowej Konferencji Historycznej, w: Poniatowa 4 listopada 2004, red. Artur Podgórski, Agnieszka Mączakowska, Poniatowa 2008, s. 45 58. W tej okolicznościowej publikacji zamieszczono plan obozu w Poniatowej oraz kilka fotografii więźniów. 20

wartość poznawczą zgromadzonych wówczas materiałów. Szczególne znaczenie ma artykuł Jochena Böhlera (Niemiecki Instytut Historyczny w Warszawie) traktujący o, najczęściej nieudanych, próbach pociągnięcia do odpowiedzialności przez sądy niemieckie osób biorących czynny udział w operacji Erntefest. W aneksie źródłowym znalazły się 32 dokumenty pochodzące z archiwów polskich i zagranicznych. Niektóre z nich były już wcześniej publikowane, inne prezentowane są po raz pierwszy. W części I znalazły się zeznania niemieckie: Jakoba Sporrenberga z 1946 i 1949 r. i jego podwładnych Wernera Wehrheima i Johanna Offermanna. Interesujące światło na te wydarzenia rzucają zeznania Konrada Morgena, sędziego SS prowadzącego śledztwo przeciwko komendantowi obozu na Majdanku, który przybył do Lublina 4 listopada 1943 r. Jako że materiał ten rzadko bywał wykorzystywany w literaturze przedmiotu 42, zdecydowaliśmy się na publikację protokołu przesłuchania Ernsta Kaltenbrunnera z 1945 r. zawierającego fragmenty raportu Morgena, a także dotyczący Erntefest passus zeznań Morgena z roku 1973. W części II znalazły się dokumenty polskiej konspiracji dotyczące obozów pracy w Poniatowej i Trawnikach pochodzące z lata 1943 r. Są wśród nich relacje uciekinierów z obozu oraz sprawozdania sporządzane przez polskich konspiratorów. Część III zawiera korespondencję Żydowskiej Organizacji Bojowej w Poniatowej i Trawnikach z Adolfem Bermanem z Żydowskiego Komitetu Narodowego w Warszawie. W częściach IV VI publikujemy żydowskie, polskie i niemieckie dokumenty, zeznania i relacje dotyczące przebiegu egzekucji na Majdanku, w Trawnikach i Poniatowej. Część VII zawiera dokumenty Żydowskiego Komitetu Narodowego i Rady Pomocy Żydom Żegota pokazujące pierwsze reakcje na wieści o wymordowaniu więźniów obozów na Lubelszczyźnie. Nasza publikacja nie jest monografią Erntefest, lecz zbiorem studiów traktujących o różnych jej aspektach. Wiele poruszonych w tej książce wątków wymaga dalszych badań, jak choćby dzieje obozu na Flugplatzu w Lublinie czy zagłada niewielkich obozów pracy SS na Lubelszczyźnie (w Puławach, Nałęczowie, Annopolu-Rachowie i innych) w pierwszych dniach listopada 1943 r. Niektóre kwestie wymagają uściślenia na przykład historia obozu pracy w Poniatowej z wykorzystaniem materiałów znajdujących się w archiwach niemieckich. Wojciech Lenarczyk Dariusz Libionka 42 Fragmenty raportu Morgena cytuje Gerald Reitlinger, Die Endlösung. Hitlers Versuch der Ausrottung der Juden Europas 1939 1945, Berlin 1983, s. 335 336.