Dolnośląska Szkoła Wyższa Wydział Nauk Społecznych I Dziennikarstwa Rozprawa doktorska Joanny K. Skulskiej napisana pod kierunkiem dr. hab. Bogusława Jagusiaka, Promotor pomocniczy: dr Aleksandra Moroska-Bonkiewicz Tytuł: Teoria argumentacji Douglasa Neila Waltona w zastosowaniu do badań z zakresu komunikacji politycznej Streszczenie W ostatnich latach w naukach politycznych rośnie zainteresowanie sztuką argumentacji. Potwierdza to analiza rynku wydawniczego, chociażby tylko w naszym kraju. Można zaobserwować znaczący wzrost liczby publikacji związanych z retoryką, erystyką, negocjacjami, reklamą, propagandą czy nawet bezpośrednio z samą teorią argumentacji. U podstaw tego zainteresowania leży fakt, że argumentacja obecna jest na każdym etapie życia społecznego (w najszerszym tego słowa znaczeniu): od rodzinnych dyskusji czy rozmów w gronie znajomych aż po debaty parlamentarne czy rozprawy sądowe. Dialogiczna struktura i argumentacja są kanwą naturalnego dyskursu komunikacyjnego; mowa tu o wszelkich rodzajach np.: wspólnego podejmowania decyzji, uzgadniania wspólnego punktu widzenia, prowadzenia sporów, kłótni, udowadniania czemuś/komuś słuszności bądź odmawiania jej. Na każdym poziomie życia społecznego (nawet wśród nisko cywilizowanych populacji) występują nieustannie jakieś konflikty i niezgodności poglądów, ścierają się rozmaite koncepcje, ideologie. Współczesny etap rozwoju cywilizacji osiągnął poziom, na którym informacja jest szczególnym i bardzo cennym dobrem niematerialnym. Informacja staje się elementem kluczowym społeczno-ekonomicznej działalności i zmian społecznych 1. Argumentacja jest podstawą funkcjonowania tzw. społeczeństwa informacyjnego, w którym przepływ informacji ma szerokie zastosowanie w życiu codziennym, gospodarce, polityce oraz kulturze. Swobodny przepływ informacji, prawo swobodnego wyrażania opinii, wypowiedzi publicznych jest konsekwencją systemu demokratycznego, a także jego największą zdobyczą. Prawo to przysługuje każdemu, bez względu na jego intencje. Prawo to ma jednak działanie dwukierunkowe: istnieje zarówno wolność wypowiedzi, wolność argumentowania, jak też swoboda indywidualnej oceny argumentów wypowiedzi oraz przedstawiania własnej kontrargumentacji. Wygłaszane poglądy są więc niejako wystawiane na wszechstronną krytykę, na ryzyko obnażenia ich słabych punktów czy demaskację nieczystych intencji, matactw, manipulacji. Badania nad komunikowaniem politycznym trwają na świecie już pół wieku. Analizując dorobek tej dyscypliny, zauważa się jej nierównomierny rozwój. Jest on zależny od kontynentu, na którym są prowadzone badania, również od dziedzin, które w ramach interdyscyplinarnych działań dominują w badaniach nad komunikowaniem; ponadto od samej organizacji badań i wielkości środków finansowych przeznaczonych na te badania. Na tle badań światowych dorobek badawczy polskich autorów ma pozycję znaczącą. Od lat dziewięćdziesiątych XX stulecia jest to u nas bardzo dynamicznie rozwijająca się dziedzina nauki, a dynamika 1 K. Krzysztofek, M. Szczepański: Zrozumieć rozwój. Od społeczeństw tradycyjnych do informacyjnych, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2002, s. 170.
badań nad komunikowaniem politycznym czyni Polaków pionierami w Europie Środkowo-Wschodniej 2. Nie zmienia to jednak faktu, że jest to dopiero początek drogi komunikowania politycznego jako dyscypliny naukowej w Polsce. Prowadzone badania cechuje rozproszenie i fragmentaryzacja, nierównomierny rozwój poszczególnych obszarów problemowych, czyli zjawiska charakterystyczne dla początkowej fazy badań jeszcze młodych, rozwijających się dyscyplin. W ramach badań nad komunikowaniem politycznym szczególnie zaawansowany w Polsce jest obszar badań, za przedmiot mających język komunikowania. Jednak analiza literatury przedmiotu ujawniła zauważalne deficyty badań; odnosi się to do badań dotyczących argumentacyjnej analizy języka nauk społecznych osadzonej w analizie dyskursu, jak również do badań prowadzonych na poziomie mataprzedmiotowym, a dotyczących możliwości metodologicznego wsparcia przez teorię argumentacji procesu badawczego nauk o komunikowaniu. Dowodzi to potrzeby podjętego w dysertacji wysiłku badawczego, za przedmiot mającego próbę korelacji współczesnej teorii argumentacji ze stosowaną w naukach społecznych (w tym politycznych) metodologią analizy języka nauk społecznych. Celem pracy nad dysertacją było zbadanie możliwości zastosowania analiz argumentacyjnych dyskursu naturalnego w badaniach typu politologicznego oraz przydatności narzędzi dostarczanych przez teorie argumentacji (jak np. schematów argumentacji) do metodologicznego wsparcia procesów badawczych w obszarze komunikacji politycznej. W treści dysertacji została potwierdzona jej główna hipoteza, głosząca, że teoria argumentacji może stanowić wzbogacenie metodologicznych podejść, stosowanych we współczesnych badaniach z zakresu komunikacji politycznej. Oparta na dialogu, współczesna teoria argumentacji, reprezentująca niemonotoniczne formy rozumowań, ma cenną ofertę: techniki elastyczne, realistyczne i co najważniejsze możliwe do wdrożenia w badaniach nad komunikowaniem politycznym, będące użytecznymi narzędziami analizy i oceny praktycznego dyskursu argumentacyjnego przy pomocy nieformalnych kryteriów. We wstępie do niniejszej pracy określono cztery problemy badawcze. Problematyka wchodząca w zakres rozprawy znalazła odzwierciedlenie w literaturze naukowej i materiałach źródłowych przywoływanych odpowiednio w bibliografii oraz przypisach. Na podstawie przeprowadzonych badań oraz ich wyników możliwe stało się sformułowanie wniosków w odniesieniu do przyjętych problemów badawczych. Rozwiązanie pierwszego z problemów badawczych wymagało określenia obszaru, zakresu oraz poziomu zamierzonych badań. Badania przeprowadzone w niniejszej dysertacji oparto na kilku zasadniczych założeniach. Za podstawę przyjęto opis i systematyzację kluczowych zagadnień związanych z dwiema dyscyplinami nauk: komunikacją polityczną oraz współczesną teorią argumentacji. Dało to możliwość doprecyzowania, jaki obszar i aspekt komunikacji politycznej ma stanowić fundament do badań nad zastosowaniem współczesnej teorii argumentacji Douglasa N. Waltona. Jako podstawa do rozważań posłużyła najobszerniejsza definicja komunikacji politycznej, przedstawiona przez Bogusławę Dobek-Ostrowską. Traktuje ona komunikację polityczną jako wycinek olbrzymiego pola naturalnego komunikowania międzyludzkiego, które obejmuje konkretną zbiorowość ludzką i zachodzi w określonej przestrzeni komunikacyjnej. W komunikowaniu politycznym, mającym charakter formalny, są używane wszelkie dostępne kanały informacyjne. Jego celem jest publiczne przekazywanie i wymiana komunikatów o polityce pomiędzy reprezentantami świata 2 Na taką pozycję rozwoju Polskiej nauki w dziedzinie komunikowania politycznego wskazuje Bogusława Dobek-Ostrowska, w Rozwój studiów nad komunikowaniem politycznym w Polsce na tle badan światowych główne obszary badawcze i perspektywy rozwojowe, Global Media Journal-Polish Edition 2006, nr 1.
polityki a obywatelami 3. Kierunek praktyczno-polityczny badań nad komunikacją polityczną przyjęto jako zasadniczy dla analiz przeprowadzonych w niniejszej dysertacji. Jest to kierunek nastawiony na potrzeby bieżącej praktyki politycznej i wyborczej. Z punktu widzenia potrzeb niniejszej dysertacji za podstawowy paradygmat badań nad komunikacją uznano paradygmat dialogowy, wywodzący się ze starożytnej tradycji filozoficznej Arystotelesa, gdzie argumentacja i dialektyka stanowiły istotę komunikacji politycznej. W pracy zostały przedstawione: fundamentalne zagadnienia podnoszone przez współczesną teorię argumentacji; rozwiązania, które proponuje; możliwości jakie stwarza w odniesieniu do badań z zakresu komunikacji politycznej. Wstępna charakterystyka współczesnej teorii argumentacji i jej analitycznych narzędzi (jak struktura argumentacji, diagram, schematy argumentacji, krytyczne pytania) poprzedziła przedstawienie praktycznych zastosowań waltonowskich schematów argumentacji (w autorskich analizach wypowiedzi argumentacyjnych, zaczerpniętych z dyskursu naturalnego). W konsekwencji wykazano, że narzędzia dostarczone przez współczesną teorię argumentacji umożliwiają: zidentyfikowanie wypowiedzi argumentacyjnych (zarówno dosłownych, jak i sugerowanych argumentów), analizę struktury argumentacji, ocenę poprawności użytych argumentów, ich siły i adekwatności, ewaluację i określenie strategii. Działania te są zasadniczymi operacjami analitycznymi wchodzącymi w zakres analizy argumentacyjnej. Umożliwiają one ogólny wgląd w kluczowe aspekty dyskursu argumentacyjnego. W odniesieniu do drugiego problemu badawczego należało wykazać metodologiczną zasadność zastosowania teorii argumentacji do badań z zakresu komunikacji politycznej. Z analizy zebranego materiału wynikały dwie ważne, charakterystyczne cechy komunikacji politycznej: po pierwsze jej dialogiczna struktura, po drugie niemonotoniczny (podważalny) charakter. Dialog jest postrzegany jako metoda weryfikacji prawdziwości i poprawności stwierdzeń. Stanowi on zatem kontekst, w którym argumenty są osadzone, a następnie poddawane ocenie. Niemonotoniczność zaś jest podstawą krytycznej analizy dyskursu. W dysertacji zwrócono uwagę, że w badaniu rzeczywistości (czy to w aspekcie społecznym, publicznym czy politycznym) podstawowe pytanie metodologiczne, które co eksponują badacze należy postawić odnosi się do wątpliwości, czy wynikanie dedukcyjne jest jedynym możliwym, poprawnym, dobrym wynikaniem, jakie zachodzi pomiędzy przesłankami a konkluzją. Na podstawie obserwacji codziennego dyskursu komunikacyjnego można stwierdzić powszechność tzw. racjonalnych argumentów. Terminem tym określa się argumenty, które mimo braku dodatkowych, entymematycznych przesłanek zdolnych zapewnić im wynikanie logiczne mogą być ze znacznym stopniem pewności uznane (na podstawie wiedzy, jaką posiadamy) jako prawdopodobne. Proces tego uznania uzasadnia fakt, że podane przesłanki opisują jakiś znany, typowy rodzaj sytuacji, w której prawie zawsze w większości przypadków (czyli z tzw. reguły) zachodzi sytuacja W, to jest sytuacja opisana we wniosku rozumowania. Na tej podstawie, po stwierdzeniu zajścia sytuacji opisanej w przesłankach, można się spodziewać bardziej lub mniej wiarygodnego zajścia sytuacji opisanej we wniosku. W dyskursie naturalnym do wyprowadzenia owego bezpośredniego uzasadnienia nie korzysta się z całości informacji zawartych w przesłankach. W większości przypadków wystarczające jest dostrzeżenie, że zajście sytuacji przesłankowych wiąże się zazwyczaj z wystąpieniem pewnych charakterystycznych cech sytuacji, przy których zachodzi również prawdziwość stwierdzeń sformułowanych we wniosku. Taki właśnie rodzaj wiedzy o zbieżności faktów opisanych w przesłankach i wniosku jest zawarty w schemacie argumentacji. Te najistotniejsze informacje, cechy sytuacji są określane stałymi, pozostałe słowa zastąpione zostają zmiennymi. Z tej perspektywy nasuwa 3 B. Dobek-Ostrowska, Podstawy komunikowania społecznego, Wydawnictwo Astrum, Wrocław 1999, s. 13.
się spostrzeżenie, że schematy argumentacyjne to pewnego rodzaju uogólnienia występującego w logice dedukcyjnej schematu formalnego. Podobnie jak rolą schematu formalnego jest ustalenie relacji wynikania, rolą schematu argumentacyjnego jest określenie uzasadniającego związku między przesłankami a wnioskiem. Jednak poprawne stosowanie schematów argumentacji wymaga, aby została uwzględniona specyfika danego argumentu w przedmiocie argumentacji. Niemonotoniczny charakter nauk o charakterze społecznym-politycznym skłania do odstępowania od logiki formalnej i korzystania z metodologicznych propozycji logiki nieformalnej. Zdaje się to stwarzać większe perspektywy badawcze oraz dostarczać narzędzi metodologicznych bardziej adekwatnych do charakteru badanego zjawiska. W przedstawionej dysertacji wykazano, że waltonowskie schematy argumentacji umożliwiają podejście metodologiczne alternatywne w stosunku do logiki formalnej. Schematy argumentacji obejmują zarówno dedukcyjne, jak i indukcyjne formy rozumowania. Ujęte w nich rozumowanie wspomaga wnioskowanie w przypadku niekompletności danych, umożliwia domyślenie się niewiadomych. Stanowi zatem idealne narzędzie, wspierające stosowaną w naukach społecznych analizę języka w dyskursie naturalnym. Trzeci problem badawczy implikował rozstrzygniecie w sprawie: czy i na jakim poziomie waltonowska teoria argumentacji (wraz z wyodrębnionymi schematami argumentacji) jest użyteczna jako narzędzie zdolne wspierać procedury badawcze zapewniające obiektywne poznanie rzeczywistości komunikacyjnej, której naturalnym środowiskiem jest dialog. W pracy wykazano, że współczesna teoria argumentacji ze szczególnym uwzględnieniem eksponowanej w niej propozycji, to jest schematów Waltona ma podwójne znaczenie dla metodologii badań współczesnej nauki o polityce. Po pierwsze, wspomaga analizę dyskursu politycznego na poziomie przedmiotowym. Analiza argumentacyjna wypowiedzi aktorów politycznych, języka jakim się posługują i treści wypowiedzi dostarcza informacji odnośnie do strategii argumentacyjnej graczy politycznych, celu perswazyjnego, oceny poprawności i adekwatności argumentacji, jej siły. Po drugie, przedstawiona przez Douglasa N. Waltona teoria schematów argumentacji służy procesowi badawczemu na tzw. meta poziomie, to znaczy na poziomie budowania teorii. Dostarcza bowiem metodologicznych narzędzi pozwalających na prawidłowe wyciąganie wniosków, zwraca uwagę na związki inferencji we wnioskowaniu, umożliwia analizowanie i ocenianie wysuniętych hipotez, jak również dokonywanie prawidłowych uogólnień. Wspiera zatem dział metodologii zarówno nauki rozumianej jako proces badawczy/poznawczy, polegający na formułowaniu i uzasadnianiu hipotez, jak też nauki w rozumieniu efektu tego procesu badawczego, czyli zbioru twierdzeń. Można więc odnosić zastosowanie tej teorii i do metodologii opisowej, i do metodologii normatywnej. Zgodnie ze wskazówkami Jerzego Giedymina, metodologię opisową należy rozumieć jako badania nad językiem i czynnościami nauki, metodologię normatywną zaś jako zbiór reguł i twierdzeń kierujących czynnościami badawczymi 4. Wykorzystywane przez poszczególne dyscypliny nauki modele postępowania badawczego są uzależnione od nich samych. Każda dyscyplina naukowa posługuje się modelem poznania adekwatnym do swojej natury, z właściwą dla siebie orientacją metodologiczną. O ile więc np. nauki formalne, jako nauki nomotetyczne zawsze odwołują się do modelu nomologiczno-dedukcyjnego, posługując się aksjomatami, mającymi charakter praw bądź twierdzeń niezawodnych, o tyle już np. nauki historyczne będą wykorzystywać powszechne modele indukcyjne, posiłkując się pomocniczo dedukcją na użytek sprawdzania 4 J. Giedymin, Problemy, założenia, rozstrzygnięcia, Studia nad logicznymi podstawami nauk społecznych, PWN, Poznań 1964, sa. 17, 177.
formułowanych tez 5. Logika nieformalna jest propozycją zastąpienia, np. w naukach społecznych, logiki formalnej. Czwarty, ostatni już problem badawczy zakładał przeprowadzenie analiz w celu wykazania potencjalnych ograniczeń koncepcji Waltona takich, które mogłyby wystąpić przy stosowaniu jej w badaniach z zakresu komunikacji politycznej. Szczególnie problematyczna w zastosowaniu teorii argumentacji do badań komunikacji politycznej w aspekcie przedmiotowym wydaje się kwestia oceny skuteczności argumentacji, analizowanej za pomocą schematów waltonowskich. Bez wątpienia, koncepcja schematów oparta na strategii zadawania krytycznych pytań i wsparta przez metodę diagramów jest przydatna do oceny poprawności użycia czy skonstruowania analizowanej argumentacji. Jednak znaczącym jej ograniczeniem jest fakt, że dokładne określenie struktury danego argumentu nie jest wystarczającą podstawą do stwierdzenia, które z wyróżnionych i przeanalizowanych argumentów są istotniejsze, ważniejsze, trafniejsze, bardziej przekonywujące od innych. Ocena skuteczności użytych argumentów nadal pozostaje w gestii użytkowników języka, tak ich rzeczników jak i oponentów. Jest zatem naznaczona subiektywnymi kryteriami oceny. Przedstawione w niniejszej pracy wyniki badań, a także występujące w publikacjach innych autorów eksponowanie zasadności powiązania nauk politycznych z innymi naukami (tzw. analiza systemowa), implikują konieczność kontynuowania studiów nad odniesieniem współczesnej teorii argumentacji do założeń metodologiczno-badawczych nauki o polityce. Nauka o polityce jest relatywnie młodą dyscypliną naukową. Jej początki instytucjonalne sięgają wprawdzie XIX wieku, jednak jej faktyczną autonomiczność należy datować na wiek XX. Charakterystyczną cechą młodych dyscyplin jest poszukiwanie własnej tożsamości, tak przedmiotowej, jak i metodologicznej. Budowanie własnej tożsamości dyscyplinarnej jest procesem długotrwałym; jej poszukiwania są podstawą i inspiracją walki o status samodzielnej dyscypliny naukowej. W przypadku komunikowania politycznego poszukiwania te trwają zaledwie od dwóch pokoleń badaczy. Są zatem nadal in statu nascendi, a to oznacza potrzebę uczestnictwa przyszłych badaczy w badaniach skupiających się wokół tematu własnej tożsamości metodologicznej nauk o polityce. Współczesna teoria argumentacji może mieć znaczący udział nie tylko w rozwoju metodologii badań politycznych, ale również w interpretacji ich wyników. Analiza typu argumentacyjnego dodatkowo wspomaga ustalanie występujących wzorców, wykrywanie sprzeczności oraz ich źródeł i przyczyn; może też być pomocna w próbach wyciągnięcia wniosków i przewidywań na przyszłość. Należy również odnotować szczególny walor teorii argumentacji Douglasa N. Waltona, ocenianej z punktu widzenia jej praktycznych zastosowań w dydaktyce (zwłaszcza w obrębie krytycznego myślenia, teorii argumentacji oraz komunikacji politycznej). Wykorzystanie schematów argumentacji zarówno na przedmiotowym, jak i metaprzedmiotowym poziomie analiz zmniejsza złożoność, ułatwia zapamiętywanie strategii argumentacyjnych oraz umożliwia wnioskowanie o własnościach schematów. Umiejętność badania argumentów to nie tylko zapora przed wynaturzeniami życia społecznego, to również niezbywalne narzędzie każdego, kto pragnie adekwatnie postrzegać zjawiska naszego coraz bardziej skomplikowanego świata. Kto chce wiedzieć coś pewnego, musi umieć odróżnić rzetelne uzasadnienie twierdzenia od pokrętnej, choć przekonującej sofistyki, a do tego niezbędna jest umiejętność prowadzenia swoich myśli w sposób uporządkowany i celowy, bycie przygotowanym na pułapki zastawione nie tylko przez przebiegłych manipulatorów, lecz także przez 5 T. Jemioło, A. Dawidczyk, Wprowadzenie do metodologii badań bezpieczeństwa, Wydawnictwo Akademii Obrony Narodowej, Warszawa 2008,s. 21.
swoje własne utrwalone nawyki myślowe, brak wprawy czy brak należytego krytycyzmu 6. Kształtowanie umiejętności krytycznego myślenia, badania i posługiwania się argumentami, znajomość zasad analiz i poprawnej oceny argumentów to wszystko sprawia, że rośnie możliwość wykrycia błędów, usterek danego argumentu, jak też zrozumienie mechanizmu prawidłowej argumentacji, kształtowania wrażliwości i wyczucia badawczego. Aby to osiągnąć potrzebna jest synchronizacja dwóch rzeczy: pierwsza, to znajomość kanonów wiedzy z dziedziny argumentacji; druga, to ćwiczenie zdolności wykorzystywania tych kanonów w praktyce, kształcenie pewnego rodzaju rutyny w formułowaniu i ocenie argumentów. 6 K. Szymanek, K. Wieczorek, A. Wójcik, Sztuka argumentacji. Ćwiczenia w badaniu argumentów, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 7.