Komu parzące barszcze NIE szkodzą?

Artykuł 13 Komu parzące barszcze NIE szkodzą? Michał Śliwiński Oba gatunki dużych barszczy: Sosnowskiego i Mantegazziego posiadają toksyczne właściwości, wynikające z dużej zawartości szkodliwych substancjach chemicznych zawartych w soku i olejkach eterycznych tych roślin. Jednak w przeciwieństwie do człowieka, wiele innych form życia nie jest wrażliwych na poparzenie. Warto przyjrzeć się organizmom żerujących na barszczu Sosnowskiego i b. Mantegazziego, dzięki którym może uda się w przyszłości ograniczać populację barszczy we wtórnym zasięgu geograficznym. Grzyby W Masywie Kaukazu, na liściach barszczu Mantegazziego (spokrewnionego z b. Sosnowskiego) odnaleziono jego grzybowe patogeny - Septoria heracleicola, Ramulariopsis sp., Phoma sp., Phloeospora heraclei, Ramularia heraclei i Erysiphe heraclei. Ich występowanie potwierdzono nie tylko na roślinach dojrzałych, lecz również na 1-rocznych. Z wymienionych, głównie Phleospora heraclei i Septoria heracleicola powodowały uszkodzenia liści i zamieranie roślin, w tym siewek (Seier i in. 2003). Kolejne obserwacje wykazały, że także Ramulariopsis powoduje nekrozy na liściach barszczu. Wydaje się mało prawdopodobne, żeby grzyby ograniczyły inwazję barszczy w Europie, jednak były prowadzone w tym kierunku badania - okazało się, że Phloeospora heraclei może również zainfekować rodzimy barszcz zwyczajny i kolendrę siewną (choć nie tak mocno jak barszcz Mantegazziego), ale nie pojawia się już na dzięglu, marchwi i Ferula communis (niewystępującym w Polsce). Z kolei na Litwie, na martwych pędach barszczu Sosnowskiego odnotowano żerowanie śluzowców Myxomycota, które wykorzystywały celulozę tej rośliny jako pokarm (Adamonyte 2005). Nie obserwowano ich jednak na żywych roślinach. Wykorzystanie grzybów i śluzowców do zwalczania parzących barszczy wydaje się mało prawdopodobne. Prowadzono w tym kierunku pilotażowe badania, jednak od dłuższego czasu nie są kontynuowane. Niemożliwy do przewidzenia jest rezultat przeniesienia grzyba we wtórny zasięg Śliwiński M. 2017. Komu parzące barszcze NIE szkodzą? Materiały projektu edukacyjnego "Jak nie sparzyć się barszczem", artykuł 13. Dolnośląski Klub Ekologiczny, Wrocław, 6 s. 1

geograficzny, istnieje ryzyko ataku na rodzime gatunki roślin. Na chwilę obecną, infekowanie zarodnikami pojedynczych roślin i obserwowanie jak zamiera cała populacja barszczy to zdecydowanie fikcja. Ślimaki Niektóre mięczaki mogą żerować na łodygach barszczu Mantegazziego (obserwacja z Kanady), jednak szczegółowe badania wykazały, że dochodzi do tego bardzo rzadko (Page i in. 2006). Owady Wystarczy przyjrzeć się baldachom barszczy w okresie ich kwitnienia, aby przekonać się, że wiele grup owadów korzysta produkowanego przez nie nektaru. Page i in. (2006) naliczyli aż 48 gatunków należących do różnych grup systematycznych: pluskwiaków (21 gatunków), chrząszczy (15), motyli (6), muchówek (4) i wciornastków (2), Wszystkie te owady bardzo często odwiedzają kwiaty, jednak tylko niektóre z nich żerują na samej roślinie. Do takich należy np. kulczanka kosaćcówka Lixus iridis, której dorosłe osobniki żerują w wyższych partiach rośliny i składają jaja do pustych łodyg. W nieznaczny sposób, barszcze uszkadzane są również przez mszyce Aphis, które masowo potrafią pojawiać się na ich owocach, pozostawiając je niezdolne do wydania nasion (Wróbel-Stermińska 1958). Na liściach obu gatunków barszczy żeruje mszyca burakowa Aphis fabae (Hansen i in. 2004, Wrzesińska 2005) i liściolubka selerowa Philophylla heraclei (Wrzesińska 2004), a na liściach i kwiatostanach barszczu Sosnowskiego często występuje wciornastek tytoniowiec Thrist tabaci (Wrzesińska 2006). Generalnie wiele gatunków pluskwiaków powoduje u barszczy obniżenie siły kiełkowania nasion (Wrzesińska, Wawrzyniak 2005; Wrzesińska 2007), w niektórych przypadkach obserwowano również nieznaczne uszkodzenia baldachów (Wrzesińska, Wawrzyniak 2008). Naukowcy informują, że fitofagi mogą mieć wpływ na osłabienie zdrowotności barszczy, a tym samym pełnić rolę w ograniczaniu populacji barszczu. Z drugiej strony, owady żerujące na parzących barszczach nigdy nie powodowały znaczącego zmniejszenia się ich populacji (Clegg, Grace 1974). Larwy owadów swobodnie przemieszczają się na łodygach barszczu, nie powodując widocznych uszkodzeń, a owady odżywiające się pod liśćmi barszczu rzadko są w stanie dotrzeć do wiązek naczyniowych, gdyż uniemożliwiają to włoski na nerwach liści i duże stężenia substancji chemicznych. Jak dotąd nie odnaleziono również gatunku owada, który odżywiałby się tylko na barszczu Mantegazziego (Hansen i in. 2007). Inwazyjne 2

barszcze efektywnie korzystają z zapylaczy rodzimych roślin, nie wykazując pod tym względem negatywnego wpływu na ich populacje (Nielsen i in. 2008). Kwiaty barszczu Sosnowskiego odwiedzają owady z różnych grup systematycznych (fot. Michał Śliwiński) Owady okazują się niewrażliwe na substancje chemiczne zawarte w parzących barszczach. Wręcz przeciwnie - lotne substancje skutecznie przywabiają owady, które pomagają zapylać kwiaty tych roślin. Niektóre owady żerujące na barszczach nie powodują wyraźnych uszkodzeń, które mogłyby pomóc eliminować je ze środowiska. Zwierzęta dzikie Naukowcy stwierdzili, że skóra dzikich zwierząt jest jeszcze bardziej odporna na działanie chemicznych substancji barszczy, niż u zwierząt hodowlanych. W zwartych populacjach barszczu Sosnowskiego stale mogą przebywać dziki i ptaki (Łyszczarz 2012). Nasiona barszczu nie są jednak spożywane przez ptaki (Clegg, Grace 1974). Zwierzęta hodowlane Stosowanie wypasu na łąkach i murawach zawsze ograniczało wzrost rosnących tam roślin. Nie inaczej jest w przypadku parzących barszczy, które były przewidziane do celów pastewnych. Zwierzęta hodowlane mogą odżywiać się liśćmi barszczu tylko w początkowej fazie ich rozwoju. 3

Dojrzałe rośliny (duże liście, kwitnące baldachy) zawierają w sobie dużo substancji chemicznych i zwierzęta je omijają. Zjedzą je dopiero wówczas, kiedy nie mają dostępnego innego pokarmu, wówczas mogą chorować - spożywanie dużych, surowych liści barszczu przez krowy kończyło się u nich krwawymi biegunkami i chorobami. Zwierzęta hodowlane mogą się poparzyć, jednak zmiany skórne nigdy nie mają charakteru otwartych ran i dotyczą zwykle jasnych części ciała, które brązowieją (Tymszan 2014). Wynika z tego, że skóra zwierząt jest stosunkowo odporna na związki lotne unoszące się wokół barszczy (Łyszczarz 2012). Młode liście tych roślin są bez negatywnych skutków spożywane przez kozy, owce i świnie, co jako pierwsi stwierdzili już w latach 70. XX w. Clegg i Grace (1974). W Danii, przez okres 6 lat prowadzony był eksperymentalny wypas owiec na łące opanowanej przez barszcz Mantegazziego. Po dwóch latach barszcz w dużym stopniu ustąpił i pojawiła się typowa roślinność łąkowa, a po 6 roku barszcz został zupełnie wyeliminowany. Ze względu na intensywny wypas, łąka zamieniła się w ubogie pastwisko, jednak gleba pobrana z terenu w 7 roku eksperymentu nie zawierała już nasion barszczu (Andersen, Calov 1996). Mimo iż barszcze nie szkodzą wszystkim zwierzętom hodowlanym, należy być ostrożnym przy prowadzeniu wypasu i liczyć się z chorobami ich układu pokarmowego lub oparzeń niektórych części ciała (np. wymion u krów). Brytyjscy naukowcy twierdzą, że wyjątkowo odporne na substancje chemiczne barszczy są kozy i owce, w Polsce nie prowadzono obserwacji w tym zakresie. Należy też mieć na uwadze, że ekstensywny wypas może nie spowodować ustąpienia populacji barszczu, a tylko ograniczać jej rozprzestrzenianie, co z punktu ochrony bioróżnorodności również jest korzystne. dr Michał Śliwiński Materiały źródłowe: Adamonyte G. 2005. Slime molds on Heracleum sosnowskyi in Lithuania. Mikologia i Fitolatologia 39(4): 1-5. Bürki C., Nentwig W. 1997. Comparison of herbivore insect communities of Heracleum sphondylium and H. mantegazzianum in Switzerland (Spermathophora: Apiaceae). Entomol. Gen. 22: 147-155. Clegg L.M., Grace J. 1974. The distribution of Heracleum mantegazzianum (Somm. & Levier) near Edinburgh. Trans. Proc. Bot. Soc. Edinb. 42: 223-229. 4

Hansen S.O., Hattendorf J., Nentwig W. 2004. Phytophagous insect fauna feeding on Giant Hogweed (Heracleum mantegazzianum, Apiaceae) in invaded and native habitats. 14 Symp. Alien species in changing landscapes, 264 ss. Hansen S. O., Hattendorf J., Nielsen C., Wittenberg R., Nentwig W. 2007. Herbivorous arthropods on Heracleum mantegazzianum in its native and invaded distribution range (Chapter 11). In: P. Pyšek, M.J.W. Cock, W. Nentwig, H.P. Ravn (eds.), Ecology and management of Giant Hogweed (Heracleum mantegazzianum). CABI: 170-188. Łyszczarz R., 2012, Możliwości ograniczenia występowania barszczu Sosnowskiego (Heracleum Sosnowskyi Manden.) w otulinach i na łąkach Doliny Kanału Bydgoskiego, Ekologia i technika, Vol. XX, nr 2, 75-80. Nielsen C., Heimes C., Kollmann J. 2008. Little evidence for negative effects of an invasive alien plant of polinator services. Biol. Invasions 10: 1353-1363. Page N.A., Wall R.E., Darbyshire S.J., Mulligan G.A. 2006. The biology of invasive plants in Canada. 4. Heracleum mantegazzianum Sommier & Levier. Canadian Journal of Plant Science 86(2): 569-589. Seier M.K., Wittenberg R., Ellison C.A., Djeddour D.H., Evans H.C. 2003. Surveys for natural enemies of giant hogweed (Heracleum mantegazzianum) in the Caucasus region and assessment for their classical biological control potential in Europe. Proceedings of the XI International Symposium on Biological Control of Weeds. Canberra, Australia, 27 April-2 May 2003. Tymszan K. 2014, Opis przypadku - poparzenia koni Barszczem Sosnowskiego, Gorzów Wielkopolski (niepubl.). Wróbel-Stermińska A. 1958. Obserwacje nad Heracleum mantegazzianum Somm. et. Lev. Wiad. Bot. 2(4): 254-257. Wrzesińska D. 2004. Studies on occurrence and harmfulness of celery fly Philophylla heraclei L. on Sosnowski s Hogweed Heracleum sosnowskyi Manden. Journal of Plant Protection Research 44(3): 267-272. Wrzesińska D. 2005. Badania nad występowaniem i szkodliwością mszycy burakowej (Aphis fabae complex), zasiedlającej barszcz Sosnowskiego (Heracleum sosnowskyi Manden.). Acta Sci. Pol. Agricultura 4(2): 113-118. Wrzesińska D. 2006. Występowanie wciornastka tytoniowca (Thrips tabaci Lind.) na barszczu Sosnowskiego (Heracleum sosnowskyi Manden.). Postępy w Ochronie Roślin 46(2): 484-486. Wrzesińska D. 2007. Szkodliwe pluskwiaki (Hemiptera) zasiedlające barszcz Sosnowskiego (Heracleum sosnowskyi Manden). Postępy w Ochronie Roślin 47(4): 259-261. 5

Wrzesińska D., Wawrzyniak K. 2005. Harmful Heteroptera of Orthops genus(miridae, Heteroptera) occurring on Sosnowski s Hogweed (Heracleum sosnowskyi Manden.) in Poland. Journal of Plant Protection Research 45(2): 107-114. Wrzesińska D., Wawrzyniak K. 2008. Ocena stopnia uszkodzenia Heracleum sosnowskyi Manden. przez fitofagi. Postępy w Ochronie Roślin 48(1): 158-160. 6