Festiwal im. Jacka Kuronia - Debata Prekariusze wszystkich krajów Wraz z rozpowszechnieniem neoliberalizmu na całym świecie obserwujemy, jak osłabia się bezpieczeństwo zatrudnienia. Czy prekariusze są nową klasą społeczną? Czy polityka dostrzega ich problemy? O położeniu osób, które pracują w niepełnym wymiarze i otrzymujących niskie wynagrodzenia oraz możliwych rozwiązaniach tego problemu rozmawiali w ramach Festiwalu im. Jacka Kuronia profesorowie Guy Standing i Klaus Dörre. Warszawa, 2 czerwca 2015. Jedna z debat współorganizowanych przez Fundację im. Friedricha Eberta podczas tegorocznego Festiwalu im. Jacka Kuronia Krytyki Politycznej, poświęcona była problemowi prekariatu. Powraca pytanie o solidarność pracodawców i pracowników musimy znów zastanowić się, jak może ona wyglądać w przyszłości mówił w słowie wstępnym dyrektor polskiego biura Fundacji im. Friedricha Eberta Roland Feicht. Jak zauważyła na początek prowadząca dyskusję dr Dorota Szelewa, problem ten w coraz większym stopniu dotyka Polski około ¼ pracujących Polaków nie ma umowy na czas nieokreślony i pełny etat. Spada poczucie bezpieczeństwa socjalnego, rośnie niepewność, młodym ludziom brak perspektywy stabilności ekonomicznej. O to, czym jest prekariat, zapytała dwóch znamienitych ekspertów prof. Guya Standinga z School of Oriental and African Studies, University of London oraz prof. Klausa Dörre, Friedrich-Schiller-Universität Jena. 1
Zdaniem Guya Standinga obserwujemy obecnie transformację na wzór Karla Polany ego upadły stare systemy regulacji stosunków społecznych, a neoliberalizm dąży do liberalizacji i komodyfikacji wszelkich możliwych elementów życia społecznego i demontażu instytucji solidarności społecznej. Na całym świecie rosną nierówności dochodowe, spada udział dochodów przypadających pracownikom, rośnie dochód kapitału. Na definicję prekariatu składają się jego zdaniem trzy wymiary. Po pierwsze doświadczenie szczególnych stosunków produkcji niepewne, elastyczne formy zatrudnienia. Osoby z takim doświadczeniem nie mają tożsamości zawodowej, narracji, która nadałaby sens ich istnieniu. Często to, czym się zajmują (może to być np. opieka, praca w domu), nie jest uwzględniane w statystykach dotyczących zatrudnienia. To pierwsza klasa społeczna w historii, w przypadku której poziom wykształcenia jest przeciętnie wyższy niż wymagany dla wykonywanej pracy mówił Standing. Drugi wymiar definicji prekariatu dotyczy szczególnych stosunków dystrybucji prekariusze mogą polegać tylko i wyłącznie na pracy, nie mają dostępu do żadnych świadczeń pozapłacowych takich, jak emerytury, urlopy zdrowotne czy wypoczynkowe. To często prowadzi do pułapki ubóstwa i niepewności. Bowiem w przypadku utraty pracy świadczenia dla bezrobotnych nie są przyznawane automatycznie, osoby takie miesiącami bywają pozbawione jakiegokolwiek dochodu. Trzeci wymiar definicji prekariatu zdaniem Standinga dotyczy relacji tej grupy ludzi z państwem. Prekariusze są raczej mieszkańcami, a nie obywatelami. Nie mają praw socjalnych, mają ograniczony dostęp do dóbr kultury i infrastruktury, bo te są prywatyzowane, ograniczone prawa polityczne, bo nie mają nikogo, kto by ich politycznie reprezentował, gospodarcze, bo nie mogą wykonywać wyuczonych zawodów. Według Standinga to najważniejszy element definicji prekariatu pozycja petenta, żebraka wobec państwa, osoby, która zdana jest na łaskę biurokratów, zmuszona zginać kark. To jest niegodny sposób istnienia mówił. Klaus Dörre odpowiadając na to samo pytanie zauważył, że niepewność zatrudnienia nie jest w kapitalizmie nowym zjawiskiem, a raczej wiąże się z samymi początkami systemu kapitalistycznego. Dlatego jego zdaniem nie mamy tu do czynienia z wyłanianiem się nowej klasy społecznej. Jednak ten typ prekariatu, z którym mamy do czynienia obecnie, 2
wiąże się silnie z globalizacją i neoliberalizmem. Po okresie, w którym mieliśmy do czynienia z czymś, czego nie przewidział Karol Marks, mianowicie praca w kapitalizmie została objęta ochroną, co pozwalało na harmonijny rozwój tego systemu, nastąpiły przekształcenia niwelujące te zdobycze. Bezpieczne miejsce pracy stanowiło niegdyś bilet do partycypacji społecznej, do bycia w pełni obywatelem ta integracja w systemie kapitalistycznym, zaznaczył Dörre, dotyczyła głównie mężczyzn. To poczucie bezpieczeństwa, stabilności i przynależności zostało znacząco osłabione przez demontaż państwa opiekuńczego i nadejście niepewnych form zatrudnienia ten nowy rodzaj pracy oraz dyscypliny wobec grupy osób dotkniętych tym problemem, to właśnie zdaniem Dörre wyznacza ramy definicji prekariatu. Można ją jednak znacząco rozszerzyć i mówić o prekaryzacji życia w ogóle problem dotyczy bowiem nie tylko zatrudnionych, ale też młodych, którzy nigdy nie pracowali albo starszych, którzy mają bardzo niskie świadczenia emerytalne. Na czym polega dyscyplinujący charakter prekariatu? Zdaniem prof. Dörre dotyka to nie tylko samych prekariuszy, ale i tych, którzy wciąż pracują na cały etat z zabezpieczeniami socjalnymi. Wszystkich bowiem tak samo dotyka presja na obniżanie płac, istnienie prekaryjnych form zatrudnienia udowadnia, że wiele zadań można wykonywać znacznie taniej i przy udziale znacznie mniejszej liczby ludzi. Osoby zatrudnione w tradycyjny sposób zaczynają postrzegać swoją pozycję jako przywilej i dlatego akceptują wszystko, co proponuje pracodawca, by tę pozycję utrzymać. Prekaryzacja sprawia, że wszyscy pracownicy stają się bardziej ulegli, dlatego można powiedzieć, że zmienia całe społeczeństwo podsumował Dörre. Jakie są możliwe środki zaradcze na tę sytuację? Czy powrót do tradycyjnego państwa opiekuńczego jest dobrą odpowiedzią na problem prekariatu? A może państwo powinno wprowadzać elementy zabezpieczenia społecznego do nowych form zatrudnienia? pytała następnie Szelewa. Guy Standing zaznaczył, że stare formy zabezpieczenia społecznego były adekwatne w minionych warunkach, odpowiadały społeczeństwu przemysłowemu, w którym mężczyźni byli zatrudnieni na etat. Nawiązał do swojej idei Wielkiej Karty Prekariatu to 29 działań zaradczych dla problemów ludzi z niepewnym zatrudnieniem. Jego zdaniem nie pragną 3
oni powrotu do tradycyjnych form zatrudnienia i starego państwa opiekuńczego są gotowi pogodzić się z elastycznymi warunkami pracy, ale pod warunkiem przyznania im pewnej podstawowej ochrony. Takim narzędziem ochrony mógłby być taki system regulacji dystrybucji, w którym każdy miałby prawo do podstawowego bezpieczeństwa. Dochód podstawowy jest takim narzędziem. Jak wynika z prowadzonych przez niego pilotażowych badań, ludzie mający podstawowe poczucie bezpieczeństwa pracują więcej i wydajniej, lepiej współpracują z innymi. O prawa prekariuszy powinny zadbać zbiorowe organizacje reprezentujące ich interesy. Tradycyjne związki zawodowe stoją tu przed dużym wyzwaniem, bo one zajmują się ochroną istniejących miejsc pracy. Potrzeba reprezentacji, która na nowo nauczy się negocjacji z państwem w imieniu określonej, nowej grupy społecznej. Klaus Dörre zauważył natomiast, że dawne państwo opiekuńcze już właściwie nie istnieje, zostało znacznie osłabione spadają standardy i wysokości świadczeń. Zgodził się, że potrzebny jest rodzaj podstawowego zabezpieczenia, postawił jednak pytanie o to, na jakim poziomie ono powinno być, i jak można by taki dochód podstawowy finansować. Gdyby był on na przykład w Niemczech na poziomie zasiłku Hartz IV, nie spełniłby swojej roli, bo ludzie go pobierający są stygmatyzowani, a taki dochód powinien przede wszystkim nie mieć charakteru dyskryminującego. Potrzeba też dyskusji o wysokości wynagrodzeń, które nie rosną wraz z wzrostem wymagań wobec pracowników. Dörre przypomniał o wprowadzeniu w Niemczech godzinowej płacy minimalnej i rozpoczęciu debaty o godnej płacy jako pozytywnych sygnałach, które powinny otworzyć drogę do rozmowy o wysokości płac. Zwrócił też uwagę na problem czasu pracy od lat. 90. liczba godzin przepracowywanych rocznie przez Niemców znacznie spadła. Problem w tym, że pracownicy wysoko wykwalifikowani pracują zbyt wiele godzin tygodniowo, podczas gdy pracownicy prekaryjni pracują mniej, niż by chcieli. Dörre zgodził się, że prekariusze potrzebują reprezentacji politycznej, i że tradycyjne partie i związki zawodowe nie są do tego zadania przygotowane. Problem częściowo polega też na tym, że ludzie znajdujący się najniżej w strukturze społecznej, najrzadziej angażują się politycznie i biorą udział w wyborach. Z 4
drugiej strony jednak fala protestów po wybuchu kryzysu finansowego, ruchy oburzonych, które doprowadziły do powstania nowych formacji lewicowych pokazują, że powstanie takiej nowej reprezentacji politycznej jest możliwe. Dörre zaznaczył jednak, że nie można zupełnie pomijać roli tradycyjnych partii politycznych i związków: bez ich zaangażowania nie byłoby choćby godzinowej płacy minimalnej na poziomie 8,5 euro w Niemczech. Prof. Standing wyjaśnił następnie, jak rozumie nową transformację na wzór opisywanych przez Karla Polany ego. Globalna transformacja w kierunku powiększania obszaru solidarności, swobody i braterstwa zawsze inicjowana jest przez nową klasę społeczną, która charakteryzuje się poczuciem niestabilności. Każdy taki marsz musi opierać się na nowych formach wspólnego działania i wiąże się z trzema rodzajami walk: o uznanie, reprezentację i redystrybucję. Podstawowym warunkiem rozpoczęcia transformacji jest uzyskanie przez nową klasę podmiotowości, tylko wtedy, gdy istnieje możliwość utożsamienia się z grupą, ona sama zyskuje wiarę w możliwość przekształcania rzeczywistości. Standing również nawiązał tu do nowych ruchów społecznych i fali protestów związanych z kryzysem jego zdaniem to daje nadzieję, że proces uznania nowej klasy już się rozpoczął. W walce o reprezentację chodzi o wybrzmienie głosu nowej grupy społecznej w strukturach państwowych. W walce o redystrybucję natomiast nie chodzi tylko o dochody, ale też możliwość panowania nad własnym czasem i dostęp do zasobów kultury i infrastruktury. Podsumowując dyskusję i odpowiadając na pytania publiczności, Standing i Dörre podkreślając, jak trudna jest sytuacja znakomitej większości prekariuszy wyrazili nadzieję, że znajdujemy się u początku drogi wiodącej ku kolejnej wielkiej zmianie. Presja musi przyjść z dołu, musimy wierzyć, że możemy się zorganizować, że to się już zaczęło i będzie nam towarzyszyć w najbliższych latach zakończył Standing. Musimy zrozumieć, że grupy prekariuszy w poszczególnych krajach więcej mają ze sobą wspólnego niż z elitami własnych krajów. Gdy sobie to uświadomią, będziemy mogli mówić o nowym wymiarze solidarności europejskiej podsumował Klaus Dörre. 5