Wielowymiarowa analiza poziomu ubóstwa w województwie podlaskim w latach

Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Białymstoku Obserwatorium Integracji Społecznej Wielowymiarowa analiza poziomu ubóstwa w województwie podlaskim w latach 2009-2010 Białystok 2012

2 SPIS TREŚCI WSTĘP... 3 1. ZARYS METODOLOGII BADANIA UBÓSTWA... 5 1.1. UBÓSTWO I WYKLUCZENIE SPOŁECZNE... 5 1.2. MIARY UBÓSTWA... 6 1.3. BADANIA NAD UBÓSTWEM... 8 2. METODY BADANIA POZIOMU UBÓSTWA W WOJEWÓDZTWIE PODLASKIM... 11 2.1. METODY PORZĄDKOWANIA LINIOWEGO... 11 2.2. METODY PORZĄDKOWANIA NIELINIOWEGO... 13 3. WYNIKI BADAŃ POZIOMU UBÓSTWA... 15 3.1. POZIOM UBÓSTWA W WOJEWÓDZTWACH W LATACH 2009-2010... 15 3.2. POZIOM UBÓSTWA W POWIATACH WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO W LATACH 2009-2010...33 3.3. POZIOM UBÓSTWA W GMINACH WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO W LATACH 2009-2010. 54 WNIOSKI... 74 ZAŁĄCZNIKI... 77 SPIS TABEL... 81 SPIS WYKRESÓW... 81 SPIS RYSUNKÓW... 83

3 WSTĘP Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Białymstoku - Obserwatorium Integracji Społecznej, w 2009 roku przeprowadził badania potrzeb informacyjnych z obszaru polityki społecznej wśród podlaskich instytucji zajmujących się pomocą społeczną. Respondenci zakwalifikowali ubóstwo jako jeden z problemów społecznych województwa podlaskiego, wymagający najpilniejszego rozpoznania oraz identyfikacji jego przyczyn. Uwzględniając powyższe w 2010 roku przeprowadzono badanie poziomu ubóstwa w powiatach i gminach województwa podlaskiego w latach 2007 2009. Niniejszy raport jest swego rodzaju uzupełnieniem i kontynuacją raportu z roku 2010, bowiem obejmuje w swym zakresie analizę poziomu ubóstwa w latach 2009-2010. Ponadto w raporcie dokonano analizy poziomu ubóstwa na trzech szczeblach terytorialnych. W pierwszym kroku przeprowadzono badanie poziomu ubóstwa we wszystkich województwach, następnie analizą objęto tylko województwo podlaskie. Analiza ta dotyczyła początkowo poszczególnych powiatów województwa, zaś w kolejnym kroku przeprowadzono szczegółowa analizę na poziomie gmin województwa podlaskiego. Warto też zaznaczyć, że w prezentowanym raporcie został przeprowadzony ranking dla gmin województwa podlaskiego za rok 2009 uzupełniany o więcej zmiennych, w porównaniu do rankingu gmin za rok 2009 z poprzedniego raportu. Dlatego też wyniki rankingu gmin z niniejszego raportu i z raportu poprzedniego mogą się od siebie różnić. Ubóstwo, jako zjawisko złożone generowane jest przez liczne zmienne, które zależne są od metodologii prowadzonych badań. W niniejszym opracowaniu wykorzystano wskaźniki związane z dwoma czynnikami: społeczno-ekonomicznym i społeczno-demograficznym. Pierwszy z nich określa człowieka w kontekście posiadania przez niego pracy i funkcjonowania w środowisku rodzinnym. W województwie podlaskim pomoc z tytułu bezrobocia jest jednym z głównych powodów wsparcia osób korzystających z pomocy społecznej. Natomiast czynnik społeczno-demograficzny uwidacznia wewnętrzną strukturę ludności, zwracając uwagę na zagrożenie ubóstwem w kontekście stanu i struktury rodziny.

4 Z uwagi na wielokryterialny charakter badań do analizy wykorzystane zostały metody wielowymiarowej analizy porównawczej, w tym wybrane metody porządkowania liniowego oraz nieliniowego. To wszechstronne podejście pozwoliło na ustalenie hierarchii województw, powiatów oraz gmin ze względu na poziom ubóstwa oraz na wskazanie województw, powiatów i gmin podobnych ze względu na poziom analizowanego zjawiska społecznego. Autorzy raportu wyrażają nadzieję, że przeprowadzone badania przyczynią się do głębszej analizy zjawiska ubóstwa i wykluczenia społecznego przez podmioty i instytucje działające w obszarze polityki społecznej.

5 1. ZARYS METODOLOGII BQADANIA UBÓSTWA 1.1. UBÓSTWO I WYKLUCZENIE SPOŁECZNE Ubóstwo i wykluczenie społeczne to groźne zjawiska, które stają się udziałem coraz większej liczby Polaków. Ubóstwo ma wiele znaczeń, jest pojęciem ekonomicznym, jak również socjologicznym. Określając w sposób najprostszy - dotyczy sytuacji, w której brakuje środków materialnych na zaspokojenie podstawowych potrzeb jednostki (żywności, mieszkania, odzieży). Wykluczenia społecznego nie należy utożsamiać z ubóstwem, które raczej może być przyczyną lub skutkiem tego zjawiska. Osoby ubogie zazwyczaj są wykluczane z życia społecznego. Negatywne skutki tego zjawiska coraz częściej budzą refleksje i zmuszają do tworzenia planów pomocowych, programów przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu itp. W Polsce, podobnie jak ma to miejsce w krajach Unii Europejskiej, coraz silniejszym czynnikiem determinującym status ekonomiczny, w tym sytuację materialną jednostki i jej rodziny, jest zajmowane miejsce na rynku pracy. Ubóstwem są zagrożone przede wszystkim te osoby, które zostały wyparte z rynku pracy na skutek bezrobocia. Skala zagrożenia potęgowana jest w sytuacji rodzin niepełnych, w tym kobiet samotnie wychowujących dzieci, wielodzietnych, niskich kwalifikacji, niepełnosprawności i chronicznych chorób. W ujęciu przestrzennym w najtrudniejszej sytuacji znajdują się te grupy społeczne, które żyją w województwach o szczególnie trudnej sytuacji zatrudnieniowej. Sfera biedy to jeden z najistotniejszych problemów, z którymi musi się zmierzyć diagnostyka społeczna. Jest to jednocześnie niesłychanie złożona kwestia, której skomplikowanie wymaga dogłębnych badań. Jest to zjawisko o charakterze wieloaspektowym, o tyle trudniejszym do badania, że dane na jego temat są względne więc nie można do nich zastosować obiektywnych metod pomiaru. Tym niemniej ocena tego zjawiska z użyciem różnych sposobów analizy pozwala na spojrzenie na ten problem w szerszej perspektywie.

6 1.2. MIARY UBÓSTWA Ubóstwo jest zjawiskiem wielowymiarowym. Badania i analizy dotyczące pomiaru skali jego rozmiarów mają charakter względny i zależą od przyjętej definicji i metody pomiaru. W zależności od przyjętej metodologii badań i zastosowanych w związku z tym wskaźników ubóstwo może być badane na różne sposoby. Istnieje podejście klasyczne, w którym miernik syntetyczny oparty jest na dochodach i wydatkach. W analizie sporządzonej w niniejszym opracowaniu zastosowano wielowymiarową analizę (posłużono się wskaźnikami także pozadochodowymi takimi jak: liczba osób korzystających z pomocy społecznej z powodu, ubóstwa, wielodzietności, liczba bezrobotnych itp.) WYKRES 1. PODEJŚCIA W ANALIZIE SFERY UBÓSTWA Analiza sfery ubóstwa Podejście klasyczne (dochody /wydatki ) Podejście wielowymiarowe (dochody/wydatki oraz czynniki pozadochodowe) Podejście obiektywne Podejście subiektywne Podejście obiektywne Podejście subiektywne Podejście absolutne Podejście względne Źródło: Tomasz Panek, Ubóstwo i nierówności, dylematy pomiaru, Instytut Statystyki i Demografii SGH Nie istnieje jedna obowiązująca linia ubóstwa, dlatego też stosowane są rożne granice biedy. Osoby i rodziny uznaje się za ubogie, jeżeli poziom ich wydatków lub dochodów jest niższy od wartości przyjętej za granicę ubóstwa. Najczęściej wyróżniamy następujące granice ubóstwa:

7 o Minimum egzystencji (minimum biologiczne) stanowi dolne kryterium ubóstwa. Wyznacza granicę, poniżej której istnieje biologiczne zagrożenie życia oraz rozwoju psychicznego i fizycznego człowieka. Uwzględnia potrzeby, których zaspokojenie nie może być odłożone w czasie - to granica zaspokojenia najbardziej podstawowych potrzeb człowieka, takich jak: jedzenie, ubranie, mieszkanie. Pozostałe potrzeby związane z wypoczynkiem, transportem, łącznością czy kulturą (istotne w minimum socjalnym) w minimum egzystencji nie istnieją. o Minimum socjalne wyznacza strefę niedostatku. To model zaspokajania potrzeb na niskim poziomie, ale jeszcze wystarczającym dla reprodukcji sił witalnych człowieka na każdym etapie jego biologicznego rozwoju. Minimum to uwzględnia także wydatki na zaspokojenie innych potrzeb edukacyjnych, zdrowotnych, kulturalnych, związanych z wypoczynkiem i transportem. Stanowi próg niezbędny do zaspokojenia potrzeb życiowych, z uwzględnieniem tych potrzeb, które zapewniają pełne uczestnictwo w życiu społecznym. Poniżej tej granicy istnieje zagrożenie marginalizacją społeczną. o Ustawowa granica ubóstwa kwota, która zgodnie z obowiązującą ustawą o pomocy społecznej (miesięczny dochód netto osoby samotnie gospodarującej lub przypadający na jedną osobę w gospodarstwie domowym) uprawnia do ubiegania się o przyznanie świadczenia pieniężnego z pomocy społecznej. o Subiektywna granica ubóstwa ustalana na podstawie opinii gospodarstw domowych, które wskazują, jaka wielkość dochodów jest wystarczająca do zaspokojenia ich podstawowych potrzeb. Określenie tej granicy ubóstwa odbywa się poprzez ocenę sytuacji materialnej członków rodzin. Subiektywna granica ubóstwa dla poszczególnych gospodarstw domowych odpowiada w przybliżeniu poziomowi dochodów deklarowanych przez respondentów jako ledwie wystarczające. o Relatywna granica ubóstwa kwota równa 50% średnich miesięcznych wydatków gospodarstw domowych.

8 Obecnie wszystkie wymienione granice ubóstwa z wyjątkiem ustawowej granicy ubóstwa i minimum egzystencji wykorzystywane są jedynie do celów poznawczych i badawczych. Zarówno minimum socjalne, granice ubóstwa: relatywna i subiektywna nie są podstawą naliczania świadczeń społecznych, choć stanowią ważny element badań nad sytuacją materialną rodzin w Polsce. 1.3. BADANIA NAD UBÓSTWEM Od pierwszej połowy lat dziewięćdziesiątych GUS w sposób regularny publikuje dane dotyczące zasięgu ubóstwa ekonomicznego, szacowanego przy zastosowaniu różnych granic ubóstwa. Podstawę tych analiz stanowią wyniki badań budżetów gospodarstw domowych. W roku 2010, w porównaniu z rokiem poprzednim, nie odnotowano istotnych zmian wartości wskaźników zagrożenia ubóstwem w Polsce (rys. 2). Odsetek osób w gospodarstwach domowych znajdujących się poniżej minimum egzystencji (tzn. zagrożonych ubóstwem skrajnym) utrzymał się na tym samym poziomie (5,7%), a wskaźnik zagrożenia ubóstwem relatywnym wyniósł 17,1% (wobec 17,3% w roku 2009). Poniżej tzw. ustawowej granicy ubóstwa żyło 7,3% osób w gospodarstwach domowych (spadek o 1 pkt. proc.). Możemy zatem mówić o stabilizacji wartości dwóch pierwszych wskaźników: zagrożenia ubóstwem skrajnym od 2008 r., a ubóstwem relatywnym od 2006 r. W przypadku tzw. ustawowej granicy ubóstwa od 2005 r. obserwujemy stałe zmniejszanie się odsetka osób w gospodarstwach domowych o wydatkach poniżej tego progu. W 2010 roku zaobserwowano dalszy spadek liczby gospodarstw domowych żyjących w sferze ubóstwa subiektywnego. Odsetek gospodarstw domowych, których poziom dochodów był niższy od subiektywnych granic ubóstwa wyniósł w IV kwartale 2010 r. 12,9% (wobec 13,2% w IV kwartale 2009 r., 15,3% - w 2008 r. i 17,4% - w 2007 r.).

9 WYKRES 2. ZAGROŻENIE UBÓSTWEM W POLSCE W LATACH 2000 2010 25 20 15 10 Granica ubóstwa skrajnego (minimum egzystencji) Relatywna granica ubóstwa Ustawowa granica ubóstwa 5 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 na podstawie danych GUS Obserwuje się znaczne regionalne zróżnicowanie zasięgu ubóstwa. W 2010 r. stopa ubóstwa ustawowego w poszczególnych województwach wahała się od poniżej 5 do ok. 12%, natomiast stopa ubóstwa skrajnego od 3,5% w województwie opolskim oraz ok. 4% - w łódzkim, lubuskim i mazowieckim do ok. 9% - w województwach: podlaskim, lubelskim i świętokrzyskim i 10% w województwie warmińsko-mazurskim (zob. rys. 3).

10 RYSUNEK 1. WSKAŹNIKI ZAGROŻENIA UBÓSTWEM W 2010 R. Źródło: Ubóstwo w Polsce w 2010 r., GUS Departament Badań Społecznych i Warunków Życia

11 2. METODY BADANIA POZIOMU UBÓSTWA W WOJEWÓDZTWIE PODLASKIM Metody porządkowania zboru obiektów można podzielić na metody porządkowania liniowego oraz metody porządkowania nieliniowego. Obie grupy metod mogą stanowić punkt wyjścia do grupowania obiektów 1. Porządkowanie liniowe obiektów polega, w ujęciu geometrycznym, na rzutowaniu punktów reprezentujących obiekty umieszczonych w wielowymiarowej przestrzeni zmiennych na prostą. Metody porządkowania liniowego pozwalają na ustalenie hierarchii obiektów, czyli uporządkowanie ich od obiektu stojącego najwyżej w tej hierarchii do obiektu znajdującego się w niej najniżej. Porządkowanie nieliniowe polega, od strony geometrycznej, na rzutowaniu obiektów umieszczonych w wielowymiarowej przestrzeni zmiennych na płaszczyznę. Metody porządkowania nieliniowego nie pozwalają na ustalenie hierarchii obiektów, lecz tylko na określenie dla każdego z obiektów, obiektów do niego podobnych. 2.1. METODY PORZĄDKOWANIA LINIOWEGO Aby uporządkować liniowo obiekty, charakteryzujące je zmienne muszą być mierzone przynajmniej na skali porządkowej. Gdy zmienne mierzone są na skali przedziałowej lub ilorazowej, należy dokonać ich normalizacji dla zapewnienia ich porównywalności. Metody porządkowania liniowego można podzielić na: Metody diagramowe stosuje się to graficzną prezentację macierzy odległości. Metody oparte na zmiennych syntetycznych bezwzorcowe i wzorcowe. Metody iteracyjne przyjmowana jest funkcja kryterium dobroci grupowania, dla której szukane jest wartość optymalna (maksymalna lub minimalna) poprzez kolejne iteracje uporządkowania liniowego obiektów. 1 T. Panek, Statystyczne metody wielowymiarowej analizy porównawczej, SGH w Warszawie, Warszawa 2009, s.57

12 W badaniu ubóstwa zostały wykorzystane metody oparte na zmiennych syntetycznych. Procedury wyznaczania zmiennej syntetycznej można podzielić na bezwzorcowe lub wzorcowe. W metodach bezwzorcowych zmienna syntetyczna jest funkcją znormalizowanych wartości zmiennych wejściowych. Natomiast w metodach wzorcowych wykorzystywane jest pojęcie obiektu wzorcowego, czyli obiektu modelowego o pożądanych wartościach zmiennych wejściowych. Miara syntetyczna konstruowana jest na podstawie pomiaru odległości pomiędzy obserwowanym obiektem a obiektem wzorcowym. W metodach bezwzorcowych dokonujemy uśrednienia unormowanych wartości zestymulowanych zmiennych wejściowych, przypisując im odpowiednie wagi. Funkcje agregującą zmienne wejściowe możemy zdefiniować, jako średnią arytmetyczną s i 1 m m j 1 z ij w j Poszczególne mierniki syntetyczne różnią się między sobą sposobem normalizacji zmiennych wejściowych oraz systemami wag. Przykładem metody bazującej na normalizacji rangowej, która jest wykorzystywana, gdy obiekty są charakteryzowane zmiennymi mierzonymi na skali porządkowej, jest metoda rang. Na wstępie dokonujemy stymulacji zmiennych, czyli zamieniamy destytmulanty (X D ) i nominanty (X N ) na stymulanty (X S ). Stymulacja destymulant dokonywana jest najczęściej według przekształcenia ilorazowego lub różnicowego. D x 1 S x b lub ij ij x S ij a bx i 1,2,..., n; j 1,2,..., m; b 0 D ij Gdzie: a, b - stałe przyjmowane w sposób arbitralny, najczęściej przyjmuje się a 0, b 1. Następnie dokonujemy normalizacji zmiennych, czyli transformacji zmiennych diagnostycznych w możliwości ich porównywania. Normalizację można przeprowadzić za pomocą standaryzacji klasycznej, w wyniku której średnia arytmetyczna zmiennej przyjmuje wartość 0 a odchylenie standardowe 1. Standaryzacji dokonujemy wg formuły:

13 z ij xij x j i 1,2,..., n; j 1,2,..., m; S x j W kolejnym kroku dla każdego obiektu wyznacza się sumę przyporządkowanych mu rang ze względu na wszystkie zmienne. Gdy dana wartość zmiennej występuje w więcej niż jednym obiekcie, przyporządkowujemy im jednakową rangę będącą średnią arytmetyczną z przysługujących im rang. Następnie wylicza się wartość zmiennej syntetycznej jako średnią wartość rang wg formuły: s 1 m i z ij m j 1, i 1,2,..., n 2.2. METODY PORZĄDKOWANIA NIELINIOWEGO Metody porządkowania nieliniowego możemy podzielić na metody dendrytowe i metody aglomeracyjne. Metody dendrytowe prowadzą do powstania dendrytu, stanowiącego ilustrację graficzną położenia względem siebie obiektów ze względu na ich podobieństwo. Natomiast metody aglomeracyjne prowadzą do utworzenia drzewka połączeń, które jest graficzną ilustracją spadku i hierarchii łączenia obiektów ze względu na ich podobieństwo. Zmienne opisujące obiekty powinny być mierzone na skali przedziałowej lub ilorazowej. Ponadto zmienne te powinny zostać poddane wstępnie normalizacji dla zapewnienia ich porównywalności. W badaniu zostały wykorzystane metody aglomeracyjne, które pozwoliły na wskazanie grup gmin podobnych ze względu na poziom ubóstwa. Punktem wyjścia metod aglomeracyjnych jest założenie, że każdy obiekt stanowi odrębną, jednoelementową grupę. Następnie, w kolejnych krokach, łączymy ze sobą grupy obiektów najbardziej do siebie podobnych ze względu na wartości opisujących je zmiennych. Miarą tego podobieństwa są odległości między grupami obiektów. Do często stosowanych metod aglomeracyjnych zaliczymy METODĘ WARDA. W metodzie tej odległości między dwiema grupami nie można przedstawić wprost za pomocą odległości pomiędzy obiektami

14 należącymi do tych grup. Dwie grupy obiektów przy tworzeniu drzewka połączeń, na dowolnym etapie, są łączone w jedną grupę, tak aby zminimalizować sumę kwadratów odchyleń wszystkich obiektów a tych dwóch grup od środka ciężkości nowej grupy, która powstaje w wyniku połączeń tych dwóch grup. Oznacza to, że na każdym etapie łączenia grup obiektów ze wszystkich możliwych do łączenia grup obiektów łączy się w jedną grupę te grupy, które w rezultacie tworzą grupę obiektów o najmniejszym zróżnicowaniu ze względu na opisujące je zmienne.

15 3. WYNIKI BADAŃ POZIOMU UBÓSTWA 3.1. POZIOM UBÓSTWA W WOJEWÓDZTWACH W LATACH 2009-2010 W celu określenia stopnia zagrożenia ubóstwem w poszczególnych województwach wykorzystano metody wielowymiarowej analizy statystycznej. W pierwszym kroku dokonano przeglądu kształtowania się zmiennych diagnostycznych charakteryzujących ubóstwo w województwach w latach 2009-2010. Jako zmienne diagnostyczne wykorzystano w poniższych analizach wybrane wskaźniki określające sytuację społeczno-gospodarczą. Wskaźniki te zostały wyznaczone na podstawie danych GUS oraz MPiPS. Zestaw zmiennych diagnostycznych dla województw przedstawia się następująco: X 1 - Dochody budżetów gmin ogółem na 1 mieszkańca w złotych X 2 - Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania w m 2 na 1 osobę X 3 - Nakłady inwestycyjne na 1 mieszkańca X 4 - Liczba osób w rodzinach objętych pomocą społeczną z powodu ubóstwa na 1000 mieszkańców X 5 - Liczba osób w rodzinach niepełnych objętych pomocą społeczną na 1000 mieszkańców X 6 - Liczba osób w rodzinach wielodzietnych objętych pomocą społeczną na 1000 mieszkańców X 7 - Udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym X 8 - Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w zł W oparciu o zmienne diagnostyczne zbudowano syntetyczny miernik stopnia zagrożenia ubóstwem w województwach. Pozwoliło to na utworzenie rankingów województw ze względu na stopień zagrożenia ubóstwem w latach 2009-2010. W kolejnym kroku przeprowadzonej analizy, wykorzystując wielowymiarową metodę grupowania w postaci analizy skupień, dokonano podziału województw na grupy regionów

16 podobnych pod względem stopnia zagrożenia ubóstwem. W realizacji tej części analizy wykorzystano osiem zmiennych diagnostycznych, których szczegółowe kształtowanie się w latach 2009-2010 w poszczególnych województwach jest przedmiotem poniższej części opracowania. Najwyższe dochody budżetów województw na 1 mieszkańca (X 1 ) występują w województwach: opolskim, lubuskim oraz mazowieckim (por. wyk. 3). Ostatnie miejsca pod względem dochodów budżetów województw odnotowujemy w województwach: śląskim, łódzkim i wielkopolskim. Województwo podlaskie znalazło się w 2010 r. na ósmym miejscu pod względem analizowanej zmiennej. Na uwagę zasługuje fakt, że we wszystkich województwach nastąpił spadek omawianej zmiennej diagnostycznej w roku 2010 w porównaniu do roku poprzedniego (por. tab. 1). WYKRES 3. DOCHODY BUDŻETÓW WOJEWÓWDZTW (W ZŁ NA 1 MIESZKAŃCA) W LATACH 2009-2010 OPOLSKIE LUBUSKIE MAZOWIECKIE ZACHODNIOPOMORSKIE PODKARPACKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE KUJAWSKO-POMORSKIE PODLASKIE WARMIŃSKO-MAZURSKIE DOLNOŚLĄSKIE LUBELSKIE MAŁOPOLSKIE POMORSKIE WIELKOPOLSKIE ŁÓDZKIE ŚLĄSKIE 2010 2009 000 100 200 300 400 500 600 700 800 Sytuację mieszkaniową w województwach charakteryzuje przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania w m 2 na 1 mieszkańca (X 2 ). Największą przeciętną powierzchnią

17 użytkową mieszkania na 1 osobę charakteryzują się województwa: mazowieckie, podlaskie i opolskie, a najmniejszą warmińsko-mazurskie, kujawsko-pomorskie i podkarpackie (por. wyk. 4). WYKRES 4. PRZECIĘTNA POWIERZCHNIA UŻYTKOWA MIESZKANIA W M 2 NA 1 OSOBĘ W WOJEWÓDZTWACH W LATACH 2009-2010 MAZOWIECKIE PODLASKIE OPOLSKIE ŁÓDZKIE LUBELSKIE WIELKOPOLSKIE ŚLĄSKIE DOLNOŚLĄSKIE MAŁOPOLSKIE LUBUSKIE POMORSKIE ZACHODNIOPOMORSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE PODKARPACKIE KUJAWSKO-POMORSKIE WARMIŃSKO-MAZURSKIE 2010 2009 0.0 0.5 1.0 1.5 2.0 2.5 3.0 We wszystkich województwach sytuacja mieszkaniowa polepszyła się w roku 2010 w porównaniu do 2009 r. Świadczą o tym wskaźniki dynamiki dotyczące przeciętnej powierzchni użytkowej mieszkań, które osiągnęły poziomy powyżej 100% (por. tab. 1), co oznacza, że przeciętna powierzchnia mieszkania wzrosła w 2010 r. w porównaniu do roku 2009. Kolejny wskaźnik (X 3 ) dotyczy ekonomicznej sytuacji województw i odnosi się do nakładów inwestycyjnych. Największe wartości tej zmiennej w 2010 r. na mieszkańca przypadają w województwie mazowieckim, lubuskim i dolnośląskim, a najmniejsze w województwach: lubelskim, podlaskim i opolskim (por. wyk. 5). Należy zauważyć, że w przypadku powiatów zambrowskiego i siemiatyckiego wystąpił duży wzrost (o ponad

18 100%) nakładów inwestycyjnych w roku 2010 w porównaniu do roku poprzedniego. (por. tab. 1). WYKRES 5. NAKŁADY INWESTYCYJNE NA 1 MIESZKAŃCA W LATACH 2009-2010 MAZOWIECKIE LUBUSKIE DOLNOŚLĄSKIE POMORSKIE ŚLĄSKIE WIELKOPOLSKIE ŁÓDZKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE KUJAWSKO-POMORSKIE ZACHODNIOPOMORSKIE PODKARPACKIE MAŁOPOLSKIE WARMIŃSKO-MAZURSKIE OPOLSKIE PODLASKIE LUBELSKIE 2010 2009 0 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000 9000

19 TABELA 1. WSKAŹNIKI DYNAMIKI ZMIENNYCH DIAGNOSTYCZNYCH POZIOMU UBÓSTWA W WOJEWÓDZTWACH (2010/2009) L.p. Województwo Dochody budżetów województw ogółem na 1 mieszkańca w złotych Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania w m2 na 1 osobę Nakłady inwestycyjne na 1 mieszkańca Liczba osób w rodzinach objętych pomocą społeczną z powodu ubóstwa na 1000 mieszkańców Liczba osób w rodzinach niepełnych objętych pomocą społeczną na 1000 mieszkańców Liczba osób w rodzinach wielodzietnych objętych pomocą społeczną na 1000 mieszkańców Udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto X 1 X 2 X 3 X 4 X 5 X 6 X 7 X 8 1 DOLNOŚLĄSKIE 67,37 101,63 95,70 102,84 99,25 101,97 103,90 103,55 2 KUJAWSKO-POMORSKIE 86,26 101,35 95,53 94,28 90,75 98,93 104,00 103,55 3 LUBELSKIE 76,20 101,20 104,71 106,99 97,31 91,58 102,33 107,20 4 LUBUSKIE 62,79 101,25 169,36 97,28 94,95 97,58 96,74 104,20 5 ŁÓDZKIE 59,15 101,19 102,84 98,87 95,49 95,47 102,53 106,29 6 MAŁOPOLSKIE 75,05 101,63 107,14 101,61 101,45 93,46 108,06 103,67 7 MAZOWIECKIE 82,83 101,52 94,94 99,42 102,94 93,48 105,97 102,39 8 OPOLSKIE 77,30 100,78 102,97 98,53 102,13 91,12 102,86 105,00 9 PODKARPACKIE 84,54 100,87 120,40 93,14 97,61 93,65 100,00 104,98 10 PODLASKIE 65,37 101,17 109,12 102,97 93,62 102,88 103,70 104,69 11 POMORSKIE 61,13 101,26 73,93 100,45 112,11 96,09 104,29 101,91 12 ŚLĄSKIE 87,41 101,20 92,71 102,12 91,02 95,80 107,14 103,61 13 ŚWIĘTOKRZYSKIE 66,60 101,27 109,42 83,84 96,31 94,10 98,08 103,61 14 WARMIŃSKO-MAZURSKIE 66,27 101,36 111,85 97,12 109,94 94,67 97,44 104,63 15 WIELKOPOLSKIE 55,42 101,20 102,62 96,22 96,19 100,88 101,67 105,04 16 ZACHODNIOPOMORSKIE 68,43 101,27 97,40 103,36 111,12 101,80 104,21 103,26

20 Kolejne zmienne diagnostyczne (X 4, X 5 i X 6 ) dotyczą zakresu pomocy społecznej świadczonej mieszkańcom województw, a ich wartości zostały obliczone na podstawie danych publikowanych przez MPiPS. Najmniejsza liczba osób w rodzinach objętych pomocą społeczną z powodu ubóstwa na 1000 mieszkańców (X 4 ) występuje w województwach: śląskim, opolskim i dolnośląskim. Najwięcej osób objętych pomocą z powodu ubóstwa występuje w województwach: kujawsko-pomorskim, warmińsko-mazurskim oraz lubuskim. Województwo podlaskie zajmuje czwarte miejsce pod względem analizowanej zmiennej, co oznacza, że w naszym województwie występuje dość duże zapotrzebowanie na pomoc z powodu ubóstwa (por. wyk. 6). Biorąc pod uwagę zmiany poziomu tej zmiennej w roku 2010 w porównaniu do roku poprzedniego zauważamy, że w siedmiu województwach (w tym w podlaskim) nastąpił wzrost liczy osób objętych pomocą społeczną z powodu ubóstwa (por. tab. 1). WZKRES 6. LICZBA OSÓB W RODZINACH OBJETYCH POMOCĄ SPOŁECZNĄ Z POWODU UBÓSTWA NA 1000 MIESZKAŃCÓW W WOJEWÓDZTWACH W LATACH 2009-2010 KUJAWSKO-POMORSKIE WARMIŃSKO-MAZURSKIE LUBUSKIE PODKARPACKIE PODLASKIE POMORSKIE ZACHODNIOPOMORSKIE LUBELSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE MAŁOPOLSKIE ŁÓDZKIE MAZOWIECKIE WIELKOPOLSKIE DOLNOŚLĄSKIE OPOLSKIE ŚLĄSKIE 2010 2009 000 020 040 060 080 100

21 Liczba osób w rodzinach niepełnych objętych pomocą społeczną (X 5 ) w 2010 r. w najmniejszym zakresie występuje w województwach: dolnośląskim, śląskim i mazowieckim, a w największym w województwach: podkarpackim, warmińsko-mazurskim oraz podlaskim (por. wyk. 7). Obserwujemy wysokie zróżnicowanie zmian liczby osób objętych tym rodzajem pomocy w badanych latach (por. tab. 1). WZKRES 7. LICZBA OSÓB W RODZINACH NIEPEŁNYCH OBJETYCH POMOCĄ SPOŁĘCZNĄ NA 1000 MIESZKAŃCÓW W WOJOWÓDZTWACH W LATACH 2009-2010 PODKARPACKIE WARMIŃSKO-MAZURSKIE PODLASKIE LUBELSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE MAŁOPOLSKIE POMORSKIE WIELKOPOLSKIE KUJAWSKO-POMORSKIE ZACHODNIOPOMORSKIE LUBUSKIE ŁÓDZKIE OPOLSKIE MAZOWIECKIE ŚLĄSKIE DOLNOŚLĄSKIE 2010 2009 0.000 0.005 0.010 0.015 0.020 Najmniejszą liczbą osób w rodzinach wielodzietnych objętych pomocą społeczną (X 6 ) charakteryzują się województwa: małopolskie, opolskie i podkarpackie. Najwięcej pomocy z tego tytułu udziela się w województwach: warmińsko-mazurskim, kujawsko-pomorskim oraz lubuskim (por. wyk. 8). Województwo podlaskie jest jednym z nielicznych województw, gdzie liczba osób w rodzinach objętych pomocą z tytułu rodzin wielodzietnych wzrosła w roku 2010 w porównaniu do roku 2009 (por. tab. 1).

22 WYKRES 8. LICZBA OSÓB W RODZINACH WIELODZIETNYCH OBJĘTYCH POMOCĄ SPOŁECZNĄ NA 1000 MIESZKAŃCÓW W WOJEWÓDZTWACH W LATACH 2009-2010 WARMIŃSKO-MAZURSKIE KUJAWSKO-POMORSKIE LUBUSKIE ZACHODNIOPOMORSKIE POMORSKIE PODLASKIE ŁÓDZKIE DOLNOŚLĄSKIE WIELKOPOLSKIE ŚLĄSKIE LUBELSKIE MAZOWIECKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE PODKARPACKIE OPOLSKIE MAŁOPOLSKIE 2010 2009 0.000 0.005 0.010 0.015 0.020 0.025 Istotnym czynnikiem wpływającym na poziom ubóstwa jest bezrobocie. Pod względem udziału liczby bezrobotnych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym (X 7 ) ranking województw kształtuje się w ten sposób, że jego pierwsze miejsca zajmują powiaty o najmniejszej liczbie bezrobotnych czyli śląskie, wielkopolskie i małopolskie, zaś miejsca ostatnie należą do województw o największym bezrobociu, czyli: warmińsko-mazurskie, podkarpackie i kujawsko-pomorskie (por. wyk. 9). W zdecydowanej większości województw liczba bezrobotnych wzrosła w roku 2010 w porównaniu do roku 2009 (por. tab. 1.).

23 WYKRES 9. UDZIAŁ BEZROBOTNYCH ZAREJESTROWANYCH W LICZBIE LUDNOŚCI W WIEKU PRODUKCYJNYM W WOJEWÓDZTWACH W LATACH 2009-2010 WARMIŃSKO-MAZURSKIE PODKARPACKIE KUJAWSKO-POMORSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE ZACHODNIOPOMORSKIE LUBUSKIE LUBELSKIE PODLASKIE ŁÓDZKIE DOLNOŚLĄSKIE POMORSKIE OPOLSKIE MAZOWIECKIE MAŁOPOLSKIE WIELKOPOLSKIE ŚLĄSKIE 2010 2009 000 005 010 015 Na poziom ubóstwa wpływa również wynagrodzenie mieszkańców. Najwyższe średnie zarobki miesięczne brutto (X 8 ) występują w województwach: mazowieckim, śląskim i dolnośląskim. Najniższe wynagrodzenia występują natomiast w województwach: podkarpackim, warmińsko-mazurskim oraz kujawsko-pomorskim (por. wyk. 10). We wszystkich województwach nastąpił wzrost średniego wynagrodzenia w roku 2010 w porównaniu do roku poprzedniego.

24 WYKRES 10. PRZECIĘTNE MIESIĘCZNE WYNAGRODZENIA BRUTTO W ZŁ W WOJEWÓDZTWACH W LATACH 2009-2010 MAZOWIECKIE ŚLĄSKIE DOLNOŚLĄSKIE POMORSKIE MAŁOPOLSKIE OPOLSKIE WIELKOPOLSKIE ZACHODNIOPOMORSKIE LUBELSKIE ŁÓDZKIE PODLASKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE LUBUSKIE KUJAWSKO-POMORSKIE WARMIŃSKO-MAZURSKIE PODKARPACKIE 2010 2009 000 500 1 000 1 500 2 000 2 500 3 000 3 500 4 000 4 500 Opisane zmienne diagnostyczne posłużyły do stworzenia zmiennej syntetycznej określającej stopień zagrożenia ubóstwem w województwach, w ten sposób, że wyższa wartość zmiennej syntetycznej oznacza mniejszy stopień zagrożenia ubóstwem. Pozwoliło to na utworzenie rankingu województw ze względu na stopień zagrożenia ubóstwem w latach 2009-2010 (por. tab. 3.). Dodatkowo wartości liczbowe zmiennej syntetycznej zostały podzielone na pięć przedziałów określających stopień zagrożenia ubóstwem (por. tab. 2 ).

25 TABELA 2. PRZEDZIAŁY STOPNIA ZAGROŻENIA UBÓSTWEM WYZNACZONE ZA POMOCĄ ZMIENNEJ SYNTETYCZNEJ DLA WOJEWÓDZTW W LATACH 2009-2010 Przedział 2009 2010 Stopień zagrożenia ubóstwem <0,09 0,22) <0,08 0,24) Bardzo niski <0,22 0,36) <0,24 0,40) Niski <0,36 0,50) <0,40 0,55) Umiarkowany <0,50 0,63) <0,55 0,71) Wysoki <0,63 0,77) <0,71 0,87) Bardzo wysoki Najmniejszym stopniem zagrożenia ubóstwem zarówno w roku 2009 i w 2010 charakteryzuje się województwo mazowieckie. Niskim stopniem zagrożenia ubóstwem cechują się również województwa: dolnośląskie i opolskie. Na drugim krańcu rankingu znalazły się natomiast województwa: warmińsko-mazurskie, kujawsko-pomorskie i podkarpackie, gdzie stopnień zagrożenia ubóstwem zarówno w roku 2009 jak i 2010 był bardzo wysoki. Województwo podlaskie w obydwu analizowanych latach charakteryzuje się wysokim stopniem zagrożenia ubóstwem. Należy zauważyć, że w badanym okresie w niektórych województwach sytuacja związana ze zjawiskiem ubóstwa zmieniała się, przykładem tego są województwa śląskie i lubuskie, które zmieniły swoją pozycję o trzy miejsca do góry. W pozostałych województwach stopnień zagrożenia ubóstwem w 2010 r. był albo taki sam, albo podobny do roku poprzedniego. Ilustrację graficzną dokonanego podziału województw pod względem poziomu ubóstwa w latach 2009-2010 r. przedstawiono na mapach Polski (por. rys. 2 i 3).

26 TABELA 3. RANKING WOJEWÓDZTW ZE WZGLĘDU NA STOPIEŃ ZAGROŻENIA UBÓSTWEM W LATACH 2009-2010 WOJEWÓDZTWO Wartość zmiennej syntetycznej 2009 Wartość zmiennej syntetycznej 2010 Miejsce w rankingu 2009 Miejsce w rankingu 2010 Stopień zagrożenia ubóstwem 2009 Stopień zagrożenia ubóstwem 2010 MAZOWIECKIE 0,771 0,870 1 1 bardzo niski bardzo niski DOLNOŚLĄSKIE 0,569 0,566 2 2 niski niski ŚLĄSKIE 0,457 0,531 6 3 umiarkowany niski OPOLSKIE 0,513 0,513 3 4 niski niski WIELKOPOLSKIE 0,496 0,458 5 5 umiarkowany umiarkowany MAŁOPOLSKIE 0,405 0,433 8 6 umiarkowany umiarkowany ŁÓDZKIE 0,445 0,429 7 7 umiarkowany umiarkowany POMORSKIE 0,497 0,420 4 8 umiarkowany umiarkowany LUBUSKIE 0,313 0,379 12 9 wysoki umiarkowany ŚWIĘTOKRZYSKIE 0,342 0,364 10 10 wysoki umiarkowany ZACHODNIOPOMORSKIE 0,399 0,351 9 11 umiarkowany wysoki LUBELSKIE 0,298 0,312 13 12 wysoki wysoki PODLASKIE 0,319 0,307 11 13 wysoki wysoki PODKARPACKIE 0,171 0,221 15 14 bardzo wysoki bardzo wysoki KUJAWSKO-POMORSKIE 0,182 0,204 14 15 bardzo wysoki bardzo wysoki WARMIŃSKO-MAZURSKIE 0,086 0,080 16 16 bardzo wysoki bardzo wysoki

27 RYSUNEK 2. STOPIEŃ ZAGROŻENIA UBÓSTWEM W WOJEWÓDZTWACH W 2009 R. pomorskie warmińsko-mazurskie zachodniopomorskie podlaskie kujawsko-pomorskie mazowieckie lubuskie wielkopolskie łódzkie lubelskie dolnośląskie opolskie śląskie świętokrzyskie 5 438 małopolskie podkarpackie Stopień zagrożenia ubóstwem bardzo wysoki (3) wysoki (4) umiarkowany (6) niski (2) bardzo niski (1)

28 RYSUNEK 3. STOPIEŃ ZAGROŻENIA UBÓSTWEM WWOJEWÓDZTWACH W 2010 R. pomorskie warmińsko-mazurskie zachodniopomorskie podlaskie kujawsko-pomorskie mazowieckie lubuskie wielkopolskie łódzkie lubelskie dolnośląskie opolskie śląskie świętokrzyskie 5 438 małopolskie podkarpackie Stopień zagrożenia ubóstwem bardzo wysoki (3) wysoki (3) umiarkowany (6) niski (3) bardzo niski (1) Inną metodą porządkowania wykorzystaną w badaniu było porządkowanie nieliniowe za pomocą metody Warda należącej do metod aglomeracyjnych. W wyniku zastosowania tej metody uzyskano dendrogram, na podstawie którego wyróżniono odpowiednią liczbę skupień województw podobnych pod względem stopnia zagrożenia ubóstwem w latach 2009-2010 (por. wyk. 11).

29 WYKRES 11. DENDROGRAM PRZEDSTAWIAJĄCY PODZIAŁ WOJEWÓDZTW ZE WZGLĘDU NA POZIOM ZOGROŻENIA UBÓSTWEM W 2009 R. Biorąc pod uwagę dendrogram dla 2009 r. zauważamy, że w skupieniu pierwszym znalazło się najwięcej, bo 7 województw: łódzkie, wielkopolskie, opolskie, małopolskie, śląskie, dolnośląskie, pomorskie. Kolejne skupienie tworzy jedno województwo mazowieckie, do którego nie znaleziono województwa podobnego. Trzecie dość liczne skupienie tworzą województwa: lubelskie, podlaskie, podkarpackie, świętokrzyskie, zachodniopomorskie, lubuskie. Ostatnie skupienie to dwa województwa: kujawskopomorskie oraz warmińsko-mazurskie.

30 TABELA 4. ŚREDNIE POZIOMY ZMIENNYCH DIAGNOSTYCZNYCH W SKUPIENIACH WOJEWÓDZTW DLA 2009 R. Skupienie X1 X3 X3 X4 X5 X6 X7 X8 skupienie 1 503,116 24,786 5730,571 44,682 9,065 11,627 6,771 3132,449 skupienie 2 565,980 26,400 8723,000 45,216 7,314 10,842 6,700 4179,630 skupienie 3 587,762 24,200 4317,333 67,112 14,393 13,088 9,400 2868,207 skupienie 4 505,125 22,200 4738,000 79,694 13,697 20,179 10,850 2781,690 średnia ogółu 539,0381 24,34375 5263,563 57,50323 11,53278 13,19459 8,2625 3054,962 Średnie poziomy zmiennych diagnostycznych w wyłonionych skupieniach pokazują ich różnice w poszczególnych grupach (por. tab. 4). Charakterystyczne dla województw ze skupienia pierwszego jest to, że osiągają one najniższy średni poziom zmiennej X 1, czyli dochody własne budżetów województw, jednocześnie województwa te charakteryzują się wyższą od średniej dla ogółu powierzchnią użytkową mieszkań przypadającą na 1 mieszkańca, i wyższymi od średniej dla wszystkich województw nakładami przypadającymi na 1 mieszkańca. W województwach ze skupienia 3-ciego występuje dość niska, w porównaniu do innych skupień, potrzeba udzielania pomocy społecznej. Świadczą o tym poziomy zmiennych X 4, X 5 i X 6. Poza tym w opisywanej grupie województw obserwujemy dobrą sytuację na rynku pracy, o czym informuje niższy od średniego poziomu wskaźnik bezrobocia (6,77%). O dobrej sytuacji ekonomicznej województw ze skupienia pierwszego świadczy również średnie wynagrodzenie w wysokości 3132,45 zł. Województwo mazowieckie, które samodzielnie tworzy skupienie drugie, charakteryzuje się najwyższą średnią powierzchnią użytkową mieszkań, najwyższymi nakładami inwestycyjnymi oraz najwyższym średnim wynagrodzeniem. Jednocześnie w województwie mazowieckim obserwujemy najmniejszy wskaźnik osób, którym udzielana jest pomoc społeczna. Dla województw ze skupienia trzeciego obserwujemy najwyższe poziomy dochodów budżetów województwo i najniższe poziomy nakładów inwestycyjnych. W województwach tych występuje dość wysoki poziom wskaźnika osób korzystających z pomocy społecznej oraz wysoki poziom bezrobocia. Natomiast średnie wynagrodzenie w tych województwach jest niższe od średniej dla ogółu.

31 Ostatnie, dwu-elementowe skupienie czwarte to województwa najbardziej zagrożone ubóstwem, o czym informuje występująca tam duża liczba osób, którym udzielana jest pomoc społeczna. Ponadto w regionach tych obserwujemy najwyższe bezrobocie oraz najniższą średnią wynagrodzeń. W przypadku podziału województw na podobne ze względu na zmienne diagnostyczne opisujące stopień zagrożenia ubóstwem w roku 2010 otrzymano dendrogram, z którego wyłoniono cztery skupienia (por. wyk. 12). WYKRES 12. DENDROGRAM PRZEDSTAWIAJĄCY PODZIAŁ WOJEWÓDZTW ZE WZGLĘDU NA POZIOM ZAGROŻENIA UBÓSTWEM W 2010 R. W skupieniu pierwszym znalazły się województwa: łódzkie, małopolskie, wielkopolskie, pomorskie, śląskie, dolnośląskie oraz opolskie. Jest to ten sam skład skupienia pierwszego, jak w przypadku podziału województw dla roku 2009. Kolejne skupienie to województwo mazowieckie, które podobnie jak dla roku 2009 zostało

32 wyodrębnione jako samodzielne skupienie. W kolejnym, trzecim skupieniu znalazły się cztery województwa: lubelskie, podlaskie, podkarpackie oraz świętokrzyskie. Do ostatniego, czwartego skupienia zakwalifikowano województwa: lubuskie, zachodniopomorskie, kujawsko-pomorskie oraz warmińsko-mazurskie. TABELA 5. ŚREDNIE POZIOMY ZMIENNYCH DIAGNOSTYCZNYCH W SKUPIENIACH WOJEWÓDZTW DLA 2010 R. Skupienie X1 X3 X3 X4 X5 X6 X7 X8 skupienie 1 341,494 25,100 5438,857 44,687 9,074 11,227 7,057 3260,530 skupienie 2 468,790 26,800 8282,000 44,953 7,529 10,135 7,100 4279,550 skupienie 3 388,385 24,650 4576,250 64,097 15,804 10,970 9,500 2992,110 skupienie 4 416,568 23,325 5510,750 72,473 12,252 17,882 10,150 2957,843 średnia ogółu 379,9413 24,65 5418,875 56,5026 11,45446 12,75824 8,44375 3181,442 Średnie poziomy zmiennych diagnostycznych w wyłonionych skupieniach pokazują różnice ich wielkości w poszczególnych grupach (por. tab. 5.). Charakterystyczne dla województw z pierwszego skupienia jest to, że osiągają one najniższe średnie poziomy dochodów budżetów województw oraz w województwach tych występuje najniższe bezrobocie. Ponadto województwa z tego skupienia osiągają dość niskie wskaźniki zapotrzebowania na pomoc społeczną. W województwie mazowieckim, tworzącym skupienie 2 obserwujemy najwyższe poziomy zmiennych będącymi stymulantami, czyli tych których wyższe poziomy oznaczają mniejszy stopnień zagrożenia ubóstwem. Jednocześnie w województwie mazowieckim obserwujemy dość małe zapotrzebowanie na udzielanie pomocy społecznej. W skupieniu 3 znajdują się województwa, które osiągają wyższe niż średnie poziomu dochodów budżetów województw i najniższe nakłady inwestycyjne. Ponadto w skupieniu trzecim znalazły się województwa, gdzie obserwujemy dość wysokie wskaźniki udzielania pomocy społecznej, wysoki wskaźniki bezrobocia oraz niskie średnie wynagrodzenie. Ostatnie skupienie tworzą województwa najbardziej zagrożone ubóstwem, bowiem w grupie tej mamy najwyższe wskaźniki osób korzystających z pomocy społecznej, najwyższy wskaźnik bezrobocia, najniższe średnie wynagrodzenie.

33 3.2. POZIOM UBÓSTWA W POWIATACH WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO W LATACH 2009-2010 W celu określenia stopnia zagrożenia ubóstwem w powiatach województwa podlaskiego wykorzystano metody wielowymiarowej analizy statystycznej. W pierwszym kroku dokonano przeglądu kształtowania się zmiennych diagnostycznych charakteryzujących ubóstwo w powiatach w latach 2009-2010. Jako zmienne diagnostyczne wykorzystano w poniższych analizach wybrane wskaźniki określające sytuację społeczno-gospodarczą. Wskaźniki te zostały wyznaczone na podstawie danych GUS oraz MPiPS. Zestaw zmiennych diagnostycznych dla powiatów województwa podlaskiego przedstawia się następująco: X 1 - Dochody budżetów gmin ogółem na 1 mieszkańca w złotych X 2 - Przeciętna liczba osób na 1 mieszkanie X 3 - Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania w m 2 na 1 osobę X 4 - Nakłady inwestycyjne w przedsiębiorstwach wg. wybranych sekcji X 5 - Nakłady inwestycyjne i wartość brutto środków trwałych na 1 mieszkańca X 6 - Liczba osób w rodzinach objętych pomocą społeczną z powodu ubóstwa na 1000 mieszkańców X 7 - Liczba osób w rodzinach niepełnych objętych pomocą społeczną na 1000 mieszkańców X 8 - Liczba osób w rodzinach wielodzietnych objętych pomocą społeczną na 1000 mieszkańców X 9 - Liczba bezrobotnych na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym X 10 - Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w zł W oparciu o zmienne diagnostyczne zbudowano syntetyczny miernik stopnia zagrożenia ubóstwem w powiatach województwa podlaskiego. Pozwoliło to na utworzenie rankingów powiatów ze względu na stopień zagrożenia ubóstwem w latach 2009-2010. W kolejnym kroku przeprowadzonej analizy, wykorzystując wielowymiarową metodę grupowania w postaci analizy skupień, dokonano podziału powiatów województwa podlaskiego na grupy powiatów podobnych pod względem stopnia zagrożenia ubóstwem.

34 W realizacji tej części analizy wykorzystano dziesięć zmiennych diagnostycznych, których szczegółowe kształtowania się w powiatach województwa podlaskiego w latach 2009-2010 przedstawiono jest przedmiotem poniższej części opracowania. Najwyższe dochody budżetów gmin na 1 mieszkańca (X 1 ) występują w miastach na prawach powiatu, czyli w Białymstoku, Suwałkach i Łomży (por. wyk. 13). Ostatnie miejsca pod względem dochodów budżetów gmin odnotowujemy w powiatach: bielskim, białostockim i grajewskim. Na uwagę zasługuje fakt, że w większości powiatów nastąpił wzrost omawianej zmiennej diagnostycznej w roku 2010 w porównaniu do roku poprzedniego (por. tab. 6.). Spadek dochodów budżetów gmin wystąpił jedynie w powiatach: sejneńskim, sokólskim i zambrowskim. WYKRES 13. DOCHODY BUDŻETÓW GMIN (W ZŁ NA 1 MIESZKAŃCA) W POWIATACH WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO W LATACH 2009-2010 BIAŁYSTOK SUWAŁKI ŁOMŻA POWIAT KOLNEŃSKI POWIAT SUWALSKI POWIAT SEJNEŃSKI POWIAT ZAMBROWSKI POWIAT ŁOMŻYŃSKI POWIAT SOKÓLSKI POWIAT AUGUSTOWSKI POWIAT HAJNOWSKI POWIAT WYSOKOMAZOWIECKI POWIAT MONIECKI POWIAT SIEMIATYCKI POWIAT GRAJEWSKI POWIAT BIAŁOSTOCKI POWIAT BIELSKI 2010 2009 000 500 1 000 1 500 2 000 2 500 3 000 3 500 4 000 4 500

35 Sytuację mieszkaniową w powiatach charakteryzują dwie zmienne: przeciętna liczba osób na 1 mieszkanie (X 2 ) oraz przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania w m 2 na 1 mieszkańca (X 3 ). Najkorzystniejsza sytuacja pod względem średniej liczby osób na mieszkanie występuje w powiatach: hajnowskim, w Białymstoku oraz powiecie bielskim (por. wyk. 14). Natomiast największą przeciętną powierzchnią użytkową mieszkania na 1 osobę charakteryzują się powiaty: siemiatycki, białostocki i wysokomazowiecki (por. wyk. 15). WYKRES 14. PRZECIĘTNA LICZBA OSÓB NA 1 MIESZKANIE W POWIATACH WOJEWÓDZTWA PODLAKSIEGO W LATACH 2009-2010 POWIAT HAJNOWSKI BIAŁYSTOK POWIAT BIELSKI POWIAT BIAŁOSTOCKI POWIAT SIEMIATYCKI ŁOMŻA SUWAŁKI POWIAT SOKÓLSKI POWIAT SEJNEŃSKI POWIAT GRAJEWSKI POWIAT MONIECKI POWIAT ZAMBROWSKI POWIAT SUWALSKI POWIAT WYSOKOMAZOWIECKI POWIAT ŁOMŻYŃSKI POWIAT KOLNEŃSKI POWIAT AUGUSTOWSKI 2010 2009 000 001 001 002 002 003 003 004 004 W zdecydowanej większości powiatów sytuacja mieszkaniowa polepszyła się w roku 2010 w porównaniu do 2009 r. Świadczą o tym wskaźniki dynamiki, które w przypadku przeciętnej liczby osób na 1 mieszkanie osiągnęły poziomy poniżej 100% (por. tab. 6.), co oznacza, że liczba osób na 1 mieszkanie zmniejszyła się w 2010 r. w porównaniu do roku poprzedniego. Wskaźniki dynamiki dotyczące przeciętnej powierzchni użytkowej mieszkań

36 osiągnęły w większości powiatów poziomy powyżej 100% (por. tab. 6.), co oznacza, że przeciętna powierzchnia mieszkania wzrosła w 2010 r. w porównaniu do roku 2009. WYKRES 15. PRZECIĘTNA POWIERZCHNIA UŻYTKOWA MIESZKANIA W M 2 NA 1 OSOBĘ W POWIATACH WOJEWÓDZTWA PODLAKSIEGO W LATACH 2009-2010 POWIAT SIEMIATYCKI POWIAT BIAŁOSTOCKI POWIAT WYSOKOMAZOWIECKI POWIAT BIELSKI POWIAT SEJNEŃSKI POWIAT SUWALSKI POWIAT ŁOMŻYŃSKI POWIAT SOKÓLSKI POWIAT MONIECKI POWIAT AUGUSTOWSKI POWIAT ZAMBROWSKI BIAŁYSTOK POWIAT HAJNOWSKI ŁOMŻA POWIAT GRAJEWSKI POWIAT KOLNEŃSKI SUWAŁKI 2010 2009 000 005 010 015 020 025 030 035 Kolejne wskaźniki (X 5 i X 6 ) dotyczą ekonomicznej sytuacji powiatów i odnoszą się do nakładów inwestycyjnych. Nakłady inwestycyjne w przedsiębiorstwach zlokalizowanych w powiatach województwa podlaskiego są bardzo zróżnicowane. Największe wartości tej zmiennej na mieszkańca przypadają w powiatach: augustowskim, wysokomazowieckim i łomżyńskim, a najmniejsze w powiatach: monieckim, sejneńskim i kolneńskim (por. wyk. 16). Należy zauważyć, że w przypadku powiatów zambrowskiego i siemiatyckiego wystąpił duży wzrost (o ponad 100%) nakładów inwestycyjnych w roku 2010 w porównaniu do roku poprzedniego. (por. tab. 6).

37 WYKRES 16. NAKŁADY INWESTYCYJNE W PRZEDSIĘBIORSTWACH WEDŁUG WYBRANYCH SEKCJI W ZŁ NA 1 MIESZKAŃCA POWIAT AUGUSTOWSKI POWIAT WYSOKOMAZOWIECKI POWIAT ŁOMŻYŃSKI POWIAT SUWALSKI BIAŁYSTOK POWIAT HAJNOWSKI POWIAT BIAŁOSTOCKI ŁOMŻA POWIAT BIELSKI SUWAŁKI POWIAT ZAMBROWSKI POWIAT SIEMIATYCKI POWIAT SOKÓLSKI POWIAT GRAJEWSKI POWIAT MONIECKI POWIAT SEJNEŃSKI POWIAT KOLNEŃSKI 2010 2009 000 500 1 000 1 500 2 000 2 500 W przypadku nakładów inwestycyjnych i wartości brutto środków trwałych przypadających na mieszkańca, przodują miasta Białystok i Suwałki oraz powiat grajewski. Najmniejsze nakłady występują w powiatach : sejneńskim, suwalskim oraz kolneńskim (por. wyk. 17).

38 WYKRES 17. NAKŁADY INWESTYCYJNE I WARTOŚĆ BRUTTO ŚRODKÓW TRAWAŁYCH NA 1 MIESZKAŃCA W POWIATACH WOJEWÓDZTWA PODLAKSIEGO W LATACH 2009-2010 BIAŁYSTOK SUWAŁKI POWIAT GRAJEWSKI POWIAT SIEMIATYCKI ŁOMŻA POWIAT AUGUSTOWSKI POWIAT BIELSKI POWIAT HAJNOWSKI POWIAT WYSOKOMAZOWIECKI POWIAT ZAMBROWSKI POWIAT BIAŁOSTOCKI POWIAT SOKÓLSKI POWIAT ŁOMŻYŃSKI POWIAT MONIECKI POWIAT SEJNEŃSKI POWIAT SUWALSKI POWIAT KOLNEŃSKI 2010 2009 000 5 000 10 000 15 000 20 000 25 000 30 000 35 000

39 TABELA 6. WSKAŹNIKI DYNAMIKI ZMIENNYCH DIAGNOSTYCZNYCH POZIOMU UBÓSTWA POWIATÓW WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO (2010/2009) L.p. Powiat Dochody budżetów gmin ogółem na 1 mieszkańca w złotych Przeciętna liczba osób na 1 mieszkanie Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania w m2 na 1 osobę Nakłady inwestycyjne w przedsiębiorstwa ch wg wybranych sekcji Nakłady inwestycyjne i wartość brutto środków trwałych na 1 mieszkańca Liczba osób w rodzinach objętych pomocą społeczną z powodu ubóstwa na 1000 mieszkańców Liczba osób w rodzinach niepełnych objętych pomocą społeczną na 1000 mieszkańców Liczba osób w rodzinach wielodzietnych objętych pomocą społeczną na 1000 mieszkańców Liczba bezrobotnych na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto 1 2 X 1 X 2 X 3 X 4 X 5 X 6 X 7 X 8 X 9 X 10 POWIAT AUGUSTOWSKI 108,69 77,08 100,79 89,69 108,13 115,83 60,97 156,70 103,44 106,21 POWIAT BIAŁOSTOCKI 106,28 106,37 114,51 82,02 97,23 97,65 128,80 74,20 36,64 105,59 3 POWIAT BIELSKI 106,30 99,24 101,42 112,81 106,97 69,69 48,11 186,03 103,34 111,96 4 POWIAT GRAJEWSKI 108,43 99,09 100,88 100,63 101,20 114,06 60,98 185,04 108,88 107,77 5 POWIAT HAJNOWSKI 109,91 98,65 73,40 80,56 107,74 107,67 244,92 69,12 89,02 108,28 6 POWIAT KOLNEŃSKI 102,05 99,20 101,34 59,64 106,87 101,72 11,50 513,75 100,31 106,69 7 POWIAT ŁOMŻYŃSKI 105,81 99,72 100,74 116,36 109,82 391,45 41,36 200,64 105,06 108,77 8 POWIAT MONIECKI 109,62 99,40 100,77 69,02 107,51 97,86 68,13 165,76 107,72 104,09 9 POWIAT SEJNEŃSKI 95,87 99,37 100,72 46,17 108,12 89,48 123,81 74,60 100,30 110,85 10 POWIAT SIEMIATYCKI 108,84 98,92 101,35 242,59 106,08 94,98 88,00 87,61 110,52 105,27 11 POWIAT SOKÓLSKI 99,29 99,32 101,13 84,02 107,73 95,53 47,66 135,63 104,09 104,22 12 POWIAT SUWALSKI 108,30 99,71 101,49 59,72 107,54 97,91 56,74 141,32 97,29 103,11 13 POWIAT WYSOKO- MAZOWIECKI 102,12 98,83 101,05 83,62 114,56 86,65 47,11 161,98 111,59 105,85 14 POWIAT ZAMBROWSKI 89,51 97,90 102,10 240,54 116,32 119,98 81,94 148,14 94,69 109,04 15 BIAŁYSTOK 112,52 98,81 101,27 122,43 99,50 124,01 278,66 41,06 108,48 103,08 16 ŁOMŻA 111,38 98,96 100,88 101,22 108,38 123,91 149,77 81,08 105,14 103,46 17 SUWAŁKI 117,26 99,66 100,46 145,28 103,91 104,75 165,22 62,78 95,33 103,72

40 Kolejne zmienne diagnostyczne (X 6, X 7 i X 8 ) dotyczą zakresu pomocy społecznej świadczonej mieszkańcom powiatów, a ich wartości zostały obliczone na podstawie danych publikowanych przez MPiPS-03 (Sprawozdanie półroczne i roczne z udzielonych świadczeń pomocy społecznej - pieniężnych, w naturze i usługach). Najmniejsza liczba osób w rodzinach objętych pomocą społeczną z powodu ubóstwa na 1000 mieszkańców (X 6 ) występuje powiecie wysokomazowieckim, w Białymstoku oraz w Łomży. Najwięcej pomocy w tym zakresie występuje w powiatach: suwalskim, sejneńskim i grajewskim (por. wyk. 18). Biorąc pod uwagę zmiany poziomu tej zmiennej w roku 2010 w porównaniu do roku poprzedniego zauważamy, że w dziewięciu powiatach nastąpił wzrost liczy osób objętych pomocą społeczną z powodu ubóstwa (por. tab. 6.), a w powiecie łomżyńskim wzrost ten był bardzo wysoki (o pond 200%). WYKRES 18. LICZBA OSÓB W RODZINACH OBJETYCH POMOCĄ SPOŁECZNĄ Z POWODU UBÓSTWA NA 1000 MIESZKAŃCÓW W POWIATACH WOJEWÓDZTWA PODLAKSIEGO W LATACH 2009-2010 POWIAT WYSOKOMAZOWIECKI BIAŁYSTOK ŁOMŻA POWIAT BIAŁOSTOCKI POWIAT BIELSKI SUWAŁKI POWIAT ZAMBROWSKI POWIAT MONIECKI POWIAT ŁOMŻYŃSKI POWIAT SIEMIATYCKI POWIAT AUGUSTOWSKI POWIAT KOLNEŃSKI POWIAT HAJNOWSKI POWIAT SOKÓLSKI POWIAT SUWALSKI POWIAT SEJNEŃSKI POWIAT GRAJEWSKI 2010 2009 000 020 040 060 080 100 120 140

41 Liczba osób w rodzinach niepełnych objętych pomocą społeczną (X 7 ) w 2010 r. w najmniejszym zakresie występuje w Łomży, w powiatach bielskim oraz wysokomazowieckim, a w największym w powiatach: sokólskim, suwalskim oraz w mieście Suwałki (por. wyk. 19). Obserwujemy wysokie zróżnicowanie zmian liczby osób objętych tym rodzajem pomocy w badanych latach (por. tab. 6.). W Białymstoku, w powiecie hajnowskim zmienna ta wzrosła o ponad 100%, a np. w powiecie kolneńskim zmalała blisko o 90%. WYKRES 19. LICZBA OSÓB W RODZINACH NIEPEŁNYCH OBJETYCH POMOCĄ SPOŁĘCZNĄ NA 1000 MIESZKAŃCÓW W POWIATACH WOJEWÓDZTWA PODLAKSIEGO W LATACH 2009-2010 ŁOMŻA POWIAT BIELSKI POWIAT WYSOKOMAZOWIECKI POWIAT KOLNEŃSKI POWIAT ŁOMŻYŃSKI POWIAT GRAJEWSKI POWIAT HAJNOWSKI POWIAT MONIECKI BIAŁYSTOK POWIAT BIAŁOSTOCKI POWIAT AUGUSTOWSKI POWIAT ZAMBROWSKI POWIAT SEJNEŃSKI POWIAT SIEMIATYCKI POWIAT SUWALSKI POWIAT SOKÓLSKI SUWAŁKI 2010 2009 000 020 040 060 080 Najmniejszą liczbą osób w rodzinach wielodzietnych objętych pomocą społeczną (X 8 ) charakteryzują się Białystok i Łomża oraz powiat hajnowski. Najwięcej pomocy z tego tytułu udziela się w powiatach: kolneńskim, suwalskim oraz sokólskim (por. wyk. 20). Na

42 szczególną uwagę zasługuje bardzo wysoka zmiana tej zmiennej w powiecie kolneńskim, gdzie liczba osób w rodzinach wielodzietnych objętych pomocą społeczną wzrosła o ponad 400% (por. tab. 6.). WYKRES 20. LICZBA OSÓB W RODZINACH WIELODZIETNYCH OBJĘTYCH POMOCĄ SPOŁECZNĄ NA 1000 MIESZKAŃCÓW W POWIATACH WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO W LATACH 2009-2010 BIAŁYSTOK ŁOMŻA POWIAT HAJNOWSKI POWIAT BIAŁOSTOCKI POWIAT SEJNEŃSKI POWIAT BIELSKI POWIAT WYSOKOMAZOWIECKI POWIAT SIEMIATYCKI SUWAŁKI POWIAT ZAMBROWSKI POWIAT ŁOMŻYŃSKI POWIAT GRAJEWSKI POWIAT MONIECKI POWIAT AUGUSTOWSKI POWIAT SOKÓLSKI POWIAT SUWALSKI POWIAT KOLNEŃSKI 2010 2009 000 005 010 015 020 025 030 035 040 045 Istotnym czynnikiem wpływającym na poziom ubóstwa jest bezrobocie. Pod względem liczby bezrobotnych przeliczonych na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym (X 9 ) ranking powiatów kształtuje się w ten sposób, że jego pierwsze miejsca zajmują powiaty o najmniejszej liczbie bezrobotnych czyli siemiatycki, wysokomazowiecki i suwalski, zaś

43 miejsca ostatnie należą do powiatów o największym bezrobociu, czyli: grajewskiego sejneńskiego i kolneńskiego (por. wyk. 21). Jedynie w pięciu powiatach liczba bezrobotnych zmalała w 2010 r. w porównaniu do roku 2009 (por. tab. 6), a największy spadek odnotowano w powiecie białostockim. WYKRES 21. LICZBA BEZROBOTNYCH NA 1000 MIESZKAŃCÓW W WIEKU PRODUKCYJNYM W POWIATACH WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO W LATACH 2009-2010 POWIAT SIEMIATYCKI POWIAT WYSOKOMAZOWIECKI POWIAT SUWALSKI POWIAT BIELSKI POWIAT ŁOMŻYŃSKI POWIAT MONIECKI SUWAŁKI POWIAT HAJNOWSKI BIAŁYSTOK ŁOMŻA POWIAT BIAŁOSTOCKI POWIAT ZAMBROWSKI POWIAT SOKÓLSKI POWIAT AUGUSTOWSKI POWIAT KOLNEŃSKI POWIAT SEJNEŃSKI POWIAT GRAJEWSKI 2010 2009 000 050 100 150 200 250 Na poziom ubóstwa wpływa również wynagrodzenie mieszkańców. Najwyższe średnie zarobki miesięczne brutto (X 10 ) występują w powiatach: bielskim, grajewskim oraz mieście Białystok. Najmniejsze wynagrodzenia występują z kolei w powiatach: siemiatyckim, suwalskim i białostockim (por. wyk. 22). We wszystkich powiatach nastąpił wzrost średniego wynagrodzenia w roku 2010 w porównaniu do roku poprzedniego.

44 WYKRES 22. PRZECIĘTNE MIESIĘCZNE WYNAGRODZENIA BRUTTO W ZŁ W POWIATACH WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO W LATACH 2009-2010 BIAŁYSTOK POWIAT BIELSKI POWIAT GRAJEWSKI POWIAT AUGUSTOWSKI POWIAT ŁOMŻYŃSKI POWIAT SEJNEŃSKI POWIAT HAJNOWSKI POWIAT WYSOKOMAZOWIECKI POWIAT MONIECKI POWIAT SOKÓLSKI SUWAŁKI POWIAT KOLNEŃSKI ŁOMŻA POWIAT ZAMBROWSKI POWIAT BIAŁOSTOCKI POWIAT SIEMIATYCKI POWIAT SUWALSKI 2010 2009 000 500 1 000 1 500 2 000 2 500 3 000 3 500 Opisane zmienne diagnostyczne posłużyły do stworzenia zmiennej syntetycznej określającej stopień zagrożenia ubóstwem w powiatach województwa podlaskiego, w ten sposób, że wyższa wartość zmiennej syntetycznej oznacza mniejszy stopień zagrożenia ubóstwem. Pozwoliło to na utworzenie rankingu powiatów ze względu na stopień zagrożenia ubóstwem w latach 2009-2010 (por. tab. 8). Dodatkowo wartości liczbowe zmiennej syntetycznej zostały podzielone na pięć przedziałów określających stopień zagrożenia ubóstwem (por. tab. 7).

45 TABELA 7. PRZEDZIAŁY STOPNIA ZAGROŻENIA UBÓSTWEM WYZNACZONE ZA POMOCĄ ZMIENNEJ SYNTETYCZNEJ DLA POWIATÓW WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO W LATACH 2009-2010 Przedział 2009 2010 Stopień zagrożenia ubóstwem <-0,01 0,12) <-0,02 0,11) Bardzo niski <0,12 0,25) <0,11 0,25) Niski <0,25 0,39) <0,25 0,39) Umiarkowany <0,39 0,52) <0,39 0,52) Wysoki <0,52 0,65) <0,52 0,66) Bardzo wysoki Najmniejszym stopniem zagrożenia ubóstwem zarówno w roku 2009 i w 2010 charakteryzuje się Białystok, Łomża oraz powiat bielski i wysokomazowiecki. Tam w obydwu analizowanych latach stopnień zagrożenia ubóstwem był niski albo bardzo niski. Na drugim krańcu rankingu znalazły się natomiast powiaty: kolneński, sejneński, suwalski, grajewski, sokólski i moniecki, gdzie stopnień zagrożenia ubóstwem zarówno w roku 2009 jak i 2010 był wysoki albo bardzo wysoki. Należy zauważyć, że w badanym okresie w niektórych powiatach sytuacja związana ze zjawiskiem ubóstwa zmieniała się dość diametralnie. I tak powiat białostocki w roku 2009 zajmował piętnaste miejsce w rankingu, zaś w 2010 r. miejsce ósme, co oznacza, że stopnień zagrożenia ubóstwem zmienił się w tym powiecie z wysokiego na umiarkowany. W powiecie sejneńskim natomiast stopnień zagrożenia ubóstwem zmienił z umiarkowanego na niski, bowiem miejsce w rankingu tego powiatu zmieniło się z ósmego na czwarte. Powiat hajnowski natomiast spadł o trzy pozycje w rankingu i stopnień zagrożenia ubóstwem z niskiego zmienił się na umiarkowany. Ilustrację graficzną dokonanego podziału powiatów pod względem poziomu ubóstwa w latach 2009-2010 r. przedstawiono na mapach województwa (por. rys. 4 i 5).

46 TABELA 8. RANKING POWIATÓW WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO ZE WZGLĘDU NA STOPNIE ZAGROŻENIA UBÓSTWEM W LATACH 2009-2010 POWIAT Wartość zmiennej syntetyczn ej 2009 Wartość zmiennej syntetycznej 2010 Miejsce w ranking u 2009 Miejsce w ranking u 2010 Stopień zagrożenia ubóstwem 2009 Stopień zagrożenia ubóstwem 2010 BIAŁYSTOK 0,650 0,659 1 1 bardzo niski bardzo niski BIELSKI 0,451 0,549 3 2 niski bardzo niski ŁOMŻA 0,468 0,492 2 3 niski niski SIEMIATYCKI 0,306 0,439 8 4 umiarkowany niski WYSOKO- MAZOWIECKI 0,403 0,409 5 5 niski niski AUGUSTOWSKI 0,311 0,382 7 6 umiarkowany niski HAJNOWSKI 0,404 0,363 4 7 niski umiarkowany BIAŁOSTOCKI 0,165 0,361 15 8 wysoki umiarkowany ŁOMŻYŃSKI 0,371 0,338 6 9 umiarkowany umiarkowany ZAMBROWSKI 0,240 0,279 12 10 wysoki umiarkowany SUWAŁKI 0,265 0,273 9 11 umiarkowany umiarkowany MONIECKI 0,248 0,249 10 12 wysoki wysoki SOKÓLSKI 0,197 0,202 13 13 wysoki wysoki GRAJEWSKI 0,246 0,173 11 14 wysoki wysoki SUWALSKI 0,176 0,167 14 15 wysoki wysoki SEJNEŃSKI 0,151 0,152 16 16 wysoki wysoki KOLNEŃSKI -0,012-0,022 17 17 bardzo wysoki bardzo wysoki

47 RYSUNEK 4. STOPIEŃ ZAGROŻENIA UBÓSTWEM W 2009 R. NA TERENIE POWIATÓW WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO suwalski sejneński augustowski kolneński grajewski moniecki sokólski łomży ński białostocki Stopień ubóstwa bardzo niski zambrowski wy sokomaz. bielski hajnowski niski umiarkowany wy soki siemiaty cki bardzo wy soki RYSUNEK 5. STOPIEŃ ZAGROŻENIA UBÓSTWEM W 2010 ROKU NA TERENIE POWIATÓW WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO suwalski sejneński augustowski kolneński grajewski moniecki sokólski łomżyński białostocki Stopień ubóstwa bardzo niski zambrowski wysokomaz. bielski hajnowski niski umiarkowany wysoki siemiatycki bardzo wysoki

48 Inną metodą porządkowania wykorzystaną w badaniu było porządkowanie nieliniowe za pomocą metody Warda należącej do metod aglomeracyjnych. W wyniku zastosowania tej metody uzyskano dendrogram, na podstawie którego wyróżniono odpowiednią liczbę skupień powiatów podobnych pod względem stopnia zagrożenia ubóstwem w latach 2009-2010 (por. wyk. 23). WYKRES 23. DENDROGRAM PRZEDSTAWIAJĄCY PODZIAŁ POWATÓW WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO ZE WZGLĘDU NA POZIOM ZAGROŻENIA UBÓSTWEM W 2009 R. Biorąc pod uwagę dendrogram dla 2009 r. (por. wyk. 23) zauważamy, że w skupieniu pierwszym znalazły się powiaty: augustowski, łomżyński i wysokomazowiecki. W skład drugiego najbardziej licznego skupienia weszły powiaty: białostocki, grajewski, moniecki, zambrowski, sejneński, sokólski i suwalski. Do skupienia trzeciego weszły powiaty: bielski,

49 hajnowski i siemiatycki. Czwarte skupienie jest jednoelementowe i tworzy je powiat kolneński. Do ostatniego skupienia weszły trzy największe miasta województwa podlaskiego: Białystok, Łomża i Suwałki. WYKRES 24. ŚREDNIE POZIOMY ZMIENNYCH DIAGNOSTYCZNYCH W SKUPIENIACH POWIATÓW DLA 2009 R. Średnie poziomy zmiennych diagnostycznych w wyłonionych skupieniach pokazują ich różnice w poszczególnych grupach (por. wyk. 24). Trzeba jednak zaznaczyć, że ukazane poziomy zmiennych diagnostycznych zostały otrzymane w wyniku standaryzacji zatem nie występują w swoich oryginalnych jednostkach.

50 Charakterystyczne dla powiatów z pierwszego skupienia jest to, że osiągają one najwyższe średnie poziomy, w porównaniu do innych skupień, odnośnie zmiennych: X 4 - nakłady inwestycyjne w przedsiębiorstwach wg wybranych sekcji oraz X 10 - przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w zł. Jednocześnie powiaty ze skupienia pierwszego charakteryzują się niską liczbą osób w rodzinach objętych pomocą społeczną z powodu ubóstwa. Powiaty ze skupienia 2 to jednostki, w których w wysokim zakresie udzielana jest pomoc społeczna, świadczą o tym wysokie średnie poziomy zmiennych: X 6 - liczba osób w rodzinach objętych pomocą społeczną z powodu ubóstwa na 1000 mieszkańców oraz X 8 - liczba osób w rodzinach wielodzietnych objętych pomocą społeczną na 1000 mieszkańców. Dla powiatów ze skupienia trzeciego obserwujemy najniższe poziomy zmiennych X 1 - dochody budżetów gmin ogółem na 1 mieszkańca, X 2 przeciętna liczba osób na 1 mieszkanie oraz X 9 liczba bezrobotnych na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym. Powiat kolneński, który jest skupieniem czwartym charakteryzuje się najgorszą sytuacją ekonomiczną. Świadczą o tym niskie poziomy zmiennych charakteryzujących wysokość nakładów inwestycyjne oraz najniższe średnie wynagrodzenie miesięczne. Jednocześnie w powiecie tym obserwujemy największą liczbą osób w rodzinach niepełnych objętych pomocą społeczną na 1000 mieszkańców (X 7 ) oraz bardzo wysoką liczbą osób objętych pomocą społeczną z powodu ubóstwa na 1000 mieszkańców (X 8 ). Ostatnie piąte skupienie składające się z największych miast województwa podlaskiego charakteryzuje się najwyższym poziomem zmiennej X 1 czyli dochodami budżetów gmin na 1 mieszkańca, najwyższymi nakładami inwestycyjnymi i wartością brutto środków trwałych na 1 mieszkańca (X 5 ) oraz najwyższym przeciętnym miesięcznym wynagrodzeniem (X 10 ). W powiatach tych obserwuje się dość niską liczbę osób korzystających z pomocy społecznej. Można zatem stwierdzić, że powiaty te są najbardziej rozwinięte ekonomiczne i jest w nich najmniej osób korzystających z pomocy społecznej z tytułu ubóstwa.

51 W przypadku podziału powiatów na podobne ze względu na zmienne diagnostyczne opisujące stopień zagrożenia ubóstwem w roku 2010 otrzymano dendrogram, z którego wyłoniono trzy skupienia (por. wyk. 25). WYKRES 25. DENDROGRAM PRZEDSTAWIAJĄCY PODZIAŁ POWIATÓW WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO ZE WZGLĘDU NA POZIOM ZAGROŻENIA UBÓSTWEM W 2010 R. W skupieniu pierwszym znalazły się powiaty: augustowski, grajewski, kolneński, moniecki, suwalski, sejneński i sokólski. W skład drugiego skupienia weszły powiaty: białostocki, siemiatycki, bielski, łomżyński, wysokomazowiecki i zambrowski. Do trzeciego skupienia weszły miasta: Białystok, Łomża, Suwałki oraz powiat hajnowski.

52 WYKRES 26. ŚREDNIE POZIOMY ZMIENNYCH DIAGNOSTYCZNYCH W SKUPIENIACH POWIATÓW W 2010 R. Średnie poziomy zmiennych diagnostycznych w wyłonionych skupieniach pokazują różnice ich wielkości w poszczególnych grupach (por. wyk. 26). Trzeba jednak zaznaczyć, że ukazane poziomy zmiennych diagnostycznych zostały otrzymane w wyniku standaryzacji zatem nie występują w swoich oryginalnych jednostkach. Charakterystyczne dla powiatów z pierwszego skupienia jest to, że osiągają one najwyższe średnie poziomy, w porównaniu do innych skupień, odnośnie zmiennych: X 2 - przeciętna liczba osób na 1 mieszkanie w 2008; X 6 - liczba osób w rodzinach objętych pomocą społeczną z powodu ubóstwa na 1000 mieszkańców; X 7 - liczba osób w rodzinach niepełnych objętych pomocą społeczną na 1000 mieszkańców; X 8 - liczba osób w rodzinach

53 wielodzietnych objętych pomocą społeczną na 1000 mieszkańców; X 9 - liczba bezrobotnych na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym. Najniższe poziomy zmiennych diagnostycznych dla pierwszego skupienia to: X 4 nakłady inwestycyjne w przedsiębiorstwach wg wybranych sekcji na 1 mieszkańca, X 5 - nakłady inwestycyjne i wartość brutto środków trwałych na 1 mieszkańca oraz X 10 przeciętne miesięczne wynagrodzenie. Taka sytuacja może oznaczać, że powiaty tego skupienia charakteryzują się wysoką liczbą osób objętych pomocą społeczną i dość niskim rozwojem gospodarczym. W powiatach, które zostały przypisane do drugiej grupy najniższe poziomy zmiennych diagnostycznych dotyczą zmiennych: X 1 - dochody budżetów gmin ogółem na 1 mieszkańca w złotych ; X 6 liczba osób w rodzinach objętych pomocą społeczną z powodu ubóstwa na 1000 mieszkańców; X 7 - liczba osób w rodzinach niepełnych objętych pomocą społeczną na 1000 mieszkańców oraz X 9 - liczba bezrobotnych na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym. Natomiast najwyższe poziomy osiągnęły zmienne: X 3 - przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania w m 2 na 1 osobę oraz X 4 nakłady inwestycyjne w przedsiębiorstwach wg wybranych sekcji na 1 mieszkańca. W powiatach, które zostały przypisane do trzeciej grupy najniższe poziomy zmiennych diagnostycznych dotyczą zmiennych: X 2 - przeciętna liczba osób na 1 mieszkanie ; X 3 - przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania w m 2 na 1 osobę; X 6 - liczba osób w rodzinach objętych pomocą społeczną z powodu ubóstwa na 1000 mieszkańców; X 8 - liczba osób w rodzinach wielodzietnych objętych pomocą społeczną na 1000 mieszkańców, natomiast najwyższe: X 1 - dochody budżetów gmin ogółem na 1 mieszkańca w złotych, X 4 - nakłady inwestycyjne w przedsiębiorstwach wg wybranych sekcji; X 5 -nakłady inwestycyjne i wartość brutto środków trwałych na 1 mieszkańca ; X 10 - przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w zł. Opisane poziomy średnich świadczą o tym, że powiaty z tego skupienia to regiony najlepiej rozwinięte gospodarczo.

54 3.3. POZIOM UBÓSTWA W GMINACH WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO W LATACH 2009-2010 Przeprowadzona analiza poziomu ubóstwa w powiatach województwa podlaskiego pozwala określić stopień zagrożenia ubóstwem dla poszczególnych powiatów. Wydaje się, że takie spojrzenie jest zbyt ogólne biorąc pod uwagę fakt, że powiaty składają się z kilku czy kilkunastu gmin. W niniejszym rozdziale zostanie przeprowadzona analiza zagrożenia ubóstwem na poziomie gmin województwa podlaskiego, a jej wyniki pozwolą na bardziej szczegółowe wnioski i ukażą zróżnicowanie gmin ze względu na poziom ubóstwa. W celu określenia stopnia zagrożenia ubóstwem w gminach województwa podlaskiego wykorzystano metody wielowymiarowej analizy statystycznej. W pierwszym kroku dokonano przeglądu kształtowania się zmiennych diagnostycznych charakteryzujących ubóstwo w gminach w latach 2009-2010. Jako zmienne diagnostyczne wykorzystano w poniższych analizach wybrane wskaźniki określające sytuację społeczno-gospodarczą. Wskaźniki te zostały wyznaczone na podstawie danych GUS oraz MPiPS-03. Liczba dostępnych zmiennych dla gmin była mniejsza od liczby zmiennych dostępnych na poziomie powiatów. Dlatego też zestaw zmiennych diagnostycznych dla gmin województwa podlaskiego przedstawia się następująco: X 1 - Dochody budżetów gmin ogółem na 1 mieszkańca w złotych X 2 - Przeciętna liczba osób na 1 mieszkanie X 3 - Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania w m 2 na 1 osobę X 4 - Liczba osób w rodzinach objętych pomocą społeczną z powodu ubóstwa na 1000 mieszkańców X 5 - Liczba osób w rodzinach niepełnych objętych pomocą społeczną na 1000 mieszkańców X 6 - Liczba osób w rodzinach wielodzietnych objętych pomocą społeczną na 1000 mieszkańców X 7 - Liczba bezrobotnych na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym

55 W oparciu o zmienne diagnostyczne zbudowano syntetyczny miernik stopnia zagrożenia ubóstwem w gminach województwa podlaskiego. Pozwoliło to na utworzenie rankingów gmin ze względu na stopień zagrożenia ubóstwem w latach 2009-2010. W tabeli 9 przedstawiono poziomy wybranych statystyk opisowych (średnia arytmetyczna, odchylenie standardowe, współczynnik zmienności, wartość minimalna oraz maksymalna) dotyczących realizacji zmiennych diagnostycznych w latach 2009-2010. Dodatkowo wyznaczono wskaźnik dynamiki określający zmiany średnich poziomów zmiennych opisujących stopnień zagrożenia ubóstwem w roku 2010 w porównaniu do roku poprzedniego. Sytuację ekonomiczną gmin ilustrują dochody ich budżetów. Średni poziom tej zmiennej dla roku 2010 wynosi 2 884,76 zł na 1 mieszkańca i w porównaniu do roku poprzedniego wzrósł on o 6,08%. Zróżnicowanie gmin ze względu na dochody jest dość duże o czym informuje współczynnik zmienności poniżej 25%. Jednakże dyspersja dochodów gmin zwiększa się w badanych latach. Świadczą o tym również minimalne i maksymalne poziomy dochodów gmin. W 2010 r. różnica między minimalnymi a maksymalnymi odchodami wynosiła ponad 3 000 zł.

56 TABELA 9. STATYSTYKI OPISOWE ZMIENNYCH DIAGNOSTYCZNYCH WYZNACZONE DLA GMIN WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO ZA LATA 2009-2010 Zmienna diagnostyczna Średnia 2009 Średnia 2010 Indeks (%) (2010/2009) Odchylenie standardowe 2009 Odchylenie standardowe 2010 Współczynnik zmienności 2009 (%) Współczynnik zmienności 2010 (%) Min 2009 Min 2010 Max 2009 Max 2010 X 1 2719,44 2884,76 106,08 492,03 716,22 18,09 24,83 1577,00 1571,00 4979,99 7985,09 X 2 3,14 3,12 99,35 0,60 0,59 19,09 19,04 1,74 1,70 4,19 4,17 X 3 27,96 28,29 101,17 4,28 4,41 15,32 15,59 20,30 20,90 41,20 42,50 X 4 91,72 92,56 100,92 53,00 53,59 57,78 57,89 0,00 0,00 282,86 282,19 X 5 12,22 11,82 96,74 7,98 7,27 65,31 61,48 0,00 0,00 39,36 35,97 X 6 21,52 19,93 92,63 26,59 20,77 123,55 104,21 0,00 0,00 179,41 108,77 X 7 78,66 81,11 103,11 31,89 31,61 40,54 38,97 21,33 23,05 159,91 162,35

57 TABELA 10. RANKING GMIN ZE WZGLĘDU NA DOCHODY BUDŻETÓW GMIN OGÓŁEM NA 1 MIESZKAŃCA W ZŁOTYCH W LATACH 2009-2010 Miejsce w rankingu Gmina dochody budżetów gmin ogółem na 1 mieszkańca w złotych Gmina 2009 2010 dochody budżetów gmin ogółem na 1 mieszkańca w złotych 1 Mielnik 4979,99 Nowinka 7985,09 2 Korycin 4425,84 Mielnik 5849,43 3 Nowinka 4304,68 Suwałki m. 4274,31 4 Rutka-Tartak 4221,70 Białystok 4263 5 Turośl 3886,58 Suraż 4144,50 6 Białystok 3789 Łomża m. 3932,74 7 Suwałki m. 3645,26 Jeleniewo 3835,79 8 Łomża m. 3531,06 Narewka 3787,83 9 Zambrów m. 3404 Suwałki 3683,73 10 Giby 3171,56 Turośl 3592,73. 109 Wasilków 2202,16 Łapy 2303,53 110 Czarna Białostocka 2201,22 Wasilków 2300,50 111 Kuźnica 2194,31 Czarna Białostocka 2276,25 112 Choroszcz 2172,92 Bielsk Podlaski m. 2248,71 113 Nowy Dwór 2171,49 Supraśl 2238,30 114 Wysokie Mońki 2107,14 Mazowieckie 2225,83 115 Grajewo m. 2070,77 Kuźnica 2180,46 116 Bielsk Podlaski 2042,46 Szepietowo 2173,17 117 Łapy 2035,36 Nowy Dwór 2146,11 118 Zambrów 1577,00 Zambrów 1571,00 Dokonując rankingu samorządów gminnych na terenie województwa podlaskiego pod względem ilości środków w budżetach na pierwszym miejscu w 2010 r. znalazła się gmina Nowinka, zaś w roku 2009 pierwsze miejsce pod względem dochodów zajęła gmina Mielnik. Na ostatnim miejscu, zarówno w 2009 r. jak i 2010 r. gminy plasuje się gmina wiejska Zambrów. Dziesięć pierwszych i ostatnich miejsc pod względem wielkości dochodów budżetowych gmin prezentuje tabela 10. Poziom dochodów gmin wpływa na sytuację ekonomiczną regionu, a co z tym się łączy na poziom ubóstwa. Gminy, w których dochody są wyższe mają mniejszą szansę na zagrożenie ubóstwem, natomiast istnieje większe prawdopodobieństwo, iż gminy o najniższych dochodach

58 będą bardziej zagrożone ubóstwem. Rozkład dochodów budżetów gmin przedstawiono na wykresie (por. wyk. 27). Zdecydowana większość, bo ponad 60% gmin województwa podlaskiego, charakteryzuje się dochodami najniższymi z przedziału 2200-2900 zł na mieszkańca. Tylko jedna gmina miał dochody dużo wyższe od pozostałych gmin, jest to Nowinka, która w 2010 r. osiągnęła kwotę dochodów równą 7 985,09 zł na mieszkańca. WYKRES 27. ROZKŁAD DOCHODÓW BUDŻETÓW GMIN W LATACH 2009-2010 90 69% 80 61% 70 60 50 40 30 20 10 0 7% 3% 18% 28% 6% 3% 3% 0% 0% 2% 1500-2200 2200-2900 2900-3600 3600-4300 4300-5000 powyżej 5000 2009 2010 Do czynników zwiększających zagrożenie ubóstwem należy zaliczyć sytuację mieszkaniową na terenie gmin. W analizie poziomu ubóstwa województwa podlaskiego brano pod uwagę dwie zmienne charakteryzujące sytuację mieszkaniową: przeciętna liczba osób na 1 mieszkanie (X 2 ) oraz przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania w m 2 na 1 osobę (X 3 ). Przeciętna liczba osób na 1 mieszkanie jest w badaniu destymulantą, co oznacza, że jej wyższe wartości wpływają na pogorszenie zagrożenia ubóstwem. Średnia liczba osób przypadających na 1 mieszkanie dla gmin w 2010 r. wyniosła 3,12 i była w porównaniu do roku poprzedniego niższa o 0,65%. Minimalna liczba osób przypadających na 1 mieszkanie wynosi 1,7, zaś maksymalna 4,2 i sytuacja ta dotyczy dwóch badanych lat (por. tab. 11).

59 TABELA 11. RANKING GMIN ZE WZGLĘDU NA PRZECIĘTNĄ LICZBĘ OSÓB NA 1 MIESZKANIE W LATACH 2009-2010 Miejsce w rankingu Gmina Przeciętna liczba osób na 1 mieszkanie Gmina 2009 2010 Przeciętna liczba osób na 1 mieszkanie 1 Orla 1,74 Orla 1,70 2 Narewka 1,75 Narewka 1,72 3 Dubicze Cerkiewne 1,84 Dubicze Cerkiewne 1,78 4 Narew 1,89 Narew 1,84 5 Bielsk Podlaski 1,96 Bielsk Podlaski 1,94 6 Gródek 2,02 Gródek 2,00 7 Czyże 2,06 Czyże 2,00 8 Augustów m. 2,070 Kleszczele 2,07 9 Kleszczele 2,10 Mielnik 2,08 10 Mielnik 2,12 Szudziałowo 2,12 109 Przytuły 3,90 Przytuły 3,88 110 Wąsosz 3,98 Wąsosz 3,95 111 Grajewo 3,99 Grajewo 3,97 112 Nowe Piekuty 4,00 Grabowo 3,99 113 Grabowo 4,02 Nowe Piekuty 4,00 114 Augustów 4,04 Augustów 4,02 115 Kulesze Kościelne 4,09 Kulesze Kościelne 4,07 116 Mały Płock 4,16 Mały Płock 4,15 117 Kolno 4,19 Kolno 4,15 118 Bargłów Kościelny 4,19 Bargłów Kościelny 4,17 Sytuacja mieszkaniowa gmin w analizowanym okresie jest bardzo podobna, bowiem najlepsze i najgorsze miejsca w rankingu w obydwu latach zajmują te same gminy. Najlepiej pod względem analizowanej zmiennej jest w gminach: Orla, Narewka i Dubicze Cerkiewne. Tam występuje najmniejsza liczba osób przypadająca na 1 mieszkanie. Ostatnie miejsca w rankingu zajmują natomiast gminy: Mały Płock, Kolno i Bargłów Kościelny, gdzie liczba osób na mieszkanie jest większa niż 4,15 (por. tab. 11).

60 Rozkład przeciętnej liczby osób na 1 mieszkanie ilustruje wykres (por. wyk. 28). W większość gmin (blisko 60%) w mieszkaniach zamieszkuje średnio od 3 do 4 osób. WYKRES 28. ROZKŁAD PRZECIĘTNEJ LICZBY OSÓB NA 1 MIESZKANIE W GMINACH W LATACH 2009-2010 40 32% 31% 35 26% 26% 30 25 20 15 19% 20% 13% 12% 2009 2010 10 5 4% 6% 5% 4% 0 1,5-2,0 2,0-2,5 2,5-3,0 3,0-3,5 3,5-4,0 4,0-4,5 Średnia powierzchnia użytkowa mieszkania na 1 osobę w gminach województwa podlaskiego wynosiła w 2010 r. 28,29 m 2 i była większa od średniej za rok poprzedni o 1,17%. Zróżnicowanie gmin ze względu na analizowaną zmienną diagnostyczną nie jest wysokie, o czym informuje współczynnik zmienności na poziomie około 15%. Różnica pomiędzy maksymalną a minimalną średnią powierzchnią wynosi prawie 20 m 2 (por. tab. 12).

61 TABELA 12. RANKING GMIN ZE WZGLĘDU NA PRZECIĘTNĄ POWIERZCHNIĘ UŻYTKOWĄ MIESZKAŃ W M 2 NA 1 OSOBĘ W LATACH 2009-2010 Miejsce w rankingu Gmina Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkań w m 2 na 1 osobę Gmina 2009 2010 Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkań w m 2 na 1 osobę 1 Dubicze Cerkiewne 41,2 Dubicze Cerkiewne 42,5 2 Narewka 41,1 Narewka 41,7 3 Orla 40,4 Orla 41,2 4 Czyże 37,7 Czyże 38,7 5 Narew 37,3 Narew 38,3 6 Bielsk Podlaski 36,9 Bielsk Podlaski 37,4 7 Zabłudów 36,0 Mielnik 36,3 8 Mielnik 35,7 Zabłudów 36,0 9 Hajnówka 35,3 Hajnówka 36,0 10 Białowieża 34,8 Białowieża 35,0 109 Turośl 22,7 Łomża m. 22,9 110 Grajewo 22,4 Grajewo 22,7 111 Czarna Białostocka 22,2 Czarna Białostocka 22,2 112 Kolno 22,0 Kolno 22,2 113 Bargłów Kościelny 21,9 Bargłów Kościelny 22,2 114 Suwałki m. 21,7 Suwałki m. 21,8 115 Grajewo m. 21,6 Grajewo m. 21,8 116 Kolno m. 21,5 Szczuczyn 21,7 117 Szczuczyn 21,5 Kolno m. 21,6 118 Zambrów m. 20,3 Zambrów m. 20,9 Najwyższe miejsca w rankingu ze względu na przeciętną powierzchnię użytkową zajmują w obydwu latach gminy: Dubicze Cerkiewne, Narewka i Orla. W tych gminach średnia powierzchnia użytkowa na 1 mieszkańca przekracza 40 m 2. Najniższe pozycje w rankingu zajmują natomiast gminy: Szczuczyn oraz miejskie gminy Zambrów i Kolno. Rozkład przeciętnej powierzchni użytkowej przypadającej na 1 osobę przedstawiono na wykresie (wyk. 28), z którego wynika, że sytuacja mieszkaniowa gmin, mierzona przeciętną powierzchnią użytkową przypadającą na 1 mieszkańca, w badanych latach nie zmienia się w sposób gwałtowny. Zdecydowana większość gmin charakteryzuje się przeciętną powierzchnią mieszkań od 20 do 30 m 2 (por. wyk. 29).

62 WYKRES 29. ROZKŁAD PRZECIĘTNEJ POWIERZCHNI UŻYTKOWEJ MIESZKAŃ W LATACH 2009-2010 60 48% 51% 50 40 30 26% 23% 18% 19% 2009 2010 20 10 5% 5% 3% 3% 0 20-25 25-30 30-35 35-40 40-45 Grupę gmin najbardziej zagrożonych ubóstwem stanowią gminy, w których największy odsetek mieszkańców korzysta z różnych powodów z pomocy społecznej. W przypadku pomocy społecznej z powodu ubóstwa (X 4 ) średnio na 1000 mieszkańców gminy korzystają z niej 92 osoby. Liczba korzystających z tego rodzaju pomocy wzrosła średnio w 2010 r. w porównaniu do roku poprzedniego o blisko 1%. Na uwagę zasługuje fakt, że gminy są dość silnie zróżnicowane ze względu na liczbę korzystających z pomocy społecznej z powodu ubóstwa, o czym świadczy poziom współczynnika zmienności bliski 60% oraz różnica pomiędzy najmniejszą a największą liczbą osób korzystających z pomocy (tab. 13). Najwięcej osób korzystających z pomocy społecznej z powodu ubóstwa odnotowano w gminach Zbójna i Płaska, najmniej natomiast w gminie: Czyże, Wysokie Mazowieckie oraz Dobrzyniew Duże. W gminie Kulesze Kościelne nie odnotowano tej formy pomocy (por. tab. 13).

63 Miejsce w rankingu TABELA 13. RANKING GMIN ZE WZGLĘDU NA LICZBĘ OSÓB W RODZINACH OBJĘTYCH POMOCĄ SPOŁECZNĄ Z POWODU UBÓSTWA NA 1000 MIESZKAŃCÓW Gmina Liczba osób w rodzinach objętych pomocą społeczną z powodu ubóstwa na 1000 mieszkańców Gmina 2009 2010 Liczba osób w rodzinach objętych pomocą społeczną z powodu ubóstwa na 1000 mieszkańców 1 Kulesze Kościelne 0 Kulesze Kościelne 0 2 Czyże 11 Czyże 8 3 Wysokie Dobrzyniewo Duże 13 Mazowieckie 8 4 Nowogród 13 Dobrzyniewo Duże 13 5 Wysokie Supraśl 22 Mazowieckie 13 6 Wysokie Mazowieckie 23 Czyżew 15 7 Wysokie Mazowieckie 23 Nowogród 20 8 Szumowo 28 Stawiski 21 9 Mońki 30 Wizna 22 10 Knyszyn 30 Supraśl 22 109 Wąsosz 175 Giby 184 110 Grajewo 176 Czeremcha 188 111 Turośl 177 Przerośl 190 112 Czeremcha 180 Wąsosz 192 113 Giby 189 Wiżajny 195 114 Jeleniewo 211 Jeleniewo 199 115 Wiżajny 217 Turośl 207 116 Przerośl 221 Rajgród 214 117 Zbójna 270 Zbójna 244 118 Płaska 283 Płaska 282 Dla największego odsetka gmin (ok. 40%) liczba osób w rodzinach objętych pomocą społeczną z powodu ubóstwa na 1000 mieszkańców waha się od ok. 50 do 100 (por. wyk. 30). Dla ok 4% gmin liczba osób w rodzinach objętych pomocą społeczną z powodu ubóstwa jest bardzo duża i wynosi ponad 200 osób na 1000 mieszkańców gminy.

64 WYKRES 30. ROZKŁAD LICZBY OSÓB W RODZINACH OBJĘTYCH POMOCĄ SPOŁECZNĄ Z POWODU UBÓSTWA NA 1000 MIESZKAŃCÓW W GMINACH W LATACH 2009-2010 50 45 40 36% 40% 35 30 25 25% 23% 26% 23% 2009 2010 20 15 8% 11% 10 5 4% 3% 0 0-50 50-100 100-150 150-200 powyżej 200 Kolejną zmienną diagnostyczną jest liczba osób w rodzinach niepełnych korzystających pomocy społecznej (X 5 ). Średnio w 2010 r. w gminach na 1000 mieszkańców z takiej formy pomocy korzystało ok. 12 osób. W porównaniu do roku 2009 liczba ta zmalała o 3,26%. Zróżnicowanie gmin ze względu na tą zmienną jest silne (współczynnik zmienności wynosi ponad 60%), co oznacza, że liczba otrzymujących pomoc z tego tytułu jest różna w poszczególnych gminach. Świadczy o tym również duża różnica pomiędzy minimalną a maksymalną liczba korzystających z pomocy (por. tab. 14).

65 Najmniejszą liczbą osób w rodzinach niepełnych objętych pomocą społeczna na 1000 mieszkańców charakteryzują się gminy: Suraż, Czeremcha i Narewka (por. tab. 14). Wśród gmin, gdzie takiej pomocy udziela się najwięcej znalazły się gminy: Filipów i Jeleniewo. TABELA 14. RANKING GMIN ZE WZGLĘDU NA LICZBĘ OSÓB W RODZINACH NIEPEŁNYCH OBJĘTYCH POMOCĄ SPOŁECZNĄ W LATACH 2009-2010 Miejsce w rankingu Gmina Liczba osób w rodzinach niepełnych objętych pomocą społeczną na 1000 mieszkańców Gmina Liczba osób w rodzinach niepełnych objętych pomocą społeczną na 1000 mieszkańców 2009 2010 1 Suraż 0 Suraż 0 2 Narewka 0 Czeremcha 0 3 Białowieża 0 Perlejewo 0 4 Czeremcha 0 Narewka 1 5 Kobylin-Borzymy 1 Rudka 1 6 Perlejewo 1 Białowieża 2 7 Poświętne 1 Radziłów 2 8 Bakałarzewo 2 Śniadowo 3 9 Rudka 2 Bakałarzewo 3 10 Wysokie Mazowieckie 2 Piątnica 3.. 109 Nurzec-Stacja 23 Szudziałowo 22 110 Czarna Białostocka 23 Krasnopol 22 111 Jedwabne 24 Czarna Białostocka 22 112 Powiat miejski Suwałki 24 Orla 24 113 Korycin 25 Dziadkowice 26 114 Powiat miejski Jasionówka 29 Suwałki 26 115 Dziadkowice 32 Nowy Dwór 28 116 Orla 33 Dubicze Cerkiewne 29 117 Jeleniewo 38 Jeleniewo 30 118 Filipów 39 Filipów 36 Ponad 80% gmin charakteryzuje się liczbą osób w rodzinach niepełnych korzystających z pomocy społecznej mniejszą od 20. Taka sytuacja miała miejsce zarówno w roku 2009, jak

66 i w 2010. Zdecydowanie niewiele gmin osiąga wysoki wskaźnik tego rodzaju pomocy społecznej (por. wyk. 31). WYKRES 31. ROZKAD LICZBY OSÓB W RODZINACH NIEPEŁNYCH OBJĘTYCH POMOCĄ SPOŁECZNĄ NA 1000 MIESZKAŃCÓW W GMINACH W LATACH 2009-2010 60 50 48% 43% 43% 39% 40 30 20 10 0 10% 12% 3% 1% 0-10 10 20 20-30 30-40 2009 2010 Kolejnym wskaźnikiem liczby osób korzystających z pomocy społecznej jest liczba osób w rodzinach wielodzietnych na 1000 mieszkańców objętych pomocą społeczną. Średnia liczba osób, którym taka pomoc jest udzielana wynosi w gminach województwa podlaskiego ok. 19 osób na 1000 mieszkańców, ale jest to zmienna bardzo silnie zróżnicowana. Współczynnik zmienności zarówno dla 2009 jak i 2010 r. wyniósł ponad 100%, zaś różnica pomiędzy maksymalną a minimalną wartością tej zmiennej wyniosła w roku 2009-179, a rok później 108. Ponadto należy zauważyć, że liczba osób korzystających z pomocy społeczne w rodzinach wielodzietnych zmniejszyła się w 2010 r w porównaniu do roku 2009 o blisko 8% (por tab. 15).

67 TABELA 15. RANKING GMIN ZE WZGLĘDU NA LICZBĘ OSÓB W RODZINACH WIELODZIETNYCH OBJĘTYCH POMOCĄ SPOŁECZNĄ W LATACH 2009-2010 Miejsce w rankingu Gmina Liczba osób w rodzinach wielodzietnych objętych pomocą społeczną na 1000 mieszkańców Gmina Liczba osób w rodzinach wielodzietnych objętych pomocą społeczną na 1000 mieszkańców 2009 2010 1 Suraż 0 Suraż 0 2 Czeremcha 0 Czeremcha 0 3 Białowieża 0 Wiżajny 0 4 Wiżajny 0 Kuźnica 0 5 Kuźnica 0 Czyże 0 6 Rutka-Tartak 0 Krypno 0 7 Kobylin-Borzymy 0 Czyżew-Osada 0 8 Czyże 0 Narewka 0 9 Wysokie Krypno 0 Mazowieckie 1 10 Dubicze Cerkiewne 1 Sejny 1 109 Turośl 49 Nowy Dwór 51 110 Turośń Kościelna 50 Rajgród 52 111 Filipów 57 Filipów 53 112 Boćki 68 Przytuły 58 113 Kolno 85 Boćki 71 114 Mały Płock 85 Bargłów Kościelny 72 115 Bargłów Kościelny 98 Mały Płock 75 116 Jeleniewo 111 Kolno m. 86 117 Janów 113 Jeleniewo 96 118 Stawiski 179 Janów 109 Jak ilustruje ranking gmin pod względem liczby osób w rodzinach wielodzietnych objętych pomocą społeczną można zauważyć, że w woj. podlaskim występują gminy gdzie nie udzielana jest pomoc z tego tytułu zarówno w roku 2009, jak i w 2010 r. Do tej grupy należą: Suraż, Czeremcha, Wiżajny, Kuźnica, Czyże i Krypno. Gminy, gdzie udziela się najwięcej tego rodzaju pomocy to: Janów i Jeleniewo. Szczegółowy rozkład tej zmiennej diagnostycznej prezentuje wykres (por. wyk. 32). Ponad połowa gmin charakteryzuje się liczbą osób w rodzinach niepełnych objętych pomocą społeczną poniżej 20 osób na 1000 mieszkańców.

68 WYKRES 32. ROZKŁAD LICZBY OSÓB W RODZINACH WIELODZITNYCH OBJĘTYCH POMOCĄ SPOŁECZNĄ NA 1000 MIESZKAŃCÓW W GMINACH W LATACH 2009-2010 80 70 60 50 63% 61% 40 30 24% 25% 2009 2010 20 10 0 98% 8% 0-20 20-40 40-60 60-80 80-100 powyżej 100 1% 3% 3% 2% 3% 1% Jednym ze wskaźników pomiaru ubóstwa jest również stopa bezrobocia. W najtrudniejszej sytuacji znajdują się osoby żyjące w regionach o szczególnie trudnej sytuacji na rynku pracy, często dotknięte bezrobociem. Ubóstwem zagrożone są przede wszystkim osoby i rodziny osób bezrobotnych. Czynnikiem decydującym o sytuacji materialnej jednostki i jej rodziny jest bowiem miejsce zajmowane na rynku pracy. Na potrzeby niniejszego badania wyliczono wskaźnik liczby zarejestrowanych bezrobotnych na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym. Średnia liczba osób bezrobotnych na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym wynosi blisko 80 osób. Wskaźnik ten w roku 2010 w porównani do roku poprzedniego wzrósł o 3,11%. W gminach występuje dość sile zróżnicowanie bezrobocia, o czym informuje współczynnik zmienności na poziomie ok. 40% oraz duża różnica (na poziomie ok. 140) pomiędzy maksymalna a minimalną wartością zmiennej (por. tab. 16) Gminy najmniej narażone na bezrobocie to: Brańsk, Kobylin Borzymy i Parlejewo. Na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym przypada poniżej 30 bezrobotnych. Na drugim końcu

69 tego rankingu znajdują się takie gminy jak: Giby i miejska gmina Kolno, gdzie liczba bezrobotnych na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym wynosi ponad 150 (por. tab. 16). TABELA 16. RANKING GMIN POD WZGLĘDEM ZAGROŻENIA UBÓSTWEM ZE WZGLĘDU NA LICZBĘ BEZROBOTNYCH W LATACH 2009-2010 Miejsce w rankingu Gmina Liczba bezrobotnych 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym Gmina 2009 2010 Liczba bezrobotnych 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym 1 Brańsk 21 Brańsk 23 2 Perlejewo 25 Kobylin-Borzymy 27 3 Grodzisk 27 Perlejewo 28 4 Kobylin-Borzymy 27 Czyże 34 5 Dziadkowice 27 Grodzisk 35 6 Boćki 29 Jaświły 37 7 Drohiczyn 32 Boćki 37 8 Zawady 36 Drohiczyn 38 9 Jaświły 37 Zawady 41 10 Rudka 40 Wiżajny 43 109 Krasnopol 127 Nowy Dwór 132 110 Szczuczyn 129 Płaska 133 111 Łapy 132 Szczuczyn 138 112 Krynki 134 Gródek 142 113 Grajewo m. 137 Sejny m. 143 114 Płaska 145 Turośl 143 115 Sejny m. 146 Grajewo m. 145 116 Kolno m. 154 Rajgród 145 117 Turośl 159 Kolno m. 158 118 Giby 160 Giby 162 Rozkład liczby bezrobotnych zilustrowano na wykresie (por. wyk. 33). Najwięcej, około 40% gmin charakteryzuje się wskaźnikiem z przedziału 50-80. Najwyższe bezrobocie występuje w około 5% gmin.

70 WYKRES 33. ROZKŁAD LICZBY BEZROBOTNYCH NA 1000 MIESZKAŃCÓW W WIEKU PRODUKCYJNYM W GMINACH W LATACH 2009-2010 45 37% 36% 40 35 27% 26% 30 25 19% 19% 2009 20 13% 13% 2010 15 10 4% 6% 5 0 20-50 50-80 80-110 110-140 140-170 Przedstawione zmienne diagnostyczne posłużyły do wyznaczenia zmiennej syntetycznej. Za pomocą wartości liczbowych zmiennej syntetycznej wyznaczono przedziały określające stopień zagrożenia ubóstwem (por. tab. 17). TABELA 17. PRZEDZIAŁY STOPNIA ZAGROŻENIA UBÓSTWEM WYZNACZONE ZA POMOCĄ ZMIENNEJ SYNTETYCZNEJ DLA GMIN WOJEWÓDZWTA PODLASKIEGO W LATACH 2009-2010 Przedział 2009 Przedział 2010 Stopień zagrożenia ubóstwem <-0,13 0,02) <0,09 0,22) Bardzo niski <0,02 0,17) <0,22 0,35) Niski <0,17 0,32) <0,35 0,48) Umiarkowany <0,32 0,47) <0,48 0,61) Wysoki <0,47 0,62) <0,61 0,74) Bardzo wysoki