Zmiany rzeźby terenu związane z historyczną eksploatacją rud żelaza w rejonie częstochowskim

61 CUPRUM Czasopismo Naukowo-Techniczne Górnictwa Rud nr 2 (83) 2017, s. 61-70 Zmiany rzeźby terenu związane z historyczną eksploatacją rud żelaza w rejonie częstochowskim Łukasz Gawor Politechnika Śląska, Instytut Geologii Stosowanej, Gliwice, Lukasz.Gawor@polsl.pl Streszczenie Eksploatacja doggerskich rud syderytowych w rejonie częstochowskim trwała nieprzerwanie ponad 600 lat. Związana z nią zmiana rzeźby terenu uwidacznia się przede wszystkim w postaci deponowanych na zwałowiskach odpadów po górnictwie i przeróbce rud żelaza. Na początku lat 70. ubiegłego wieku nastąpił proces likwidacji górnictwa w opisywanym rejonie. Jako pierwszą zlikwidowano w 1970 r. kopalnię Rudniki w Rudnikach koło Zawiercia, a jako ostatnią kopalnię Wręczyca we Wręczycy Wielkiej w 1982 r. W artykule przedstawiono charakterystykę zmian rzeźby terenu na przykładzie analizy zwałowisk po górnictwie i przeróbce rud żelaza w Częstochowskim Zagłębiu Rudonośnym. Na analizowanym obszarze zinwentaryzowano 41 zwałowisk po górnictwie i przeróbce rud żelaza, które są zlokalizowane pomiędzy Częstochową, Konopiskami, Kłobuckiem i Zawierciem. W artykule sporządzono charakterystykę wybranych obiektów oraz zaproponowano kierunki ich rekultywacji oraz zagospodarowania. Słowa kluczowe: zwałowiska po górnictwie i przeróbce rud żelaza, doggerskie syderytowe rudy żelaza, waloryzacja, rekultywacja Changes of morphology connected with historical exploitation of iron ores in Częstochowa area Abstract Dogger siderite ores in the Czestochowa region have been exploitated for over 600 years. Changes of the ground connected with this exploitation may be seen as wastes after mining and preparation of iron ores disposed in the form of dumps. At the beginning of the 70`s of former century a process of closing of mining in described area begun. The first mine Rudniki was closed in 1970 in Rudniki, in the neighborhood of Zawiercie, the last closed mine was Wręczyca in Wręczyca Wielka in 1982. In the paper there is presented an characteristic of changes of the morphology exemplified on analysis of dumping grounds after exploitation and preparation of iron ores in the Czestochowa Ore-Bearing Basin. In the analyzed area there was done an inventarization of 41 dumping grounds, after mining and preparation of iron ores, which are situated between Częstochowa, Konopiska, Kłobuck and Zawiercie. In the paper there is resented a characterization of chosen objects and the directions of reclamation and using are proposed. Key words: dumps after mining and preparation of iron ores, dogger siderite iron ores, valorization, reclamation

62 Wprowadzenie Częstochowskie Zagłębie Rudonośne obejmuje obszar występowania rud żelaza, ciągnący się od Zawiercia po Wieluń, w pasie o długości około 120 km i szerokości od 2 do 20 km. Mineralizacja kruszcowa opisywanego obszaru związana była z tzw. serią rudonośną, która obejmowała piętra od aalenu i bajosu po baton górny. Podstawę eksploatacji rud żelaza stanowiły syderyty poziomów spągowego i środkowego. Najwyżej zalegający poziom stropowy składał się z dwóch pokładów o grubości do 15 cm. Na głębokości 30-50 m poniżej poziomu stropowego występował poziom środkowy, charakteryzujący się zmienną miąższością. Wyróżniano w nim 3 warstwy rudy. Na głębokości 75 m pod poziomem środkowym zalegał pokład spągowy, najważniejszy pod względem górniczym, który składał się z kilku warstw o grubości dochodzącej do 0,4 m [1, 2, 12]. W Zagłębiu Częstochowskim udokumentowano 27 złóż, w kategoriach A+B+C1 i C2,o łącznych zasobach rud żelaza 426 mln Mg (w przeliczeniu na żelazo 128 mln Mg). Zapadanie warstw iłów rudonośnych przebiega w kierunku północno-wschodnim, a nachylenie wynosi 1-3 [1, 7]. Doggerskie rudy syderytowe w Zagłębiu Częstochowskim wydobywano nieprzerwanie przez ponad 600 lat. W 1970 r. zapadła decyzja o likwidacji górnictwa rud żelaza w regionie częstochowskim. Jako pierwszą zlikwidowano w 1970 r. kopalnię Rudniki w Rudnikach koło Zawiercia, a ostatnią kopalnię Wręczyca we Wręczycy Wielkiej w 1982 r. [12]. W pracy przedstawiono wyniki inwentaryzacji aktualnego stanu zwałowisk po górnictwie i przeróbce rud żelaza (badania terenowe przeprowadzono w latach 2015-2017) oraz opisano ich wpływ na przekształcenie rzeźby terenu. Na podstawie badań terenowych oraz interpretacji zdjęć lotniczych i satelitarnych dokonano waloryzacji zwałowisk pod kątem możliwości odzysku materiału syderytowego z odpadów zdeponowanych na powierzchni terenu. Opisano szczegółowo wybrane zwałowiska, biorąc pod uwagę ich lokalizację, dostępność i możliwości odzysku materiału. Zaproponowano również kierunki rekultywacji opisanych zwałowisk. Celem badań była aktualizacja inwentaryzacji zwałowisk oraz zaproponowanie możliwości ich wykorzystania zarówno materiału odpadowego, jak i samych obiektów jako atrakcji geoturystycznych. 1. Inwentaryzacja zwałowisk odpadów po eksploatacji i przeróbce rud żelaza oraz ich wpływ na rzeźbę powierzchni terenu Eksploatacja i przeróbka rud żelaza wiązała się z deponowaniem na powierzchni terenu odpadów na zwałowiskach. W rejonie Częstochowy zlokalizowanych jest 41 zwałowisk, które znajdują się pomiędzy Częstochową, Konopiskami, Kłobuckiem i Zawierciem [9, 11]. Zwałowiska zajmują powierzchnię od około 0,4 ha do około 20 ha. Na zwałowiskach zdeponowano od 18 000 Mg do 5,3 mln Mg odpadów. Największe pod względem powierzchni zwałowiska zestawiono w tabeli 1.

63 Tabela 1. Wybrane zwałowiska odpadów pogórniczych i przeróbczych rud żelaza w rejonie Częstochowy Numer Nazwa Pow. [ha] Objętość [tys. m 3 ] Masa [tys. Mg] 1 Wręczyca 20,0 2970,0 4750,0 2 Dębowiec 18,9 2979,0 5362,2 3 Jan (Włodowice) 18,0 324,0 518,0 4 Jerzy Nowy szyb 2 16,6 5766,0 9226,0 5 Malice 16,0 2613,0 4181,0 6 XX-lecia PRL 15,00 2500,0 4000,0 7 Tadeusz II 14,0 2585,0 4653,0 8 Szczekaczka 13,0 1632,0 2937,0 9 Barbara szyb główny E 12,6 4608,0 7372,8 10 Tadeusz I 11,8 2200,0 3960,0 11 Kuźnica szyb główny 8,0 1008,0 1613,0 12 Rudniki 6,2 11,0 18,0 13 Żarki IV 5,5 975,0 1755,0 14 Kuźnica szyb 8 5,5 1742,0 2787,0 15 Paweł V 5,0 780,0 1248,0 Źródło: [9], zmienione Badane zwałowiska ze względu na ich genezę i skład petrograficzny można podzielić na: utworzone z odpadów poeksploatacyjnych tworzą je skały współwystępujące z rudami żelaza doggerskie iły, iłołupki, piaskowce, a także syderyty, powstałe w trakcie procesów przeróbczych zalicza się do nich głównie wysiewki surowe, związane z zakładami wzbogacania i przetwarzania rud (piecami prażalniczymi), tego typu zwałowiska gromadzą wysiewki prażone, żużle i mułki pohydrocyklonowe [6]. Analizie poddano wpływ zwałowisk na rzeźbę terenu badanego obszaru. Opisywany rejon należy do Wyżyny Częstochowkiej (Płaskowzgórza Częstochowskiego), którego północną granicę stanowi przełom Warty pod Mstowem, będący najniżej położonym obszarem Płaskowzgórza ~230 m n.p.m. Granicę wschodnią stanowi Próg Lelowski i Niecka Nidziańska, od południa ograniczona obniżeniem Bramy Wolbromskiej i doliny Białej Przemszy. Najwyraźniejsza jest granica zachodnia, oddzielająca Płaskowzgórze Częstochowskie od Obniżenia Górnej Warty. Jest to wysoki na 70-100 m próg strukturalny (kuesta) z licznymi rozcięciami obsekwentnych dopływów Warty. Praktycznie cały obszar zbudowany jest ze skał mezozoicznych górnojurajskich wapieni (malm), pokrytych trzeciorzędowymi utworami, pochodzącymi z wietrzenia starszych skał, osadami plejstoceńskimi i holoceńskimi. Charakterystyczne jest zapadanie się płyty pod kątem około 8 stopni w kierunku Niecki Miechowskiej i związane z tym obniżanie do wysokości poniżej 300 m n.p.m., przy jednoczesnym występowaniu wyraźnych poziomów zrównań od 440-460 m na południu do ~340 m na północy, zwieńczonymi wychodniami wapieni jurajskich ostańcami (zbudowanych głównie z wapieni skalistych). W centralnej części Wyżyny Częstochowskiej w postaci wałów wydmowych, a we wschodniej w postaci pokryw lessowych występują dobrze wykształcone osady eoliczne [4].

64 Całkowita powierzchnia terenu przekształconego wskutek deponowania odpadów na zwałowiskach wynosi 2 481 000 m 2. Objętość zdeponowanych odpadów wynosi 39 710 000 m 3. Masa zdeponowanych odpadów wynosi 64 422 300 Mg. Obszary centralnej części Wyżyny Częstochowskiej reprezentują teren wyżynny o mało urozmaiconej morfologii, gdzie antropogeniczne formy terenu w postaci zwałowisk (szczególnie te o największej powierzchni) stanowią duże urozmaicenie i wyraźną dominantę krajobrazową. Lokalizację opisywanych obiektów przedstawiono na ryc. 1. Ryc. 1. Lokalizacja zwałowisk po górnictwie i przeróbce rud żelaza w rejonie Częstochowy (wg [11], za [3]) 2. Opis wybranych zwałowisk odpadów poeksploatacyjnych i przeróbczych Wybrane zwałowiska opisano szczegółowo, uwzględniając ich lokalizację, dostępność, możliwości odzysku materiału oraz rekultywację i zagospodarowanie. Kryterium wyboru była głównie powierzchnia zwałowisk (która ma ścisły związek z ilością deponowanego materiału oraz potencjalnym odzyskiem), a także ich dostępność (usytuowanie względem głównych dróg, możliwość dojazdu drogą utwardzoną). Największe pod względem zajmowanej powierzchni jest zwałowisko Wręczyca we Wręczycy (fot. 1), które ma ok. 20 ha powierzchni oraz gromadzi 4750 Mg materiału odpadowego. Zwałowisko to zlokalizowane jest na pograniczu Wręczycy i Golców, w bezpośrednim sąsiedztwie drogi wojewódzkiej 494, skąd bezpośrednio do obiektu prowadzi droga gruntowa, zapewniając dobrą dostępność. Wysokość względna zwałowiska wynosi ok. 44 m, ma ono regularny kolisty kształt (wymiary około 400 500 m).

65 Fot. 1. Zwałowisko Wręczyca (fot. Ł. Gawor) Powierzchni zwałowiska pokryta jest roślinnością drzewiastą (głównie brzozy, modrzewie, klony i topole), a także występuje tu roślinność krzewiasta, prawdopodobnie związana ze spontaniczną sukcesją naturalną. Eksploatacja rud żelaza w kopalni Wręczyca została zakończona w 1982 r., zatem procesy spontanicznej sukcesji naturalnej trwają już 35 lat. Na skarpie zwałowiska widoczna jest forma genetycznie związana z procesami osuwiskowymi. Materiał odpadowy na większości powierzchni zwałowiska pokrywa warstwa gleby inicjalnej, w nielicznych miejscach odsłaniają się fragmenty syderytów. Zwałowisko Wręczyca można zaliczyć do potencjalnych antropogenicznych złóż wtórnych, które po procesach odzysku materiału odpadowego i ukształtowaniu na nowo bryły oraz rekultywacji, mogłoby również stanowić interesujący obiekt geoturystyczny. Ma ono największą powierzchnię spośród analizowanych zwałowisk oraz charakteryzuje się bardzo dobrą dostępnością [3]. Opisywany obiekt mógłby być reprezentatywnym geostanowiskiem, a jego dalsze zagospodarowanie powinno uwzględniać wykonanie tablic dydaktycznych, które przedstawiałyby zagadnienia historii zwałowiska, składu petrograficznego i mineralnego odpadów, procesów stokowych zachodzących na skarpach oraz rekultywacji. Kolejne obiekty mogłyby zostać włączone w tworzoną w przyszłości trasę geoturystyczną. Zwałowisko w Malicach usytuowane jest w pobliżu wsi Wydra, po południowej stronie drogi wojewódzkiej nr 494 Częstochowa Wręczyca Wielka. Dobrą dostępność obiektu zapewnia droga utwardzona, odchodząca od ul. Kopalnianej. Zwałowisko zajmuje powierzchnię 16,0 ha, a zdeponowano na nim 4181 Mg odpadów. Wysokość względna zwałowiska osiąga ok. 50 m. Obiekt charakteryzuje się regularnym kształtem i wymiarami ok. 400 x 400 m (fot. 2).

66 Fot. 2. Zwałowisko Malice (fot. Ł. Gawor) Zwałowisko porośnięte jest głównie roślinnością drzewiastą i krzewiastą, na północnych skarpach odsłania się odpadowy materiał syderytowy. W bezpośrednim sąsiedztwie obiektu zlokalizowane są dawne zabudowania kopalniane. Ze względu na dużą powierzchnię i bardzo dobrą dostępność (droga utwardzona) zwałowisko w Malicach również można zaliczyć do potencjalnych antropogenicznych złóż wtórnych oraz po procesie rekultywacji do potencjalnych obiektów geoturystycznych [3]. Zwałowisko Tadeusz II zlokalizowane jest w miejscowości Huta Stara, w gminie Poczesna, na zachód od drogi krajowej nr 1 (odcinek Katowice-Częstochowa). Zajmuje powierzchnię około 14 ha, a masa składowanych odpadów wynosi około 4653 Mg (fot. 3). Obiekt ma wysokość około 45 m przy wymiarach 440 x 420 m. Zwałowisko o kształcie stożkowym zbudowane jest ze skały płonnej, towarzyszącej syderytom środkowojurajskim, które były głównym przedmiotem eksploatacji. Skały płonne reprezentują głównie iły, łupki ilaste i piaskowce. W obrębie zwałowiska zachodzą intensywne procesy stokowe: osuwanie, spełzywanie, spłukiwanie, erozja bruzdowa, a na krawędziach zerw osuwiskowych nawet obrywanie i odpadanie. Bardzo dobrą dostępność zapewnia droga utwardzona odchodząca od drogi krajowej nr 1 (zjazd od strony Częstochowy, na wysokości centrum handlowego). Zwałowisko jest porośnięte głównie roślinnością drzewiastą. Podobnie jak w przypadku dwóch poprzednich obiektów, jego stosunkowo duża powierzchnia oraz dobra dostępność predestynuje je do prowadzenia odzysku materiału odpadowego [3, 14].

67 Fot. 3. Zwałowisko Tadeusz II (fot. P. Dolnicki) Zwałowisko dawnej kopalni rud żelaza Barbara, zlokalizowane w Dźbowie (Barbara Szyb główny E), zajmuje powierzchnię 12,6 ha, długość obiektu wynosi około 550 m, a szerokość około 350 m, natomiast wysokość osiąga około 47 m. Zwałowisko można zaliczyć do typu zwałów stołowych. Zbudowane jest ze skały płonnej, towarzyszącej środkowojurajskim syderytom iłów, łupków ilastych i piaskowców, którym mogą towarzyszyć skamieniałości, takie jak odciski amonitów, ślimaków, małży, łódkonogów i zęby rekinów. W odpadach zachowały się również ślady bytowania organizmów bentonicznych w postaci kanalików i śladów pełzania. W obrębie stoków zwałowiska zachodzą intensywne procesy rzeźbotwórcze, tworzące formy osuwiskowe. Zaznaczają się także efekty obrywania, odpadania, spełzywania, spłukiwania i erozji bruzdowej. Zwałowisko ze względu na wysokie walory mogłoby być ciekawym obiektem geoturystycznym [14]. 3. Możliwości zagospodarowania zwałowisk i odzysku materiału syderytowego Materiał odpadowy badanych obiektów (głównie syderytowy) może znaleźć zastosowanie w różnych dziedzinach przemysłu. Skały płonne, składowane na zwałowiskach, nadają się m.in. jako surowce do wyrobu ciężkich form odlewów z żeliwa i staliwa czy ceramiki budowlanej. Eksploatowane rudy syderytowe były poddawane procesom przeróbczym i wzbogacania. Technologia przeróbcza obejmowała etapy sortowania, kruszenia, płukania, prażenia i na każdym z tych etapów powstawały odpady. [5, 8, 10, 13]. Zwałowiska eksploatacyjno-przeróbcze zawierają średnio około 5% wag. syderytu, natomiast związane z zakładami wzbogacania ponad 40% wag. FeCO3 [5]. Oznacza to, że w pierwszej grupie zwałowisk znajduje się 3,8 mln Mg rudy, a w drugiej prawie 2 mln Mg.

68 Odpady ze zwałowisk mogą być wykorzystane ponadto w następujących branżach przemysłu, takich jak: przemysł cementowy, produkcja kruszyw, rekultywacja, w tym rekultywacja gruntów leśnych, jako sorbenty mineralne. W przypadku potencjalnych możliwości odzysku żelaza z materiału odpadowego, szacuje się, że całkowita masa zawartego w odpadach syderytu wynosi 5,8 mln Mg. Badania doświadczalne wykazały możliwość odzysku z odpadów koncentratu syderytowego, który mógłby znaleźć zastosowanie w procesach metalurgicznych. Skała płonna głównie piaski i iły może być zastosowana w przemyśle ceramicznym. Skały osadowe mogą być również wykorzystane jako kruszywa. Odpady można stosować jako sorbenty oraz mogą służyć do rekultywacji terenów [5, 10]. Procesy odzysku odpadów jako proces inwestycyjny wymagają szeregu działań organizacyjno-technicznych, począwszy od wykonania odwiertów (średnio 1 odwiert na 10 000 m 2 ), poprzez badania laboratoryjne zawartości materiału syderytowego i form jego występowania (fazy mineralne, frakcje), aż do doboru technologii przeróbczych i wykonania instalacji do odzysku. Te działania muszą mieć swoje odzwierciedlenia w przepisach prawnych, na kolejnych etapach należy uwzględnić stosunki własnościowe, uzyskanie odpowiednich pozwoleń, określenie oddziaływania inwestycji na środowisko, a także zgodne z wymogami ochrony środowiska prowadzenie procesów odzysku. Zwałowiska po procesach odzysku można i należy poddać ponownej rekultywacji technicznej, uwzględniając typ obiektów krajobrazowych. Ze względu na pojawiające się w wielu przypadkach procesy osuwiskowe, konieczne jest zaprojektowanie odpowiednio nachylonych zboczy oraz zastosowanie efektywnych metod rekultywacji biologicznej (np., zadarnianie, zakrzewianie), które zapobiegłyby procesom erozyjnym w obrębie skarp. Odnośnie do uwarunkowań ekonomiczno-organizacyjnych rekultywacji, powinna być ona prowadzona równolegle z procesami odzysku, a jej koszty uwzględnione w biznesplanie działalności związanej z odzyskiem odpadów. Podsumowanie Zwałowiska po górnictwie i przeróbce rud Fe w rejonie Częstochowy są bardzo interesującymi pod względem geologicznym i górniczym obiektami. Stanowią bezdyskusyjne i bogate dziedzictwo historycznej eksploatacji rud na badanym obszarze. Zwałowiska wywarły duży wpływ na rzeźbę Wyżyny Częstochowskiej, o czym świadczą dane dotyczące całkowitej powierzchni terenu przekształconego wskutek deponowania odpadów na zwałowiskach (2 481 000 m 2 ), objętość zdeponowanych odpadów (39 710 000 m 3 ) oraz masa zdeponowanych odpadów, która przekracza 64 mln Mg. Analizując dane statystyczne dotyczące zwałowisk należy stwierdzić, że dla potrzeb potencjalnego odzysku najbardziej będą nadawać się obiekty największe powierzchniowo. Spośród badanych zwałowisk są to: Wręczyca, Dębowiec, Jerzy Nowy szyb 2, Malice, XX-lecia PRL, Tadeusz II, Szczekaczka, Barbara szyb główny E, Tadeusz I, oraz Kuźnica szyb główny. Ponadto do tych obiektów można dołączyć zwałowiska o relatywnie mniejszej powierzchni, ale gromadzące masę odpadów powyżej 1 mln Mg. Potencjalnymi antropogenicznymi złożami wtórnymi może być zatem aż 13 z 41 badanych obiektów. Ograniczeniem dla procesów odzysku mogą być stosunki własnościowe analizowanych zwałowisk.

69 Analiza stanu aktualnego zwałowisk po górnictwie i przeróbce rud żelaza w rejonie Częstochowy, pozwoliła na wyciągnięcie następujących wniosków: zwałowiska po eksploatacji i przeróbce rud żelaza w rejonie Częstochowy stanowią największe skupisko tego typu obiektów w Polsce, antropogeniczne formy terenu zajmują powierzchnię ponad 2,4 mln m 2, co wiąże się ze znacznym przekształceniem rzeźby terenu, badane obiekty są w większości zadrzewione, co stanowi efekt spontanicznej sukcesji naturalnej, trwającej ok. 30-40 lat, zwałowiska mogą być zaliczone do antropogenicznych złóż wtórnych, których materiał można zastosować w wielu gałęziach przemysłu, spośród analizowanych 41 obiektów wytypowano 13, które są najlepiej predestynowane dla potrzeb odzysku, po zakończeniu procesów odzysku i przeprowadzeniu efektywnej rekultywacji zwałowisk, mogą i powinny one stanowić obiekty geoturystyczne, będące istotnym elementem poeksploatacyjnego krajobrazu kulturowego regionu. Bibliografia [1] Adamski A., 1994, Górnictwo rud żelaza w Regionie Częstochowskim, Wyd. Zarządu SITG, Częstochowa. [2] Gabzdyl W., 1999, Geologia złóż, Skrypty uczelniane Politechniki Śląskiej, nr 2163, Gliwice. [3] Gawor Ł., Warcholik W., Dolnicki P., 2015, Możliwości zagospodarowania i odzysku odpadów po górnictwie i przeróbce rud żelaza ze zwałowisk w Częstochowskim Zagłębiu Rudonośnym, Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego, vol. 29, nr 3. [4] Kondracki J., 2011, Geografia regionalna Polski, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. [5] Lasatowicz T., Piecuch, T., 1982: Badania nad możliwością utylizacji posyderytowego surowca odpadowego kopalni rud żelaza, Zeszyty Naukowe Politechniki Częstochowskiej, 123, s. 93-111. [6] Mrzygłód T., 1996, Skład mineralny odpadów rud żelaza jako kryterium ich proekologicznego wykorzystania, Arch. Zakł. Miner. Petr. i Geoch. AGH. [7] Osika R., 1954, Badania geologiczne iłów rudonośnych Jury Krakowsko-Wieluńskiej, Biul. Inst. Geol., 1, s. 9-171. [8] Piecuch T. (red.), 1979, Badania nad możliwością i celowością utylizacji posyderytowych hałd rejonu Częstochowy, Arch. Inst. Inżynierii Ląd. Politechniki Częstochowskiej. [9] Ratajczak T., 1998, Hałdy po górnictwie rud żelaza w rejonie częstochowskim stan aktualny i możliwości zagospodarowania, IGSMiE PAN, Kraków. [10] Ratajczak T., Korona W., 2000, Charakterystyka mineralogiczno-chemiczna i surowcowa materiałów z hałd po kopalnictwie rud żelaza w rejonie częstochowskim, Przegląd Geologiczny, vol. 48, nr 7. [11] Sikorska-Maykowska M. (red.), 2001, Waloryzacja środowiska przyrodniczego i identyfikacja jego zagrożeń na terenie województwa śląskiego, UM Woj. Śląskiego. [12] Szczepański A., Lasatowicz T., Malicki W., 1990, Zmiany w środowisku przyrodniczym pod wpływem eksploatacji rud żelaza w rejonie częstochowskim, Zeszyty naukowe Politechniki Częstochowskiej. [13] Wachowicz A., Podgórski R., 1970, Prace nad wykorzystaniem w przemyśle ceramiki budowlanej iłów i iłołupków z kopalnictwa rud żelaza, Ceramika Budowlana, 6, s. 121-126. [14] www.geostanowiska.pgi.gov.pl

70