MONITORING REALIZACJI STRATEGII ROZWOJU WOJEWÓDZTWA MAZOWIECKIEGO DO 2030 ROKU Innowacyjne Mazowsze Raport 2014

MONITORING REALIZACJI STRATEGII ROZWOJU WOJEWÓDZTWA MAZOWIECKIEGO DO 2030 ROKU Innowacyjne Mazowsze Raport 2014 PRZEMYSŁ I PRODUKCJA Ostrołęka GOSPODARKA Ciechanów Płock PRZESTRZEŃ I TRANSPORT WARSZAWA Siedlce SPOŁECZEŃSTWO ŚRODOWISKO I ENERGETYKA Radom KULTURA I DZIEDZICTWO Warszawa 2016

MONITORING REALIZACJI STRATEGII ROZWOJU WOJEWÓDZTWA MAZOWIECKIEGO DO 2030 ROKU Innowacyjne Mazowsze Raport 2014 Warszawa 2016

Wydawca: MAZOWIECKIE BIURO PLANOWANIA REGIONALNEGO W WARSZAWIE ul. Nowy Zjazd 1, 00-301 Warszawa tel. 022 518 49 00, fax. 022 518 49 49 e-mail: biuro@mbpr.pl; www.mbpr.pl Dyrektor: mgr inż. arch. Piotr Brzeski Zastępca Dyrektora ds. logistyki: Elżbieta Sielicka p.o. Zastępcy Dyrektora ds. rozwoju regionalnego: dr Katarzyna Jędruszczak Praca zbiorowa opracowana pod kierunkiem dr Elżbiety Kozubek Kierownika Zespołu Rozwoju Regionalnego Mazowieckiego Biura Planowania Regionalnego w Warszawie, we współpracy z oddziałami terenowymi MBPR, departamentami Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego, wojewódzkimi samorządowymi jednostkami organizacyjnymi, spółkami prawa handlowego, w których województwo mazowieckie posiada akcje lub udziały Skład i łamanie: Zespół Wydawniczy Mazowieckiego Biura Planowania Regionalnego w Warszawie Druk: Zespół Wydawniczy Mazowieckiego Biura Planowania Regionalnego w Warszawie ISBN 978-83-943826-1-2 Warszawa 2016

3 Spis treści Wstęp.............................................................................. 5 1. Monitorowanie rozwoju społeczno-gospodarczego województwa mazowieckiego............... 6 1.1. Sytuacja społeczno-gospodarcza województwa mazowieckiego w latach 2011 2014..... 6 1.2. Wskaźniki dotyczące sytuacji społeczno-gospodarczej w sześciu obszarach tematycznych wyróżnionych w SRWM do 2030 r.............................................. 17 2. Wskaźniki realizacji Strategii......................................................... 26 2.1. Przemysł i produkcja........................................................ 27 2.2. Gospodarka............................................................... 32 2.3. Przestrzeń i transport....................................................... 41 2.4. Społeczeństwo............................................................. 46 2.5. Środowisko i energetyka..................................................... 58 2.6. Kultura i dziedzictwo........................................................ 66 Spis treści Podsumowanie...................................................................... 70 Zakończenie........................................................................ 82

5 Wstęp Niniejszy Raport jest pierwszym rocznym sprawozdaniem, od momentu uchwalenia przez Sejmik zaktualizowanej Strategii rozwoju województwa mazowieckiego do 2030 roku. Innowacyjne Mazowsze 1, w której wskazano ogólne kierunki rozwoju regionu w długim horyzoncie czasowym, określono cele strategiczne oraz kierunki działań. Zgodnie z zapisami ustawy o samorządzie województwa, do zadań zarządu województwa należy monitorowanie i analizowanie procesów rozwojowych w układzie przestrzennym oraz strategii rozwoju województwa. W celu zapewnienia właściwego systemu monitorowania realizacji celów i działań określonych w Strategii Zarząd Województwa Mazowieckiego, uchwałą 361/29/15 z dnia 24 marca 2015 r., przyjął Zasady monitorowania realizacji Strategii. W dokumencie tym określono sposób monitorowania oraz raportowania. Raport został opracowany w Mazowieckim Biurze Planowania Regionalnego w Warszawie we współpracy z departamentami Urzędu Marszałkowskiego, wojewódzkimi samorządowymi jednostkami organizacyjnymi oraz spółkami prawa handlowego, w których Województwo Mazowieckie posiada akcje lub udziały. Raport składa się z dwóch zasadniczych części. W pierwszej opisano sytuację społeczno-gospodarczą województwa mazowieckiego w okresie 2011 2014, przy wykorzystaniu wskaźników ujętych w Krajowym Raporcie o Rozwoju Społecznym Polska 2012. Rozwój regionalny i lokalny, opracowanych na podstawie danych z 2010 r. Przedstawiono analizę wskaźników dotyczących rozwoju społecznogospodarczego wskazanych w Strategii, w podziale na sześć, wyróżnionych obszarów tematycznych. Wskaźniki za lata 2013 2014 zostały odniesione do roku bazowego 2011 oraz wartości oczekiwanej dla 2020 roku. Drugą część raportu stanowi analiza osiągniętych w 2014 r. wskaźników wybranych do monitorowania kierunków działań i działań. Ważnym elementem jest przedstawienie projektów i inwestycji realizowanych w ramach Regionalnego programu operacyjnego województwa mazowieckiego 2007 2013 w układzie przestrzennym. Dokonano przeglądu przedsięwzięć zrealizowanych przez Samorząd Województwa Mazowieckiego, tj. departamenty Urzędu Marszałkowskiego i podległe mu jednostki organizacyjnie oraz spółki, dla których funkcję właścicielską lub zarządzającą pełni Samorząd Województwa Mazowieckiego. Do opracowania raportu wykorzystano bazy danych statystyki publicznej (Banku Danych Lokalnych, STRATEG, publikacje ) oraz dane udostępnione przez instytucje realizujące zadania publiczne, tj.: Izbę Celną w Warszawie, Wojewódzki Urząd Pracy w Warszawie, Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej, Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Mazowieckie Samorządowe Centrum Doskonalenia Nauczycieli, Narodowy Instytut Dziedzictwa, Wojewódzki Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych w Warszawie, Instytut Ogrodnictwa Oddział Pszczelarstwa w Puławach, Generalną Dyrekcję Dróg Krajowych i Autostrad w Warszawie, PKP Polskie Linie Kolejowe S.A., Zarząd Transportu Miejskiego w Warszawie, Koleje Mazowieckie KM sp. z o.o., Warszawską Kolej Dojazdową sp. z o.o., Mazowiecki Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Warszawie. W opracowaniu przyjęto wskaźniki dostępne w portalu System Monitorowania Rozwoju STRATEG 2. Wstęp 1 Dokument przyjęty Uchwałą nr 158/13 Sejmiku Województwa Mazowieckiego z 28 października 2013 r. w sprawie Strategii rozwoju województwa mazowieckiego do 2030 roku. 2 strateg.stat.gov.pl.

6 1. Monitorowanie rozwoju społecznogospodarczego województwa mazowieckiego Monitoring realizacji Strategii rozwoju województwa mazowieckiego do 2030 roku. Innowacyjne Mazowsze Raport 2014 1.1. Sytuacja społeczno-gospodarcza województwa mazowieckiego w latach 2011 2014 Województwo mazowieckie jest najbardziej rozwiniętym ekonomicznie regionem, wyróżniającym się największą dynamiką rozwoju w Polsce, ale nadal pozostaje najbardziej zróżnicowanym wewnętrznie województwem pod względem rozwoju społeczno-gospodarczego. Gospodarka województwa charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem prowadzonej działalności społeczno-gospodarczej, co czyni ją bardziej odporną na wahania koniunktury. Dobrze rozwinięta baza naukowo-badawcza oraz przedsiębiorczość sprzyjają wytwarzaniu i wdrażaniu nowych technologii i innowacji. Na konkurencyjność regionu, w skali kraju, duży wpływ ma centralne położenie województwa oraz wysoki potencjał społeczno-gospodarczy, skoncentrowany w obszarze metropolitalnym Warszawy (OMW) oraz w innych głównych miastach regionu (Radom, Płock, Siedlce, Ostrołęka i Ciechanów). Lokalizacja państwowych organów władzy oraz licznych urzędów centralnych sprzyja koncentracji funkcji zarządczych w sektorze przedsiębiorstw. W Warszawie funkcjonuje zdecydowana większość siedzib największych polskich przedsiębiorstw, oddziałów koncernów międzynarodowych, banków oraz ogólnopolskich mediów. Metropolizacja Warszawy wpływa na wzrost dysproporcji społeczno-gospodarczych pomiędzy stolicą a obszarami problemowymi, szczególnie na rynku pracy i w dochodach mieszkańców. Gospodarka W latach 2011 2014 3 województwo mazowieckie zajmowało pierwsze miejsce w Polsce (ryc. 1) pod względem udziału w tworzeniu produktu krajowego brutto (PKB). Udział ten zwiększył się z 21,7% w 2011 r. do 22,2% w 2014 r. Wartość PKB w cenach bieżących wzrosła z 340,0 mld zł w 2011 r. do 381,6 mld zł w 2014 r. W okresie tym wartość PKB Mazowsza wzrosła o 12,2%, podczas gdy całej polskiej gospodarki jedynie o 9,7%. W analogicznym okresie w województwie mazowieckim wzrosła wartość PKB na 1 mieszkańca z 64,5 tys. zł do 71,7 tys. zł (ryc. 2). W 2014 roku wartość PKB na 1 mieszkańca była wyższa o 60,4% od średniej krajowej (ryc. 3). Województwo mazowieckie jest jedynym regionem w kraju, w którym PKB na 1 mieszkańca przekracza 75% średniej obliczonej dla 28 państw Unii Europejskiej. Wielkość PKB na 1 mieszkańca w 2013 r., wyrażona w cenach rynkowych państw UE-28 (mierzonego w PPS 4 ), wyniosła dla Polski 67% średniej unijnej, natomiast w województwie mazowieckim ukształtowała się na 3 Dane dotyczące wartości PKB i WDB w układzie regionalnym pochodzą z publikacji : Produkt krajowy brutto Rachunki regionalne w 2013 r., Urząd Statystyczny w Katowicach, Katowice, grudzień 2015 r. oraz Wstępne szacunki produkt krajowy brutto według województw w 2014 r., Urząd Statystyczny w Katowicach, Katowice, styczeń 2016 r. 4 Standard Siły Nabywczej (PPS) wspólna umowna jednostka walutowa stosowana w Unii Europejskiej do przeliczeń zagregowanych danych ekonomicznych dla potrzeb porównań przestrzennych, w taki sposób, aby wyeliminować różnice w poziomach cen między państwami członkowskimi. Źródło definicji: stat.gov.pl.

7 Zachodniopomorskie 4% Opolskie 2% Lubuskie 2% Podlaskie 2% Świętokrzyskie 2% Warmińsko-mazurskie 3% Podkarpackie 4% Mazowieckie 22% Lubelskie 4% Rycina 1. Udział województw w tworzeniu produktu krajowego brutto w 2014 r. (ceny bieżące) poziomie 107% tej średniej. Mazowsze znalazło się na końcu listy rankingowej pierwszych stu regionów Unii Europejskiej (poziomu NTS 2). Kujawsko-pomorskie 4% Pomorskie 6% Łódzkie 6% Małopolskie 8% Dolnośląskie 9% Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych. Największy udział w tworzeniu PKB przypadł Warszawie. W 2013 r. PKB m.st. Warszawy stanowił 59,6% PKB województwa mazowieckiego. PKB pozostałych podregionów wyniósł: warszawskiego zachodniego 11,7%, warszawskiego wschodniego 8,0%, płockiego 5,8%, radomskiego 5,3%, ostrołęckiego Śląskie 12% Wielkopolskie 10% Monitorowanie rozwoju społeczno-gospodarczego województwa mazowieckiego * ceny bieżące, dane szacunkowe. Rycina 2. Produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca w 2014 r.* Źródło: opracowanie MBPR na podstawie Wstępne szacunki produkt krajowy brutto według województw w 2014 r., Urząd Statystyczny w Katowicach, Katowice, styczeń 2016 r.

8 Monitoring realizacji Strategii rozwoju województwa mazowieckiego do 2030 roku. Innowacyjne Mazowsze Raport 2014 * ceny bieżące, dane szacunkowe. Rycina 3. Produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca w 2014 r.* Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych. 3,5%, ciechanowskiego 3,1% oraz siedleckiego 3,0% 5 (ryc. 4). W latach 2011 2013 zwiększył się udział podregionów m.st. Warszawy, warszawskiego zachodniego i ostrołęckiego w tworzeniu PKB Mazowsza, udział podregionu warszawskiego wschodniego nie zmienił się, a w pozostałych podregionach miał miejsce nieznaczny spadek (największy w podregionie płockim). W skali podregionów (NTS 3) PKB na 1 mieszkańca w 2013 r. wahał się od 31,3 tys. zł w podregionie radomskim do 127,1 tys. zł w podregionie m.st. Warszawy. Ponad czterokrotne różnice wielkości PKB na 1 mieszkańca podregionach Mazowsza potwierdzają, że jest to województwo o największych dysproporcjach rozwojowych w Polsce. Według danych za 2013 rok, wartość PKB na 1 mieszkańca w trzech podregionach przewyższała średnią krajową: w Warszawie o 195,4%, w płockim o 46,7% oraz w warszawskim zachodnim o 26,1%. W pozostałych podregionach PKB na 1 mieszkańca był niższy od średniej krajowej i stanowił: w warszawskim wschodnim 86,1%, siedleckim 81,9%, ciechanowskim 77,4%, ostrołęckim 75,8%, a w radomskim 72,8% (ryc. 6). Z analizy wartości dodanej brutto (WDB), według podstawowych sekcji Polskiej Klasyfikacji Działalności 2007 (PKD 2007) 6, wynika, że w latach 2011 2013 w województwie mazowieckim nastąpił wzrost WDB (w cenach bieżących) we wszystkich rodzajach działalności, poza budownictwem, średnio o 8,7% (w kraju o 6,7%). Najwyższy wzrost WDB odnotowano w przemyśle o 12,5 %, natomiast spadek w budownictwie o 5,1%. W 2013 r. w województwie mazowieckim najwyższą wartość dodaną brutto wypracowały podmioty gospodarcze, których przedmiotem działalności był: handel, naprawa pojazdów samochodowych; transport i gospodarka magazynowa; zakwaterowanie i gastronomia, informacja i komunikacja 35,2% oraz pozostałe usługi 24,9%. Na kolejnych miejscach znalazły się, przemysł 17,4%, 5 W układzie podregionów NTS 3, najnowsze dostępne dane dotyczą 2013 r. 6 Dane według rodzajów działalności zostały obliczone zgodnie z Polską Klasyfikacją Działalności PKD 2007, wprowadzoną z dniem 1 I 2008 r. Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 24 XII 2007 r. (Dz.U. Nr 251, poz. 1885, z późn. zm.).

9 Rycina 4. Udział podregionów w tworzeniu produktu krajowego brutto województwa mazowieckiego w latach 2011 i 2013 Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych. działalność finansowa i ubezpieczeniowa, obsługa rynku nieruchomości 12,6%, budownictwo 6,9% oraz rolnictwo, leśnictwo i łowiectwo 3,1% (ryc. 7). Wskaźnik WDB na 1 pracującego jest miarą wydajności pracy. W 2013 r. województwo mazowieckie charakteryzowało się wyższą wydajnością pracy we wszystkich rodzajach działalności (według sekcji PKD 2007) w porównaniu ze średnią krajową (ryc. 8). Monitorowanie rozwoju społeczno-gospodarczego województwa mazowieckiego Rycina 5. Produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca w 2013 r. według podregionów (ceny bieżące) Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych.

10 Monitoring realizacji Strategii rozwoju województwa mazowieckiego do 2030 roku. Innowacyjne Mazowsze Raport 2014 Rycina 6. Produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca w latach 2011 i 2013 według podregionów, Polska = 100 (ceny bieżące) Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych. * Rolnictwo Sekcja A Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo ; Przemysł: Sekcja B Górnictwo i wydobywanie, Sekcja C Przetwórstwo przemysłowe, Sekcja D Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę, Sekcja E Dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami, rekultywacja ; Budownictwo: Sekcja F Budownictwo, Handel i usługi: Sekcja G Handel; naprawa pojazdów samochodowych, Sekcja H Transport i gospodarka magazynowa, Sekcja I Zakwaterowanie i gastronomia, Sekcja J Informacja i komunikacja ; Działalność finansowa: Sekcja K Działalność finansowa i ubezpieczeniowa, Sekcja L Obsługa rynku nieruchomości ; Pozostałe usługi: Sekcja M Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna, Sekcja N Administracja i działalność wspierająca, Sekcja O Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe zabezpieczenia społeczne, Sekcja P Edukacja, Sekcja Q Opieka zdrowotna i pomoc społeczna, Sekcja R Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją, Sekcja S Pozostała działalność usługowa. Rycina 7. Struktura wartości dodanej brutto w podregionach województwa mazowieckiego w 2013 r. według rodzajów działalności* Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych.

11 Rycina 8. Wartość dodana brutto na 1 pracującego w latach 2011 i 2013 według grup sekcji PKD 2007 (w zł) Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych BDL. Najwyższą wartość wskaźnika reprezentowała działalność finansowa, ubezpieczeniowa oraz obsługi rynku nieruchomości; na kolejnych pozycjach znalazły się: przemysł, budownictwo, handel, naprawa pojazdów samochodowych; transport i gospodarka magazynowa; zakwaterowanie i gastronomia, informacja i komunikacja oraz sekcja pozostałe usługi. Bardzo niskim poziomem wydajności pracy cechuje się sekcja rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo. W województwie mazowieckim uwidaczniają się znaczące różnice pomiędzy strukturą zatrudnienia a udziałem wypracowanej wartości dodanej brutto w poszczególnych rodzajach działalności. Największym udziałem pracujących w 2014 r. charakteryzowały się sekcje: pozostałe usługi 32,1% ogółu pracujących, handel i usługi (handel, naprawa pojazdów samochodowych; transport i gospodarka magazynowa; zakwaterowanie i gastronomia, informacja i komunikacja) 29,2%, przemysł i budownictwo 18,8% oraz rolnictwo, leśnictwo i łowiectwo 12,9%. Najniższym sekcja działalność finansowa i ubezpieczeniowa, obsługa rynku nieruchomości 6,9% (ryc. 9). Województwo mazowieckie stanowi największy regionalny rynek pracy w Polsce. Liczba pracujących w gospodarce narodowej w końcu 2014 r. wyniosła 2,3 mln osób (16,5% pracujących w kraju). W stosunku do 2011 r. nastąpił przyrost o 80,9 tys. pracujących. W 2014 r. na 1000 ludności przypadało 439 pracujących (w kraju 370). W sektorze prywatnym pracowało 78,1% ogółu pracujących (w kraju 78,6%). W województwie wysoką koncentracją pracujących charakteryzował się podregion m.st. Warszawy, w którym wśród pracujących największą grupę stanowili pracujący w pozostałych usługach oraz w handlu; naprawie pojazdów samochodowych, transporcie i gospodarce magazynowej, zakwaterowaniu i gastronomii w informacji i komunikacji (odpowiednio 40,9% i 33,7% ogółu pracujących). Największym odsetkiem pracujących w przemyśle i budownictwie cechował się podregion warszawski wschodni (28,8% ogółu pracujących), natomiast największy odsetek pracujących w rolnictwie odnotowano w podregionach: ostrołęckim, siedleckim, ciechanowskim i radomskim (odpowiednio 37,5%, 36,1%, 34,8% oraz 31,4% ogółu pracujących) (ryc. 9). Monitorowanie rozwoju społeczno-gospodarczego województwa mazowieckiego

12 Monitoring realizacji Strategii rozwoju województwa mazowieckiego do 2030 roku. Innowacyjne Mazowsze Raport 2014 W końcu grudnia 2014 r. w województwie mazowieckim stopa bezrobocia rejestrowanego wynosiła 9,6% (w końcu 2011 r. 9,8%), przy średniej krajowej na poziomie 11,4% (w końcu 2011 r. 12,5%). Przeciętne bezrobocie, wyliczane na podstawie Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL 7 ), zmniejszyło się z 8,0% w 2012 r. do 7,2% w 2014 roku (w kraju odpowiednio z 10,1% do 9,6%) 8. Rycina 9. Struktura pracujących w województwie mazowieckim oraz podregionach w 2014 r. według grup sekcji PKD 2007 Społeczeństwo Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych. Województwo mazowieckie jest największym regionem w Polsce pod względem liczby ludności. Na koniec 2014 r. ludność województwa mazowieckiego liczyła 5,3 mln osób i stanowiła 13,9% ludności Polski (w 2011 r. odpowiednio 5,3 mln i 13,7%). W latach 2011 2014 liczba ludności województwa mazowieckiego wzrosła o 48,9 tys. mieszkańców, z czego 34,4 tys. w miastach i 14,5 tys. na wsi. W tym samym okresie w kraju odnotowano spadek liczby ludności o 59,8 tys. Przyrost ludności w województwie mazowieckim koncentruje się głównie w obszarze metropolitalnym Warszawy i jest skutkiem przede wszystkim dodatniego salda migracji wewnętrznych. W 2014 r. w Warszawie liczącej 1,7 mln ludności mieszkało około 32,5% ogółu ludności województwa i ponad 50,6% ogółu ludności miejskiej województwa. Liczba ludności Warszawy jest niedoszacowana statystycznie, ponieważ część migrujących nie dokonuje przemeldowania. Według szacunków 9 rzeczywista liczba ludności Warszawy wynosi w granicach 2,0 2,2 mln. W latach 2011 2014 liczba mieszkańców Warszawy wzrosła o 27,0 tys., podregionu warszawskiego zachodniego 7 Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL) przeprowadza się w cyklu kwartalnym metodą obserwacji ciągłej, tj. aktywność ekonomiczną bada się w każdym tygodniu w ciągu całego kwartału. Badaniem objęte są osoby w wieku 15 lat i więcej, będące członkami gospodarstw domowych w wylosowanych mieszkaniach, z wyjątkiem osób nieobecnych 12 miesięcy i więcej. 8 Rocznik statystyczny województw 2013 oraz Rocznik statystyczny województw 2015,. 9 Śleszyński P., Warszawa i obszar metropolitalny Warszawy a rozwój Mazowsza, Trendy Rozwojowe Mazowsza nr 8, Warszawa 2012, s. 124.

13 Rycina 10. Zmiany liczby ludności województwa mazowieckiego według podregionów w latach 2011 2014 (faktyczne miejsce zamieszkania, w tys.) Źródło: opracowanie MBPR na podstawie BDL. o 18,6 tys. (głównie na wsi 14,3 tys.) oraz podregionu warszawskiego wschodniego o 18,3 tys. (głównie w miastach 13,5 tys.). W tym samym okresie w podregionach pozametropolitalnych liczba ludności zmniejszyła się o 15,2 tys., najwięcej w podregionie radomskim o 5,3 tys. W pozostałych podregionach spadek liczby ludności przekraczał 2 tys. (ryc. 10). Najwyższy ubytek ludności Monitorowanie rozwoju społeczno-gospodarczego województwa mazowieckiego Rycina 11. Struktura wykształcenia mieszkańców województwa mazowieckiego według podregionów w 2011 r. Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych NSP 2011.

14 Monitoring realizacji Strategii rozwoju województwa mazowieckiego do 2030 roku. Innowacyjne Mazowsze Raport 2014 wiejskiej odnotowano w podregionie siedleckim (o 2,5 tys.), natomiast miejskiej w podregionie radomskim (o 5,3 tys.). Pod względem struktury ludności według poziomu wykształcenia mieszkańcy województwa mazowieckiego pozytywnie wyróżniają się na tle kraju. Według danych NSP 2011 udział osób z wyższym wykształceniem wynosił 23,6% wobec 17% średnio w kraju. Podobnie odsetek ludności z wykształceniem średnim (łącznie z policealnym) wynosił 33,7% i był wyższy niż średnio w kraju (31,6%) 10. Rycina 12. Lokalny wskaźnik rozwoju społecznego w 2010 r. Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych Krajowego Raportu o Rozwoju Społecznym. Polska 2012. Rozwój regionalny i lokalny, Biuro Projektowe UNDP w Polsce, Warszawa 2012 tab. 3.1. Wykształcenie mieszkańców Mazowsza, które pośrednio odzwierciedla jakość kapitału ludzkiego, jest bardzo zróżnicowane przestrzennie. Według danych NSP 2011, mieszkańcy rolniczych Rycina 13. Wskaźnik zdrowia w 2010 r. Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych Krajowego Raportu o Rozwoju Społecznym. Polska 2012. Rozwój regionalny i lokalny, Biuro Projektowe UNDP w Polsce, Warszawa 2012 tab. 3.1. 10 Wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2011, Warszawa 2012.

15 Rycina 14. Lokalny wskaźnik rozwoju społecznego w powiatach województwa mazowieckiego w 2010 r. Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych Krajowego Raportu o Rozwoju Społecznym. Polska 2012. Rozwój regionalny i lokalny, Biuro Projektowe UNDP w Polsce. podregionów ciechanowskiego i ostrołęckiego charakteryzują się trzykrotnie niższym udziałem osób z wyższym wykształceniem niż mieszkańcy Warszawy oraz niższym udziałem osób z wykształceniem średnim i policealnym (ryc. 11). Rycina 15. Wskaźnik zdrowia w powiatach województwa mazowieckiego w 2010 r. Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych Krajowego Raportu o Rozwoju Społecznym. Polska 2012. Rozwój regionalny i lokalny, Biuro Projektowe UNDP w Polsce. Wysoką pozycję województwa wśród polskich regionów potwierdzają wyniki badań 11 przeprowadzonych w ramach Programu Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP), dotyczących poziomu Monitorowanie rozwoju społeczno-gospodarczego województwa mazowieckiego Rycina 16. Wskaźnik edukacji w 2010 r. Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych Krajowego Raportu o Rozwoju Społecznym. Polska 2012. Rozwój regionalny i lokalny, Biuro Projektowe UNDP w Polsce, Warszawa 2012 tab. 3.1. 11 Krajowy Raport o Rozwoju Społecznym. Polska 2012. Rozwój regionalny i lokalny, Biuro Projektowe UNDP w Polsce, Warszawa 2012.

16 Monitoring realizacji Strategii rozwoju województwa mazowieckiego do 2030 roku. Innowacyjne Mazowsze Raport 2014 Rycina 17. Wskaźnik zamożności w 2010 r. Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych Krajowego Raportu o Rozwoju Społecznym. Polska 2012. Rozwój regionalny i lokalny, Biuro Projektowe UNDP w Polsce, Warszawa 2012 tab. 3.1. rozwoju społecznego przy zastosowaniu nowatorskiego wskaźnika lokalnego rozwoju społecznego (Local Human Development Index LHDI) (ryc. 12). Badania zostały wykonane na podstawie danych z 2010 r., jednakże dotyczą procesów długiego trwania i cechują się dużym stopniem aktualności. W województwie mazowieckim uwidoczniają się duże różnice w poziomie rozwoju społecznego (ryc. 14). Najwyższym poziomem rozwoju społecznego charakteryzuje się metropolia warszawska oraz miasto Płock, Siedlce i Ostrołęka. Bardzo niskim poziomem rozwoju cechują się powiaty położone peryferyjnie względem metropolii warszawskiej, mające zarazem wiejski charakter, są to powiaty z podregionu radomskiego: szydłowiecki, przysuski, lipski, zwoleński; z podregionu ostrołęckiego powiat ostrołęcki i makowski oraz z podregionu ciechanowskiego powiat żuromiński. Rycina 18. Wskaźnik edukacji w powiatach województwa mazowieckiego w 2010 r. Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych Krajowego Raportu o Rozwoju Społecznym. Polska 2012. Rozwój regionalny i lokalny, Biuro Projektowe UNDP w Polsce. Rycina 19. Wskaźnik zamożności w powiatach województwa mazowieckiego w 2010 r. Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych Krajowego Raportu o Rozwoju Społecznym. Polska 2012. Rozwój regionalny i lokalny, Biuro Projektowe UNDP w Polsce.

17 Analiza poszczególnych wskaźników grupowych przyjętych do konstruowania lokalnego wskaźnika rozwoju społecznego (LHDI) pozwala określić pozycję województwa i powiatu w trzech obszarach: zdrowia, edukacji i zamożności. Syntetyczny wskaźnik zdrowia uwzględnia wskaźniki cząstkowe dotyczące przeciętnego oczekiwanego trwania życia oraz zagregowanego współczynnika zgonów. Wartość tego wskaźnika dla województwa mazowieckiego jest zbliżona do średniej krajowej (ryc. 13). Bardzo wysoką wartością wskaźnika charakteryzuje się Warszawa oraz Ostrołęka (ryc. 15). Większość powiatów cechuje się średnim lub niskim poziomem tego wskaźnika. Najmniej korzystna sytuacja występuje w sześciu powiatach rolniczych, położonych peryferyjnie: przysuskim, lipskim, łosickim, sokołowskim, płońskim i sierpeckim. Województwo mazowieckie charakteryzuje się najwyższą wartością wskaźnika edukacji wśród polskich regionów (ryc. 16). Wskaźnik ten opracowano przy uwzględnianiu wskaźników cząstkowych dotyczących dostępu do edukacji przedszkolnej oraz wyników egzaminów gimnazjalnych. Najwyższymi wartościami tego wskaźnika cechują się powiaty obszaru metropolitalnego Warszawy. Bardzo niskie wartości wskaźnika edukacji są problemem północnej i południowej części województwa (ryc. 18). Mieszkańcy województwa mazowieckiego osiągają największe dochody w kraju (ryc. 17), co przedstawia wskaźnik zamożności, wyliczony na podstawie osiąganych dochodów podatników ogółem przed opodatkowaniem powiększony o dochód z rolnictwa, opierając się na hektarach przeliczeniowych oraz wydatki na pomoc społeczną i inne zadania polityki społecznej 12. Najbardziej zamożnymi w województwie mazowieckim są mieszkańcy m.st. Warszawy oraz powiatów położonych na zachód od Warszawy, wysoką zamożnością cechują się mieszkańcy pozostałej części województwa oraz miast regionalnych i subregionalnych, najniższą mieszkańcy powiatów rolniczych położonych peryferyjnie, głównie w podregionach: radomskim, ostrołęckim i siedleckim (ryc. 19). 1.2. Wskaźniki dotyczące sytuacji społeczno-gospodarczej w sześciu obszarach tematycznych wyróżnionych w SRWM do 2030 r. Przemysł i produkcja priorytetowy cel strategiczny Monitorowanie rozwoju społeczno-gospodarczego województwa mazowieckiego W latach 2011 2014 wzrosła wartość eksportu wyrobów przemysłowych o 19% (ryc. 20). Również zwiększył się udział wartości eksportu przemysłu zaawansowanych i średniozaawansowanych technologii w ogólnej wartości eksportu Mazowsza, z 22,0% w 2011 r. do 23,8% w 2014 roku (ryc. 21). Udział wartości eksportu artykułów rolno-spożywczych w ogólnej wartości eksportu Mazowsza, po wzroście w latach 2011 2013, w 2014 r. (ryc. 22) nieznacznie spadł i wynosił 21,9%, co związane było między innymi z zamknięciem rynku Rosji na produkty rolno-spożywcze z Polski. Rozwój produkcji ukierunkowanej na eksport w przemyśle zaawansowanych i średniozaawansowanych technologii oraz w przemyśle i przetwórstwie rolno-spożywczym wpisuje się w inteligentną specjalizację Mazowsza. 12 Tamże, s. 61.

18 Tabela 1. Wskaźniki priorytetowego celu strategicznego w obszarze Przemysł i produkcja PRZEMYSŁ I PRODUKCJA Rozwój produkcji ukierunkowanej na eksport w przemyśle zaawansowanych i średniozaawansowanych technologii oraz w przemyśle i przetwórstwie rolno-spożywczym Monitoring realizacji Strategii rozwoju województwa mazowieckiego do 2030 roku. Innowacyjne Mazowsze Raport 2014 Wskaźnik Jednostka miary Rycina 20. Zmiana eksportu przemysłu w województwie mazowieckim (2011=100) Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych Izby Celnej. Wartość bazowa 2011 Trend Wartość docelowa 2020 2012 2013 2014 Zmiana eksportu przemysłu w województwie mazowieckim a) 2011=100 100 140 111 119 119 Udział wartości eksportu przemysłu zaawansowanych i średniozaawansowanych technologii w wartości eksportu Mazowsza ogółem Udział wartości eksportu artykułów rolno-spożywczych w wartości eksportu Mazowsza ogółem % 22,0 b) 32,0 22,7 23,2 23,8 % 21,5 b). 22,0 22,9 21,9 a) zmiana nazwy wskaźnika dokonana przez ; b) zmiana wartości wskaźnika dokonana przez. Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych. Zmiany wskaźników w obszarze Przemysł i produkcja w latach 2011 2014: Rycina 21. Udział wartości eksportu przemysłu zaawansowanych i średniozaawansowanych technologii w wartości eksportu Mazowsza ogółem w % Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych Izby Celnej. Rycina 22. Udział wartości eksportu artykułów rolno-spożywczych w wartości eksportu Mazowsza ogółem w % Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych Izby Celnej.

19 Gospodarka cel strategiczny W latach 2011 2013 wartość dodana brutto regionu wzrosła o 8,7%. Udział województwa mazowieckiego w tworzeniu wartości dodanej brutto kraju wzrósł z 21,7% w 2011 r. do 22,1% w 2013 roku (ryc. 24). Nakłady na działalność innowacyjną przedsiębiorstw przemysłowych i sektora usług pozostały na tym samym poziomie 12,5 mld zł (ryc. 25). Natomiast z 39,4% w 2011 r. do 33,3% w 2014 r. zmniejszył się udział województwa mazowieckiego w nakładach na działalność innowacyjną przedsiębiorstw przemysłowych i sektora usług w kraju (ryc. 26). W latach 2011 2012 malało zatrudnienie w działalności badawczo-rozwojowej. W następnych latach zatrudnienie zwiększyło się o 8,4% w 2013 r. i o 6,6% w 2014 roku (ryc. 27). Tabela 2. Wskaźniki celu strategicznego w obszarze Gospodarka GOSPODARKA Wzrost konkurencyjności regionu poprzez rozwój działalności gospodarczej oraz transfer i wykorzystanie nowych technologii Wskaźnik Jednostka miary Wartość bazowa 2011 Trend Wartość docelowa 2020 Zmiany wskaźników w obszarze Gospodarka w latach 2011 2014: 2012 2013 2014 Wartość dodana brutto (ceny bieżące) a) mld zł 299,3 b) 480 316,5 325,4. Udział województwa w tworzeniu wartości dodanej brutto kraju a) % 21,7 b) 24,5 21,9 22,1. Nakłady na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach a) mld zł 12,5 b) 19 16,2 12,2 12,5 Udział województwa w krajowych nakładach na działalność innowacyjną % 39,4 c) 42 44,2 36,9 33,3 w przedsiębiorstwach a) Dynamika zatrudnienia w B+R a) rok poprzedni = 100 99,9 104,0 99,4 108,4 106,6 a) zmiana nazwy wskaźnika dokonana przez ; b) zmiana wartości wskaźnika dokonana przez ; c) trend niezgodny z przyjętym w SRWM. Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych STRATEG. Monitorowanie rozwoju społeczno-gospodarczego województwa mazowieckiego Rycina 23. Wartość dodana brutto (ceny bieżące) w mld zł Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych BDL. Rycina 24. Udział województwa w tworzeniu wartości dodanej brutto kraju w % Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych BDL.

20 Monitoring realizacji Strategii rozwoju województwa mazowieckiego do 2030 roku. Innowacyjne Mazowsze Raport 2014 Rycina 25. Nakłady na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach w mld zł Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych BDL. Rycina 27. Dynamika zatrudnienia w B+R (rok poprzedni =100) Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych BDL. Przestrzeń i transport cel strategiczny Tabela 3. Wskaźniki celu strategicznego w obszarze Przestrzeń i transport Rycina 26. Udział województwa w krajowych nakładach na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach w % Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych BDL. PRZESTRZEŃ i TRANSPORT Poprawa dostępności i spójności terytorialnej regionu oraz kształtowanie ładu przestrzennego Wskaźnik Liczba ludności na 1 km 2 powierzchni zabudowanej i zurbanizowanej Jednostka miary Wartość bazowa 2011 Trend Wartość docelowa 2020 2012 2013 2014 osoby/km² 2 814 c) 2 850 2 787 2 741 2 680 Udział gruntów zabudowanych i zurbanizowanych w powierzchni % 5,3 5,4 5,3 5,4 5,6 ogółem a) Odsetek mieszkańców województwa objętych izochroną 60 minut dostępności transportem zbiorowym do Warszawy (w porannym szczycie komunikacyjnym) b) % 53,8 c) 57. 52,00. a) zmiana nazwy wskaźnika dokonana przez ; b) dane opracowywane co dwa lata; c) trend niezgodny z przyjętym w SRWM. Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych STRTEG i badań własnych.

21 W latach 2011 2014 w województwie mazowieckim postępował proces suburbanizacji, o czym świadczy m.in. spadek liczby ludności na 1 km 2 powierzchni zabudowanej i zurbanizowanej. Wskaźnik ten jest wykorzystywany do oceny rozproszenia zabudowy. Liczba ludności na 1 km 2 zmniejszyła się z 2814 w 2011 r. do 2680 w 2014 roku (ryc. 28). Spadek ten jest silnie skorelowany z udziałem gruntów zabudowanych i zurbanizowanych w całkowitej powierzchni województwa. W latach 2011 2014 nastąpił wzrost odsetka tego typu gruntów. W województwie mazowieckim powierzchnia gruntów zabudowanych i zurbanizowanych w 2011 roku stanowiła 5,3% całkowitej powierzchni województwa, natomiast w 2014 roku udział ten wzrósł do 5,6% (ryc. 29). Ponadto w latach 2011 2013 zmniejszył się udział mieszkańców województwa objętych izochroną 60 minut dostępności transportem zbiorowym do Warszawy (w porannym szczycie komunikacyjnym) o 1,8 p.p. z 53,8% do poziomu 52,0%. Zmiany wskaźników w obszarze Przestrzeń i transport w latach 2011 2014: Rycina 28. Liczba ludności na 1 km 2 powierzchni zabudowanej i zurbanizowanej (osoby/km 2 ) Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych BDL. Społeczeństwo cel strategiczny Rycina 29. Udział gruntów zabudowanych i zurbanizowanych w powierzchni ogółem w % Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych BDL. W latach 2011 2014 wzrósł udział osób aktywnych zawodowo pracujących w wieku produkcyjnym w ogólnej liczbie osób w wieku produkcyjnym 13, z 70,4%, w 2011 r. do 73,9% w 2014 roku (ryc. 30). Osiągnięto zakładaną jego wartość docelową 72%. Pomimo wzrostu tego wskaźnika nie nastąpił przyrost przeciętnych miesięcznych dochodów do dyspozycji na 1 osobę w gospodarstwie domowym. Wskaźnik ten był najwyższy w 2012 r. i wynosił 1646 zł, natomiast w 2014 r. osiągnął poziom 1639 zł (ryc. 31). W latach 2011 2014 poprawiły się wskaźniki dotyczące przeciętnego dalszego trwania życia osób nowonarodzonych (ryc. 32), szczególnie znaczący przyrost wieku mężczyzn (o 1,3 roku) oraz nieznaczne wydłużenie życia kobiet (o 0,2 roku). W szkolnictwie wyższym liczba słuchaczy studiów podyplomowych i uczestników studiów doktoranckich na 1000 mieszkańców w latach 2011 2013 wrosła z 13,6 do 13,9, w 2014 r. spadła do poziomu 12,9 (ryc. 33). Przyczyn tego stanu można upatrywać w zmniejszającej się liczebności roczników, które kontynuują tego typu naukę. Monitorowanie rozwoju społeczno-gospodarczego województwa mazowieckiego 13 Subpopulację osób w wieku produkcyjnym tworzą pracujący, bezrobotni oraz bierni zawodowo.

22 Tabela 4. Wskaźniki celu strategicznego w obszarze Społeczeństwo* SPOŁECZEŃSTWO Poprawa jakości życia oraz wykorzystanie kapitału ludzkiego i społecznego do tworzenia nowoczesnej gospodarki Monitoring realizacji Strategii rozwoju województwa mazowieckiego do 2030 roku. Innowacyjne Mazowsze Raport 2014 Wskaźnik Jednostka miary Wartość bazowa 2011 Trend Wartość docelowa 2020 2012 2013 2014 Wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 18 59/64 lata a) % 70,4 72 71,7 71,8 73,9 Przeciętny miesięczny dochód do dyspozycji na 1 osobę w gospodarstwie domowym a) zł 1569,11 b) 2 800 1646,06 1636,30 1638,97 Przeciętne trwanie życia mężczyzn a) lata 72,7 76 72,9 73,4 74,0 Przeciętne trwanie życia kobiet a) lata 81,6 84 81,3 81,6 81,8 Słuchacze studiów podyplomowych i uczestnicy studiów doktoranckich na 1 000 mieszkańców osoby 14 c) 17 14 14 13 Osoby dorosłe uczestniczące w kształceniu i szkoleniu a) % 6,6 c) 8,2 6,9 6,7 6,5 *Nie umieszczano wskaźnika zagrożenia ubóstwem po transferach społecznych z powodu niemożliwości jego wyliczenia przez. a) zmiana nazwy wskaźnika dokonana przez ; b) zmiana wartości wskaźnika dokonana przez ; c) trend niezgodny z przyjętym w SRWM. Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych STRATEG. W analizowanym okresie nastąpił niewielki spadek udziału osób dorosłych uczestniczących w kształceniu i szkoleniach w grupie osób w wieku 25 64 lata z 6,6% w 2011 r. do 6,5% w 2014 roku (ryc. 34). Zmiany wskaźników w obszarze Społeczeństwo w latach 2011 2014: Rycina 30. Wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 18 59/64 lata w % Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych BDL. Rycina 31. Przeciętny miesięczny dochód do dyspozycji na 1 osobę w gospodarstwie domowym w zł Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych BDL.

23 Rycina 32. Przeciętne trwanie życia kobiet i mężczyzn w latach 2011 2014 Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych BDL. Rycina 34. Osoby dorosłe uczestniczące w kształceniu i szkoleniu w % Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych BDL. Środowisko i energetyka ramowy cel strategiczny W grupie mierników dla obszaru środowisko i energetyka, określających poziom zapewnienia gospodarce regionu zdywersyfikowanego zaopatrzenia w energię, przy zrównoważonym gospodarowaniu zasobami środowiska, odnotowano wzrost udziału energii odnawialnej w produkcji energii elektrycznej. Udział energii odnawialnej w produkcji energii elektrycznej ogółem w latach 2011 2014 wzrósł o 3 p.p. do poziomu 8,3% (ryc. 35), przy średniej krajowej wynoszącej 12,5%. Głównym źródłem emisji dwutlenku węgla w województwie mazowieckim jest energetyka oparta na paliwach konwencjonalnych. Wskaźnik emisji dwutlenku węgla, z zakładów szczególnie uciążliwych, utrzymywał się w tym okresie na zbliżonym poziomie. Wahania jego emisji prawdopodobnie zależały głównie od warunków pogodowych panujących w danym roku. W 2014 roku w województwie mazowieckim wyemitowano 28,3 mln ton dwutlenku węgla, tj. 0,05% mniej niż w 2011 roku (ryc. 36). Udział ścieków komunalnych i przemysłowych oczyszczonych w relacji do ścieków komunalnych i przemysłowych wymagających oczyszczenia w 2011 r. wynosił 78,5%, a w 2014 r. wzrósł do 97,6% (ryc. 37), przekroczył więc zakładaną wartość docelową 91%. Wzrósł udział odpadów komunalnych zebranych selektywnie, w relacji do ogółu odpadów komunalnych zebranych w ciągu roku. W 2011 roku udział ten wynosił 11,1% i wzrósł do 17,7% w 2014 roku (ryc. 38). Docelowo do roku 2020 należy osiągnąć wskaźnik 50%. Rycina 33. Słuchacze studiów podyplomowych i uczestnicy studiów doktoranckich na 1000 mieszkańców Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych BDL. Monitorowanie rozwoju społeczno-gospodarczego województwa mazowieckiego

24 Tabela 5. Wskaźniki ramowego celu strategicznego w obszarze Środowisko i energetyka ŚRODOWISKO I ENERGETYKA Zapewnienie gospodarce regionu zdywersyfikowanego zaopatrzenia w energię przy zrównoważonym gospodarowaniu zasobami środowiska Wskaźnik Jednostka miary Wartość bazowa 2011 Trend Wartość docelowa 2020 2012 2013 2014 Monitoring realizacji Strategii rozwoju województwa mazowieckiego do 2030 roku. Innowacyjne Mazowsze Raport 2014 Udział produkcji energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych w produkcji % 5,3 15 7,7 7,8 8,3 energii elektrycznej ogółem a) Emisja dwutlenku węgla z zakładów szczególnie uciążliwych tys. t/rok 28 419 27 000 27 689 28 508 28 290 Ścieki przemysłowe i komunalne odprowadzone do wód lub do ziemi oczyszczone w % ścieków % 78,5 91 82,9 97,0 97,6 wymagających oczyszczenia a) Udział odpadów komunalnych zebranych selektywnie w ilości odpadów komunalnych ogółem a) a) zmiana nazwy wskaźnika dokonana przez. Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych STRATEG. % 11,1 22,5 12,2 14,6 17,7 Zmiany wskaźników w obszarze Środowisko i energetyka w latach 2011 2014: Rycina 35. Udział produkcji energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych w produkcji energii elektrycznej ogółem w % Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych BDL. Rycina 36. Emisja dwutlenku węgla z zakładów szczególnie uciążliwych w tys. t/rok Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych BDL. Rycina 37. Ścieki przemysłowe i komunalne odprowadzone do wód lub do ziemi oczyszczone w % ścieków wymagających oczyszczenia Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych BDL. Rycina 38. Udział odpadów komunalnych zebranych selektywnie w ilości odpadów komunalnych ogółem w % Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych BDL.

25 Kultura i dziedzictwo ramowy cel strategiczny Opisując wykorzystanie potencjału kultury i dziedzictwa kulturowego oraz walorów środowiska przyrodniczego dla rozwoju gospodarczego regionu i poprawy jakości życia, należy zaakcentować dynamiczny wzrost udziału podmiotów sektora kreatywnego w liczbie podmiotów ogółem z 6,1% w 2011 roku do 7,3% w 2014 roku (ryc. 39). Udział ten wzrósł o 1,2 p.p. i przekroczył założoną wartość docelową o 0,3 p.p. W latach 2011 2014 zwiększyła się liczba widzów i słuchaczy teatrów i instytucji kultury oraz zwiedzających muzea na 1000 mieszkańców. W 2014 roku liczba ta wynosiła 3233 osób (ryc. 40), co oznacza wzrost o 1014 osób w porównaniu z 2011 rokiem. W tym przypadku także została przekroczona założona wartość docelowa o 24%. W latach 2011 2014 odnotowano też wysoką wartość wskaźnika wykorzystania miejsc noclegowych w turystycznych obiektach zbiorowego zakwaterowania utrzymującą się średniorocznie na poziomie zbliżonym do 40,6% (ryc. 41). Zmiany wskaźników w obszarze Kultura i dziedzictwo w latach 2011 2014: Rycina 39. Udział podmiotów sektora kreatywnego w liczbie podmiotów ogółem w % Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych BDL. Rycina 40. Liczba widzów i słuchaczy teatrów i instytucji kultury oraz zwiedzających muzea na 1000 mieszkańców (osób) Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych BDL. Monitorowanie rozwoju społeczno-gospodarczego województwa mazowieckiego Rycina 41. Stopień wykorzystania miejsc noclegowych w turystycznych obiektach noclegowych w % Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych BDL.

26 Tabela 6. Wskaźniki ramowego celu strategicznego w obszarze Kultura i dziedzictwo KULTURA I DZIEDZICTWO Wykorzystanie potencjału kultury i dziedzictwa kulturowego oraz walorów środowiska przyrodniczego dla rozwoju gospodarczego regionu i poprawy jakości życia Monitoring realizacji Strategii rozwoju województwa mazowieckiego do 2030 roku. Innowacyjne Mazowsze Raport 2014 2. Wskaźniki realizacji Strategii Wskaźniki wybrane do monitorowania kierunków działań i działań dla okresu 2011 2014 zostały przyporządkowane do sześciu obszarów: przemysł i produkcja, gospodarka, przestrzeń i transport, społeczeństwo, środowisko i energetyka oraz kultura i dziedzictwo, zgodnie z zapisami Strategii rozwoju województwa mazowieckiego do 2030 roku. Innowacyjne Mazowsze (SRWM 2030). Zbiór wskaźników został przygotowany na podstawie danych statystycznych oraz informacji uzyskanych z następujących jednostek: GDDKIA, PKP PLK, MJWPU, Izba Celna, WZMiUW, WIOŚ. Informacje dotyczące zrealizowanych projektów i przedsięwzięć pozyskano z poszczególnych departamentów Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego w Warszawie, wojewódzkich samorządowych jednostek organizacyjnych oraz ze spółek (dla których funkcję właścicielską lub zarządzającą pełni Samorząd Województwa Mazowieckiego), odpowiedzialnych za realizację SRWM 2030. W przypadku realizacji zadań związanych z ochroną środowiska, posłużono się dostępnymi danymi zawartymi w publikacji pn. Sprawozdanie z działalności Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie za 2014 rok. Wskaźnik Udział podmiotów sektora kreatywnego w liczbie podmiotów ogółem Liczba widzów i słuchaczy teatrów i instytucji kultury oraz zwiedzających muzea na 1 000 mieszkańców Jednostka miary Wartość bazowa 2011 Wszystkie projekty uporządkowano według numerów poszczególnych działań zapisanych w Strategii. Zebrane dane zostały zwizualizowane w postaci map i wykresów. Przy prezentowaniu Trend Wartość docelowa 2020 rezultatów wdrażania poszczególnych działań SRWM 2030, opisano przykłady zrealizowanych przedsięwzięć, mających bezpośredni lub pośredni wpływ na osiągnięcie wskaźników. 2012 2013 2014 % 6,1 7,0 7,1 7,2 7,3 osoby 2224 b) 2600 2517 3245 3233 Stopień wykorzystania miejsc noclegowych w turystycznych % 39,5 45 38,3 39,8 40,6 obiektach noclegowych a) a) zmiana nazwy wskaźnika dokonana przez ; b) zmiana wartości wskaźnika dokonana przez. Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych STRATEG.

27 2.1. Przemysł i produkcja Województwo mazowieckie posiada dobrze rozwiniętą i wciąż rozwijającą się bazę badawczo- -rozwojową (B+R), liczącą w 2014 r. 895 jednostek B+R (o 62% więcej niż w 2011 r.). W 2014 r. znajdowało się tu już niemal 26% ogólnej liczby jednostek B+R w Polsce. Przewaga ta jest jeszcze większa w obszarze biotechnologii stała liczba 31 jednostek naukowych aktywnych w tym obszarze w 2013 r. stanowiła 28% zasobu krajowego. Dominująca pozycja województwa w obszarze B+R przejawia się również w nakładach i zatrudnieniu. Nakłady na działalność badawczo-rozwojową na 1 mieszkańca stale rosną (łącznie o 39% w latach 2011 2014) i są prawie trzykrotnie wyższe od nakładów na 1 mieszkańca w kraju. Dynamicznie rozwijają się przedsiębiorstwa B+R liczba zatrudnionych w nich osób wzrosła w latach 2011 2014 o 86%, do 13,5 tys. pracowników (30,6% sumy krajowej). Nakłady mazowieckich przedsiębiorstw przemysłowych na działalność innowacyjną stanowiły w 2014 r. 17% nakładów krajowych. Innowacyjność przedsiębiorstw widoczna jest też w sektorze wysokiej technologii oraz wśród małych i średnich przedsiębiorstw. Udział podmiotów sektora wysokiej i średniowysokiej techniki w ogólnej liczbie podmiotów przetwórstwa przemysłowego na Mazowszu wyniósł 19,6% w 2014 r. i pomimo spadku o 0,7 p.p. względem 2011 r. należał do najwyższych w kraju. Na podobnym poziomie kształtował się udział przedsiębiorstw prowadzących działalność innowacyjną wśród małych i średnich przedsiębiorstw. W 2013 r. wyniósł on 18,5% (średnia krajowa: 17,1%) o 4,5 p.p. więcej niż w 2011 r. Rozwój produkcji odbywa się między innymi poprzez wsparcie rozwoju terenów inwestycyjnych. W 2014 r. w województwie mazowieckim działało pięć specjalnych stref ekonomicznych: Łódzka Specjalna Strefa Ekonomiczna (podstrefy: Warszawa 24,8 ha, Grodzisk Mazowiecki 5,4 ha, Żyrardów 5,1 ha, Raciąż 5,0 ha, Sochaczew 6,1 ha, Płock 4,3 ha, Pruszków 0,9 ha); Specjalna Strefa Ekonomiczna Starachowice (podstrefy: Iłża 9,1 ha, Szydłowiec 9,2 ha); Suwalska Specjalna Strefa Ekonomiczna (Małkinia Górna 23,9 ha); Tarnobrzeska Specjalna Strefa Ekonomiczna (Radom 210,1 ha, Siedlce 65,4 ha, Mińsk Mazowiecki- 5,8 ha, Węgrów 29,3 ha, Nowe Miasto nad Pilicą 15,1, Przasnysz 55,1 ha) oraz Warmińsko-Mazurska Specjalna Strefa Ekonomiczna (Mława 58,8 ha, Ostrołęka 86,1 ha, Ciechanów 25,2 ha, Płońsk 3,7 ha, Zakroczym 15,2 ha). Całkowity obszar podstref położonych na Mazowszu (644,9 ha) został do końca 2014 roku zagospodarowany w 70%, co przełożyło się na 3,6 mld zł zainwestowanych środków oraz 13,7 tys. utworzonych miejsc pracy. Innym ułatwieniem dla rozwoju przedsiębiorstw jest zapewnienie odpowiednich usług okołobiznesowych. Liczba instytucji otoczenia biznesu (działalności finansowej i ubezpieczeniowej oraz obsługi rynku nieruchomości) wyniosła w 2013 r. w województwie mazowieckim 768 na 10 tys. podmiotów gospodarczych, przy średniej krajowej na poziomie 858. Przejawem umiędzynarodowienia gospodarczego przedsiębiorstw jest wartość eksportu. Na podstawie danych Izby Celnej, wartość eksportu artykułów przemysłowych w 2014 r. wyniosła 88,9 mln zł w cenach bieżących, co odpowiada 88% całego eksportu województwa mazowieckiego. Wartość tej grupy artykułów od 2011 r. wzrosła o blisko 20%. Widoczna jest poprawa w zakresie bezpieczeństwa pracy w województwie mazowieckim. Liczba poszkodowanych w wypadkach przy pracy zmalała w latach 2011 2014 r. o 8,6%. W 2014 r. wypadkom uległo 10,7 tys. osób, co stanowiło 12% poszkodowanych w kraju. Monitorowanie rozwoju społeczno-gospodarczego województwa mazowieckiego

28 Tabela 7. Zestawienie wskaźników monitorowania kierunków działań i działań SRWM 2030 Przemysł i produkcja PRZEMYSŁ I PRODUKCJA Rozwój produkcji ukierunkowanej na eksport w przemyśle zaawansowanych i średniozaawansowanych technologii oraz w przemyśle i przetwórstwie rolno-spożywczym Monitoring realizacji Strategii rozwoju województwa mazowieckiego do 2030 roku. Innowacyjne Mazowsze Raport 2014 Nazwa kierunku działań i działania Kierunek działań 1. Tworzenie warunków do generowania i absorpcji innowacji Działanie 1.1. Wspieranie działalności badawczorozwojowej oraz wdrażanie jej wyników w przemyśle, w szczególności w dziedzinach biotechnologii i biomedycyny, nanotechnologii, fotoniki i optoelektroniki, technologii informacyjnokomunikacyjnych (TIK) i kosmicznych oraz specjalizacjach regionalnych 1.2. Podnoszenie innowacyjności przedsiębiorstw, szczególnie MŚP 1.3. Zwiększenie współpracy pomiędzy środowiskami biznesu i nauki oraz samorządem w procesie rozwoju innowacji Wskaźniki Opis wskaźnika Jednostki działalności badawczo-rozwojowej ogółem Jednostki działalności badawczo-rozwojowej na 100 tys. ludności Nakłady na działalność badawczo-rozwojową na 1 mieszkańca Udział nakładów na działalność badawczorozwojową w PKB Liczba jednostek naukowych prowadzących działalność badawczą i rozwojową (B+R) w dziedzinie biotechnologii Udział podmiotów wysokiej i średniej techniki w ogólnej liczbie podmiotów przetwórstwa przemysłowego Liczba podpisanych umów w ramach RPO WM 2014 2020 w osi priorytetowej I Innowacyjność i przedsiębiorczość Wartość podpisanych umów w ramach RPO WM 2014-2020 w osi priorytetowej I Innowacyjność i przedsiębiorczość Udział przedsiębiorstw prowadzących działalność innowacyjną wśród przedsiębiorstw sektora MŚP Jednostka miary liczba liczba tys. zł Źródło danych % liczba Obszar 2011 2012 2013 2014 POL. 2220 2733 3122 3474 MAZ. 552 693 789 895 POL. 5,76 7,09 8,11 9,0 MAZ. 10,44 13,07 14,84 16,8 POL. 303,3 372,5 374,6 420,1 MAZ. 886,5 923,1 1071,9 1 218,4 POL. 0,76 0,90 0,87 0,94 MAZ. 1,39 1,38 1,55 1,70 POL. 106 107 112 a) MAZ. 31 31 31 a) % MAZ. 20,3 20,3 19,8 19,6 liczba MJWPU MAZ.... - zł MJWPU MAZ.... - % STRATEG POL. 16,10 16,51 17,13 a) MAZ. 13,89 15,27 18,46 a) Monitoring szczegółowy na poziomie zadań

29 2. Rozwój produkcji: tworzenie warunków przyjaznych dla inwestorów i przedsiębiorców 2.1. Działania na rzecz rozwoju usług okołobiznesowych dla przedsiębiorców oraz rozwój systemów poręczeń kredytowych i pożyczek, szczególnie dla przedsięwzięć innowacyjnych 2.2. Wsparcie rozwoju stref produkcyjnych i terenów inwestycyjnych zgodnie z zapisami PZPWM lub SUiKZP/MPZP Instytucje otoczenia biznesu (działalności finansowej i ubezpieczeniowej oraz obsługa rynku nieruchomości) na 10 tys. podmiotów gospodarczych Powierzchnia podstref specjalnych stref ekonomicznych działających w województwie mazowieckim, w tym zagospodarowane i dostępne tereny inwestycyjne a) POL. 857,9 853,3 857,9 liczba STRATEG a) MAZ. 767,7 759,2 767,7 ha SSE 645 3. Wspieranie tworzenia i rozwoju przedsiębiorstw produkcyjnych 4. Umiędzynarodowienie gospodarcze 3.1. Wsparcie dla firm produkcyjnych inwestujących w nowe miejsca pracy, w tym tworzących i rozwijających jednostki B+R 3.2. Wspieranie kluczowych dla rozwoju przemysłu przedsiębiorstw oraz instytucji B+R+W 4.1. Zwiększenie potencjału eksportowego przedsiębiorstw 4.2. Dostosowanie przedsiębiorstw do wymogów Unii Europejskiej w zakresie norm jakościowych oraz bezpieczeństwa pracy Udział nakładów na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach przemysłowych w województwie w nakładach krajowych Liczba zatrudnionych w B+R w sektorze przedsiębiorstw Wielkość eksportu artykułów przemysłowych Udział eksportu artykułów przemysłowych w eksporcie ogółem w województwie. Poszkodowani w wypadkach przy pracy % MAZ. 19 23 16 17 osoby tys. zł % osoby Izba Celna Izba Celna POL. 26 700 32 381 37 996 43 185 MAZ. 7222 9102 11 625 13 445 MAZ. 74 381,5 82 554,4 88 357,7 88 881,3 MAZ. 89,7 88,7 88,1 88,2 POL. 97 222 91 000 88 267 88 641 MAZ. 11 714 10 799 10 827 10 707 Wskaźniki realizacji Strategii 5. Tworzenie warunków do zwiększenia inwestycji pozarolniczych głównie w przemyśle rolno-spożywczym 5.1. Rozwój specjalizacji regionalnych przemysłu rolno-spożywczego Liczba zarejestrowanych podmiotów gospodarczych (według sekcji i działów PKD 2007 sekcja C, działy: 10, 11, 12) działających w zakresie przetwórstwa rolno-spożywczego liczba POL. 33 662 34 332 34 717 35 209 MAZ. 5169 5356 5544 5717 a) dane zostaną uzupełnione po ogłoszeniu ich przez w Banku Danych Lokalnych lub portalu STRATEG. Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych, Izby Celnej, MJWPU.

30 Monitoring realizacji Strategii rozwoju województwa mazowieckiego do 2030 roku. Innowacyjne Mazowsze Raport 2014 Ostatnim z działań przewidzianych w SRWM w zakresie przemysłu i produkcji jest rozwój specjalizacji przemysłu rolno-spożywczego. W latach 2011 2014 liczba podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w województwie mazowieckim w sekcji C przetwórstwo przemysłowe (według sekcji i działów PKD 2007) wzrosła z 55,8 tys. do 59,1 tys., tj. o 5,9%. W tym samym okresie liczba podmiotów gospodarczych działających w zakresie przetwórstwa rolno-spożywczego (sekcja C, działy: 10, 11, 12) wzrosła z 5169 do 5717, tj. o 10,6%. Udział przedsiębiorstw działających w branży rolno-spożywczej w liczbie przedsiębiorstw zajmujących się przetwórstwem przemysłowym wzrósł z 9,3% w 2011 r. do 9,7% w 2014 r. W obszarze Przemysł i produkcja, w ramach działań współfinansowanych ze środków RPO WM 2007 2013, zdecydowanie przeważały projekty służące realizacji działania 1.2. SRWM Podnoszenie innowacyjności przedsiębiorstw, szczególnie małych i średnich. W 2014 r. zrealizowano aż 276 projektów służących zwiększeniu innowacyjności MŚP, o średniej wartości prawie 2,2 mln zł. W działaniach SRWM, 1.1. Wspieranie działalności badawczo-rozwojowej oraz wdrażanie jej wyników w przemyśle, w szczególności w dziedzinach biotechnologii i biomedycyny, nanotechnologii, fotoniki i optoelektroniki, technologii informacyjno-komunikacyjnych (TIK) i kosmicznych oraz specjalizacjach regionalnych oraz 2.2. Wsparcie rozwoju stref produkcyjnych i terenów inwestycyjnych zgodnie z zapisami PZPWM lub SUiKZP/MPZP, zrealizowano mniejszą liczbę projektów (po 4), ale o wyższej wartości. Dwa największe projekty w obszarze B+R dotyczyły rozwoju ośrodków badawczych: centrum badawczego Polskiej Akademii Nauk służącemu pracom nad konwersją energii i jej odnawialnymi źródłami (91 mln zł) oraz ośrodka Narodowego Centrum Badań Jądrowych w Świerku prowadzącego badania nad rozwojem technologii wykorzystujących promieniowanie jonizujące (40 mln zł). Tereny inwestycyjne przygotowywane były w Garwolińskiej Strefie Aktywności Gospodarczej (15 mln zł) i północnej części powiatu przasnyskiego (36 mln zł). Strefa przasnyska była dodatkowo obiektem kompleksowych działań promocyjnych realizowanych w językach polskim i angielskim (0,5 mln zł). Tabela 8. Projekty i przedsięwzięcia zrealizowane w 2014 r. w obszarze tematycznym Przemysł i produkcja przy udziale środków RPO WM 2007 2013 Działanie 1.1. Wspieranie działalności badawczo-rozwojowej oraz wdrażanie jej wyników w przemyśle, w szczególności w dziedzinach biotechnologii i biomedycyny, nanotechnologii, fotoniki i optoelektroniki, technologii informacyjnokomunikacyjnych (TIK) i kosmicznych oraz specjalizacjach regionalnych 1.2. Podnoszenie innowacyjności przedsiębiorstw, szczególnie MŚP 2.2. Wsparcie rozwoju stref produkcyjnych i terenów inwestycyjnych zgodnie z zapisami PZPWM lub SUiKZP/MPZP Realizacja W 2014 r. zrealizowano 4 projekty na łączną wartość 134,6 mln zł: - Wzmocnienie potencjału innowacyjnego ośrodka w Świerku w zakresie rozwoju technologii wykorzystujących promieniowanie jonizujące (Narodowe Centrum Badań Jądrowych); - Centrum Badawcze Polskiej Akademii Nauk, Konwersja Energii i Źródła Odnawialne w gminie Jabłonna (Instytut Maszyn Przepływowych im. Roberta Szewalskiego Polskiej Akademii Nauk); - Przeprowadzenie prac badawczych nad innowacyjną metodą wycinania trzeciego migdałka (Centrum Laryngologii, Chirurgii Twarzy, Głowy i Szyi Marek Krajewski), - Prace badawczo-rozwojowe i wdrożeniowe w firmie INVENTOR. W 2014 r. zrealizowano 276 projektów na łączna kwotę 596 mln zł. W 2014 r. zrealizowano 4 projekty na łączną kwotę 54,5 mln zł: - Budowa infrastruktury technicznej zabudowy usługowej w Łochowie (gmina Łochów); - Uzbrojenie terenów inwestycyjnych Garwolińskiej Strefy Aktywności Gospodarczej w Garwolinie - II etap (powiat garwoliński); - Zwiększenie potencjału rozwojowego północnej części Mazowsza poprzez promocję gospodarczą terenów inwestycyjnych Przasnyskiej Strefy Gospodarczej (powiat przasnyski); - Dyfuzja procesów rozwojowych na terenie Północnego Mazowsza poprzez kompleksowe uzbrojenie terenów inwestycyjnych w północnej części powiatu przasnyskiego etap 1 (powiat przasnyski). Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych MJWPU.

31 Wskaźniki realizacji Strategii Rycina 42. Projekty realizowane w 2014 r. na obszarze województwa mazowieckiego w ramach RPO WM 2007 2013 Przemysł i produkcja Źródło: opracowanie MBPR według danych MJWPU. Pod względem rozmieszczenia w przestrzeni, projekty realizowane były najczęściej przez podmioty z siedzibą w Warszawie (106 projektów) i obszarze podwarszawskim (powiat pruszkowski 20 projektów; powiat piaseczyński 10 projektów) oraz w Radomiu (19 projektów). Pozostałe 129 (45%) projektów zrealizowane zostało przez podmioty ulokowane w innych częściach województwa. Zadania realizowane przez Samorząd Województwa Mazowieckiego bez wsparcia ze środków RPO zostały opisane w tabeli 9.

32 Tabela 9. Projekty i przedsięwzięcia zrealizowane przez samorząd w 2014 r. w obszarze tematycznym Przemysł i produkcja Działanie Realizacja Monitoring realizacji Strategii rozwoju województwa mazowieckiego do 2030 roku. Innowacyjne Mazowsze Raport 2014 1.3. Zwiększenie współpracy pomiędzy środowiskami biznesu i nauki oraz samorządem w procesie rozwoju innowacji 4.1. Zwiększenie potencjału eksportowego przedsiębiorstw 2.2. Gospodarka Jak zaznaczono we wstępie, województwo mazowieckie jest najszybciej rozwijającym się regionem w Polsce. Gospodarka regionu ulega unowocześnieniu, o czym świadczy wzrost wytwarzanych innowacyjnych produktów i rozwój usług. W 2014 r. w województwie mazowieckim udzielono 507 patentów na wynalazki (o 23% więcej niż w 2011 r.). Oznacza to, że co piąty wynalazek w Polsce został opatentowany na Mazowszu. Jeszcze większa przewaga widoczna jest w obszarze promocji nowych produktów. Nakłady mazowieckich przedsiębiorstw w 2014 r. na marketing związany z wprowadzeniem nowych lub istotnie ulepszonych produktów wynosiły: w grupie przedsiębiorstw usługowych 2,2 mld zł (95% nakładów krajowych), natomiast w grupie przedsiębiorstw produkcyjnych 115 mln zł (21% nakładów krajowych). W grupie przedsiębiorstw usługowych widoczne są duże fluktuacje w całkowitej wartości nakładów pomiędzy poszczególnymi latami, dominacja województwa mazowieckiego pozostaje jednak elementem stałym. Rok 2014 był rokiem wyjątkowo wysokich wydatków pięciokrotnie wyższych niż w roku bazowym. Natomiast nakłady na marketing nowych i ulepszonych produktów przedsiębiorstw produkcyjnych pozostawał w latach 2011 2014 na zbliżonym poziomie w 2014 r. był o 4% wyższy niż w 2011 roku. Działające w województwie mazowieckim Centrum Obsługi Inwestorów i Eksporterów (COIE) realizowało zadania z zakresu ułatwienia przedsiębiorcom, a także organizacjom zrzeszającym przedsiębiorców dostępu do kompleksowych, wysokiej jakości i nieodpłatnych usług informacyjnych w zakresie niezbędnym do planowania, organizowania i realizacji eksportu i inwestycji poza granicami Polski. Projekt COIE był realizowany w ramach Poddziałania 6.2.1. Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka 2007 2013, na mocy porozumienia z Ministrem Gospodarki. Funkcjonujące w województwie mazowieckim Centrum Obsługi Inwestorów i Eksporterów (COIE) realizuje zadania mające na celu wzrost poziomu umiędzynarodowienia polskich firm. Działania COIE ułatwiają przedsiębiorcom oraz organizacjom zrzeszającym przedsiębiorców dostęp do kompleksowych, wysokiej jakości i nieodpłatnych usług informacyjnych w zakresie niezbędnym do planowania, organizowania i realizacji eksportu i/lub inwestycji poza granicami Polski. Działalność COIE przyczynia się do zwiększania poziomu inwestycji zagranicznych w Polsce, poprzez ułatwienie potencjalnym inwestorom zagranicznym dostępu do informacji o warunkach podejmowania działalności gospodarczej w Polsce. W 2014 r. Centrum zorganizowało 7 spotkań informacyjnych we wszystkich subregionach województwa w zakresie działalności eksportowej oraz w Warszawie na temat rynku chińskiego. Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego w Warszawie. Brak danych nie pozwala na oszacowanie zmian w usieciowieniu mazowieckiej gospodarki. Według dostępnych danych, w 2012 r. 9,8% mazowieckich przedsiębiorstw współpracujących w zakresie działalności innowacyjnej współpracowało w ramach inicjatywy klastrowej (średnia dla Polski 13,1%). Oznacza to wzrost względem 2011 r. o 0,5 p.p., czyli nieco więcej niż średnia krajowa (0,3 p.p.). Dane statystyczne wskazują na rosnącą rolę Warszawy jako najważniejszej pod względem gospodarczym metropolii w Polsce. Udział Warszawy w tworzeniu krajowego PKB w 2013 r. wyniósł 13,2% i od 2011 r. wzrósł o 0,5 p.p. W tym samym roku niemal co trzeci podmiot gospodarczy z udziałem kapitału zagranicznego w Polsce miał siedzibę w Warszawie (32%, wzrost o 1,3 p.p. od 2011 r.). Stolica dominuje również pod względem przyciągania i kreowania kapitału społecznego. W Warszawie w 2014 r.

33 studiowało 17% ogółu studentów w kraju i udział ten rośnie (w 2011 r. 15%). Umocnieniu się międzynarodowych funkcji gospodarczych Warszawy sprzyja rozwój transportu międzynarodowego, w tym lotniczego. Usytuowane w stolicy Lotnisko Chopina w Warszawie oraz w jej otoczeniu Port Lotniczy Warszawa-Modlin obsłużyły w 2014 r. 12,3 mln osób, tj. 45% pasażerów w kraju. Była to liczba o 3 mln wyższa niż w 2011 r. Dominacja Warszawy widoczna jest również w skali województwa, w zestawieniu z miastami regionalnymi i subregionalnymi. W latach 2011 2014, w województwie mazowieckim, liczba podmiotów wpisanych do rejestru REGON na 10 tys. ludności wzrosła z 1277 do 1391 (w skali kraju: z 1004 do 1071). Średnia ta wynika jednak w znacznym stopniu z bardzo dużej liczby podmiotów ulokowanych w Warszawie i jej bezpośrednim otoczeniu. W miastach regionalnych i subregionalnych Mazowsza w 2014 r. liczba podmiotów na 10 tys. wynosiła 1048 (w 2011 r. 1002). W 2014 r. 8,3% nowo zarejestrowanych podmiotów gospodarki narodowej w województwie zostało zarejestrowanych w miastach regionalnych i subregionalnych (miasta na prawach powiatu: Radom, Płock, Siedlce, Ostrołęka oraz powiat ciechanowski). Od 2011 r. następuje nieznaczny, ale systematyczny spadek tego udziału. Najwięcej przedsiębiorstw zlokalizowanych zostało w Radomiu (3,5%). W pozostałych miastach wskaźnik ten przedstawiał się następująco: w Płocku 1,7%, w Siedlcach 1,2%, w Ostrołęce 0,8%, natomiast w powiecie ciechanowskim 1,2%. W latach 2011 2014 nastąpił nieznaczny spadek o 0,7 p.p. Wskaźnikiem rozwoju gospodarczego i miarą spójności jest również wysokość wynagrodzeń. W 2014 r. przeciętne miesięczne wynagrodzenie w województwie mazowieckim wynosiło 91,5% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w Warszawie. Natomiast w miastach regionalnych wskaźnik ten wynosił: w Radomiu 66,8%, w Płocku 91,5%; w miastach subregionalnych: w Ostrołęce 74,4%, w Siedlcach 67,7%; w powiecie ciechanowskim 66,2%. W latach 2011 2014 wartości te nie uległy istotnym zmianom, natomiast w dłuższym okresie można zaobserwować poprawę wskaźnika na korzyść miast subregionalnych. Znaczną część powierzchni województwa mazowieckiego stanowią obszary predysponowane do działalności rolniczej, stanowiącej istotny element gospodarki tych obszarów. Analizowane wskaźniki służą zbadaniu z jednej strony stopnia urynkowienia i konkurencyjności gospodarstw rolnych, a z drugiej dywersyfikacji działalności gospodarczej na obszarach wiejskich. Liczba grup producentów rolnych w województwie mazowieckim w latach 2011 2014 zdecydowanie wzrosła z 20 do 75. Udział towarowej produkcji rolniczej w końcowej produkcji rolniczej w województwie mazowieckim pozostaje na zbliżonym poziomie w 2013 r. wyniósł 88,4%, o 3 p.p. poniżej średniej krajowej. Według danych zawartych rejestrze REGON, na mazowieckich obszarach wiejskich w 2014 r. zarejestrowano 14 633 nowe podmioty gospodarki narodowej, co stanowiło 13% nowo zarejestrowanych podmiotów w kraju na obszarach wiejskich. Gospodarstwa ekologiczne stanowią istotny element sektora rolnego, zarówno ze względów środowiskowych oraz zdrowotnych, jak też gospodarczych (wyższa wartość dodana produkcji). W 2014 r. gospodarstwa ekologiczne stanowiły 2,7% powierzchni użytków rolnych (średnia dla Polski: 3,8%). Jest to ciągle niewielki udział, aczkolwiek widoczna jest tendencja wzrostowa (o 1,1 p.p. od 2011 r.). Drugim wskaźnikiem ograniczenia negatywnego wpływu gospodarki na środowisko jest ilostan pszczół, odgrywających ważną rolę w ekosystemie poprzez zapylanie roślin. W 2014 r. liczba rodzin (pni) pszczelich wyniosła 96,5 tys., co stanowiło 7% rodzin pszczelich w Polsce. W latach 2011 2014 liczba rodzin pszczelich na Mazowszu wzrosła o 7 tys. (7%). Wskaźniki realizacji Strategii

34 Tabela 10. Zestawienie wskaźników monitorowania kierunków działań i działań SRWM 2030 Gospodarka GOSPODARKA Wzrost konkurencyjności regionu poprzez rozwój działalności gospodarczej oraz transfer i wykorzystanie nowych technologii Monitoring realizacji Strategii rozwoju województwa mazowieckiego do 2030 roku. Innowacyjne Mazowsze Raport 2014 Nazwa kierunku działań i działania Kierunek działań 6. Wykorzystanie i wzmacnianie specjalizacji regionalnych 7. Wspieranie rozwoju nowych technologii, w szczególności biotechnologii i biomedycyny, nanotechnologii, fotoniki i optoelektroniki, technologii informacyjno-komunikacyjnych (TIK) i kosmicznych Działanie 6.1. Wspieranie lokalnych specjalizacji gospodarczych 6.2. Wspieranie powstawania i rozwoju klastrów oraz sieci współpracy między przedsiębiorstwami 6.3. Intensyfikacja współpracy międzyregionalnej i międzynarodowej 7.1. Wspieranie rozwoju parków naukowo-technologicznych i inkubatorów przedsiębiorczości, w tym budowa i modernizacja infrastruktury naukowo-badawczej 7.2. Rozwój współpracy i transferu technologii między instytucjami naukowymi a przedsiębiorcami 7.3. Wspieranie patentowania wynalazków 7.4. Wspieranie przedsiębiorstw w fazie wdrażania innowacji do produkcji oraz promocji powstałych produktów Wskaźniki Opis wskaźnika Udział przedsiębiorstw przemysłowych współpracujących w ramach inicjatywy klastrowej w ogólnej liczbie przedsiębiorstw współpracujących w zakresie działalności innowacyjnej Liczba udzielonych patentów na wynalazki Nakłady przedsiębiorstw na marketing związany z wprowadzeniem nowych lub istotnie ulepszonych produktów usługi Nakłady przedsiębiorstw na marketing związany z wprowadzeniem nowych lub istotnie ulepszonych produktów produkcja Jednostka miary Źródło danych Obszar Monitoring szczegółowy na poziomie zadań % STRATEG liczba tys. zł 2011 2012 2013 2014 POL. 12,8 13,1 a) a) MAZ. 9,3 9,8 a) a) Monitoring szczegółowy na poziomie zadań Monitoring szczegółowy na poziomie zadań Monitoring szczegółowy na poziomie zadań POL. 1989 1848 2339 2490 MAZ. 411 388 458 507 POL. 485 882 954 620 465 195 2 328 782 MAZ. 452 486 875 935 382 576 2 220 668 POL. 449 503 480 854 391 686 542 165 MAZ. 109 702 104 971 82204 114 594 8.1. Wzmacnianie funkcji metropolitalnych Udział studentów Warszawy w kraju Udział Warszawy w tworzeniu krajowego PKB % MAZ. 15 16 16 16,9 % m.st. Warszawa 12,7 12,9 13,2 a)

35 8. Warszawa jako ośrodek stołeczny rozwój i uzupełnianie funkcji metropolitalnyc 8.1. Wzmacnianie funkcji metropolitalnych Liczba pasażerów w portach lotniczych w województwie mazowieckim Udział podmiotów gospodarczych z udziałem kapitału zagranicznego w Warszawie w liczbie podmiotów w kraju POL. 21 765 871 23 677 411 25 061 160 27 052 316 liczba STRATEG MAZ. 9324635 9 587 842 11 028 884 12 278 282 % MAZ. 31 32 32 a) 9.1. Zwiększenie atrakcyjności inwestycyjnej ośrodków regionalnych i subregionalnych Udział podmiotów gospodarki narodowej nowo zarejestrowanych w miastach regionalnych i subregionalnych w ogóle nowo zarejestrowanych w województwie Podmioty wpisane do rejestru REGON na 10 tysięcy ludności % MAZ. 8,6 8,6 8,2 7,1 liczba POL. 1004 1032 1057 1071 MAZ. 1277 1319 1364 1391 miasta reg. i subreg. 1045 1069 1087 1091 9. Wspieranie rozwoju miast regionalnych i subregionalnych 9.2. Wzmocnienie znaczenia miast regionalnych i subregionalnych jako centrów społecznogospodarczych Przeciętne miesięczne wynagrodzenie w poszczególnych ośrodkach regionalnych i subregionalnych jako procent przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w Warszawie % (Warszawa 100%) POL. 73,4 73,7 74,2 74,3 MAZ. 91,3 91,3 91,3 91,5 Powiat ciechanowski Powiat m. Płock Powiat m. Ostrołęka Powiat m. Siedlce Powiat m. Radom Powiat ciechanowski 66,2 66,7 66,2 66,2 89,7 91,0 91,8 91,5 73,7 74,4 74,9 74,4 68,2 68,4 67,6 67,7 66,0 67,2 67,4 66,8 1,0 1,1 1,1 1,2 Wskaźniki realizacji Strategii % Powiat m. Płock 1,8 2,1 1,8 1,7 Udział podmiotów gospodarczych w miastach regionalnych i subregionalnych w województwie Powiat m. Ostrołęka Powiat m. Siedlce Powiat m. Radom 0,9 0,8 0,9 0,8 1,3 1,3 1,3 1,1 4,0 3,7 3,6 3,5

36 Monitoring realizacji Strategii rozwoju województwa mazowieckiego do 2030 roku. Innowacyjne Mazowsze Raport 2014 10. Restrukturyzacja miast w celu wzmocnienia ich funkcji społeczno-gospodarczych 11. Wzmacnianie potencjału rozwojowego i absorpcyjnego obszarów wiejskich 10.1. Modernizacja struktury gospodarki lokalnej poprzez rozwój instrumentów finansowych pobudzających przedsiębiorczość 10.2. Kompleksowe i zintegrowane działania rewitalizacyjne w miastach 11.1. Tworzenie sieci współpracy i klastrów wiejskich rozwijających specjalizacje branżowe 11.2. Wzmacnianie towarowości i produktywności gospodarstw 11.3. Odtworzenie poziomu ilościowego rodzin pszczelich 11.4. Poprawa efektywności ekonomicznej i innowacyjności sektora rolnego, w tym poprzez rozwój rolnictwa ekologicznego 11.5. Wspieranie inwestycji w infrastrukturę ułatwiającą prowadzenie działalności gospodarczej 11.6. Rozwój przedsiębiorczości i tworzenie pozarolniczych miejsc pracy Liczba udzielonych poręczeń przez fundusze poręczeń kredytowych Wartość udzielonych poręczeń przez fundusze poręczeń kredytowych Liczba grup producentów rolnych Udział towarowej produkcji rolniczej w końcowej produkcji rolniczej Liczba rodzin pszczelich (pni pszczelich) Udział powierzchni użytków rolnych gospodarstw ekologicznych w powierzchni użytków rolnych ogółem Udział gospodarstw rolnych ekonomicznych w ogólnej liczbie gospodarstw w województwie Długość czynnej sieci kanalizacyjnej obszar wiejski Długość czynnej sieci rozdzielczej wodociągowej obszar wiejski Długość czynnej sieci gazowej ogółem obszar wiejski Nowo zarejestrowane w rejestrze REGON podmioty gospodarki narodowej na obszarach wiejskich Monitoring szczegółowy na poziomie zadań liczba STRATEG a) a) a) a) a) zł STRATEG a) a) a) a) a) liczba Monitoring szczegółowy na poziomie zadań Rejestr Urzędu Marszałkowskiego % liczba Instytut Ogrodnictwa Oddział Pszczelarstwa w Puławach % % km km m liczba MAZ. 20 42 74 75 POL. 91,9 94,7 91,4 a) MAZ. 90,1 92,1 88,4 a) POL. 124 663 1 280 693 1 344 062 1 386 020 MAZ. 89 597 94 457 95 702 96 445 POL. 2,48 3,05 3,37 3,82 MAZ. 1,52 1,95 2,42 2,68 POL. 1,42 1,76 1,86 a) MAZ. BD 1,01 1,23 a) POL. 63 551,4 69 785,2 75 289,9 81 367,1 MAZ. 5017,2 5519,8 6198,2 6 822,4 POL. 216 290,9 219 954,8 223 464,7 226 827,5 MAZ. 33 370,5 33 898,9 34 375,4 34 747,3 POL. 79 291 609 80 661 739 82 202 523 a) MAZ. 7 734 694 7 939 873 8 151 958 a) POL. wieś MAZ. wieś 102 062 103 765 108 557 110 544 13 369 13 590 14 441 14 633 12.1. Poprawa dostępności teleinformatycznej Telefoniczne łącza główne wszystkich operatorów liczba POL. 6 915 253 6 177 023 5 829 874 5 401 174 MAZ. 1 295 863 1 214 785 1 127 673 10 33 048

37 Udział szkół wyposażonych w komputery przeznaczone do użytku uczniów z dostępem do Internetu w szkołach podstawowych dla dzieci i młodzieży bez szkół specjalnych gminy wiejskie b) % Udział szkół wyposażonych w komputery przeznaczone do użytku uczniów z dostępem do Internetu w gimnazjach dla dzieci i młodzieży bez szkół specjalnych gminy wiejskie b) POL. G.W. MAZ. G.W. POL. G.W. MAZ. G.W. 94,20 94,92 - - 93,05 93,74 - - 82,39 81,79 - - 82,81 81,77 - - 12. Zwiększanie dostępu do szerokopasmowego internetu i e-usług 12.2. Wspieranie budowy społeczeństwa informacyjnego na obszarach wiejskich Uczniowie przypadający na 1 komputer z dostępem do Internetu, przeznaczony do użytku uczniów, w szkołach podstawowych dla dzieci i młodzieży bez specjalnych gminy wiejskie b) osoby Biblioteki na wsi, które umożliwiają korzystanie z Internetu szerokopasmowego sztuki c) Komputery podłączone do Internetu dostępne dla czytelników na 1 bibliotekę sztuki c) i filię na wsi POL. G.W. MAZ. G.W. 10,64 10,02 - - 11,42 10,86 - - POL. - - - 4375 POL. WIEŚ - - - 2451 MAZ. - - - 556 MAZ. WIEŚ - - - 289 POL. 2,4 2,6 2,9 3,2 POL. WIEŚ 2,0 2,1 2,3 2,5 MAZ. 2,8 3,0 3,2 3,5 MAZ. WIEŚ 2,0 2,2 2,4 2,6 Wskaźniki realizacji Strategii POL. 7560 6706 8376 9305 Absolwenci kursów komputerowych w domach, ośrodkach kultury, klubach osoby c) i świetlicach na wsi POL. WIEŚ 2053 2081 2673 3719 MAZ. 1217 936 1218 1702 MAZ. WIEŚ 176 200 247 418 12.3. Wsparcie informatyzacji sektora usług społecznych w celu zwiększenia ich dostępności Monitoring szczegółowy na poziomie zadań a) dane zostaną uzupełnione po ogłoszeniu ich przez w Banku Danych Lokalnych lub portalu STRATEG; b) dane były prezentowane przez do 2012 r.; c) wskaźniki, które zastąpiły wskaźniki już nie prezentowane przez. Źródło: opracowanie MBPR według wyszczególnionych w tabeli źródeł. Aktywizacji gospodarczej obszarów rolniczych sprzyja rozwój infrastruktury technicznej ułatwiającej prowadzenie działalności gospodarczej. W latach 2011 2014 długość czynnej sieci kanalizacyjnej na mazowieckich obszarach wiejskich wzrosła o 1,8 tys. km (36%) do 6,8 tys. km. Natomiast

38 Tabela 11. Projekty i przedsięwzięcia zrealizowane w 2014 r. w obszarze tematycznym Gospodarka przy udziale środków RPO WM 2007 2013 Działanie 6.1. Wspieranie lokalnych specjalizacji gospodarczych Realizacja W ramach tego działania, przy współfinansowaniu Samorząd Województwa Mazowieckiego zrealizował jeden projekt Mazowsze Promocja Gospodarcza Serca Polski a). Na realizację tego projektu przeznaczono 26 mln zł. Monitoring realizacji Strategii rozwoju województwa mazowieckiego do 2030 roku. Innowacyjne Mazowsze Raport 2014 6.2. Wspieranie powstawania i rozwoju klastrów oraz sieci współpracy między przedsiębiorstwami 7.1. Wspieranie rozwoju parków naukowo-technologicznych i inkubatorów przedsiębiorczości, w tym budowa i modernizacja infrastruktury naukowo-badawczej 7.2. Rozwój współpracy i transferu technologii między instytucjami naukowymi a przedsiębiorcami 7.4. Wspieranie przedsiębiorstw w fazie wdrażania innowacji do produkcji oraz promocji powstałych produktów 10.2. Kompleksowe i zintegrowane działania rewitalizacyjne w miastach 11.5. Wspieranie inwestycji w infrastrukturę ułatwiającą prowadzenie działalności gospodarczej 12.1. Poprawa dostępności teleinformatycznej 12.3. Wsparcie informatyzacji sektora usług społecznych w celu zwiększenia ich dostępności a) Realizacja projektu została przedłużona do 31 grudnia 2015 r. Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych MJWPU. W 2014 r. zrealizowano 11 projektów o łącznej wartości 60 mln zł. Projekty dotyczyły następujących klastrów i inicjatyw klastrowych, tj.: Klastra Teleinformatycznego, Klastra Medyczne Centrum Naukowe, Klastra Konstrukcji i Technologii Lotniczych General Aviation, Klastra ECO-TECH, Klastra Warzywno- -Owocowego Województwa Mazowieckiego, Klastra Innowacyjnych Produktów Mącznych, Mazowieckiego Klastra Audytu i Consultingu, Klastra Innowacji w Agrobiznesie, Klastra Budowlanego na Mazowszu, Mazowieckiego Klastra Peptydowego, Klastra Leczenia Bólu, Polsko-Bułgarskiego Klastra Doradczego, Mazowieckiego Sojuszu Energetycznego, Mazowieckiego Klastra-Małe Kina Społecznościowe, Klastra Turystyki Medycznej i Medycyny Estetycznej oraz Mazowieckiego Klastra BioTechMed. W ramach tego działania, w 2014 r. zakończono realizację dwóch projektów kluczowych o łącznej wartości 58,4 mln zł, tj. realizowanego przez Miasto Stołeczne Warszawa Warszawska Przestrzeń Technologiczna - Centrum Przedsiębiorczości Smolna oraz realizowanego przez Narodowe Centrum Badań Jądrowych Budowa Parku Naukowo-Technologicznego wraz z modernizacją infrastruktury towarzyszącej ośrodka w Świerku. W ramach tego działania zrealizowano 3 projekty o łącznej wartości 7,8 mln zł. Ze wsparcia skorzystała PKP Intercity SA, która nawiązała współpracę badawczo-rozwojową z jednostką naukową. Dofinansowanie unijne pozwoliło na przeprowadzenie prac badawczych i wdrożeniowych w firmie BETiS oraz na wprowadzenie nowych usług dzięki wdrożeniu technologii i zakupowi wyników B+R w branży drogowo- -budowlanej w firmie CRIS HAN. W 2014 r. zrealizowano 5 projektów na łączną kwotę 84 mln zł. Dofinansowanie otrzymały podmioty wprowadzające nowe innowacyjne produkty, tj.: Instytut Homeostazy sp. z o.o. na opracowanie technologii otrzymywania drobnocząsteczkowych hydrolizatów do celów kosmetycznych; PROF.CO- SMETICA sp. z o.o. na rozwój prac badawczo-wdrożeniowych dermokosmetyków przeznaczonych dla osób dorosłych z immunodermatozami; GCL sp. z o.o. na wdrożenie ulepszonego procesu technologii produkcji materiałów wspomagających przywracanie środowiska naturalnego na terenach zurbanizowanych, LUMASTER sp. z o.o. na wdrożenie innowacyjnych produktów oświetleniowych LED oraz COBI SA na przeprowadzenie prac badawczo-rozwojowych w zakresie możliwości innowacyjnego wykorzystywania urządzeń mobilnych w nowych i istniejących produktach znajdujących zastosowanie w obszarach komercyjnym i edukacyjnym. W 2014 r. zrealizowano 4 projekty na łączną kwotę 84,1 mln zł. Inwestycje zostały przeprowadzone w Ostrowi Mazowieckiej (Modernizacja budynku L.O.), w Radomiu (Kompleksowa rewitalizacja zabytkowych parków miejskich) oraz w Szydłowcu (Odnowa zabytkowych obiektów) oraz Płocku (Rewitalizacja zabytkowych budynków dawnego kolegium i dawnej Kolegiaty Św. Michała W Płocku). W 2014 r. zrealizowano 1 projekt w gminie Teresin za 19,2 mln zł. Przygotowano tereny pod działalność inwestycyjną. W 2014 r. zrealizowano 11 projektów na łączną kwotę 29,5 mln zł. Zrealizowano projekty informatyczne w 5 placówkach służby zdrowia (Płock, Przysucha, Warszawa 3). Samorząd województwa zrealizował projekt mający na celu budowę i wdrożenie platformy elektronicznej dla zintegrowanego systemu wspomagania zarządzania w Urzędzie Marszałkowskim Województwa Mazowieckiego w Warszawie. Innowacyjne systemy informatyczne wdrożyła Akademia Obrony Narodowej w Warszawie. W ramach tego działania zrealizowano 25 projektów o łącznej wartości 133 mln zł. Projekty te dotyczyły informatyzacji instytucji publicznych (służba zdrowia, administracja) oraz zwiększenia dostępu do usług publicznych w tych podmiotach. Wśród zrealizowanych były 3 projekty kluczowe: Modernizacja i rozbudowa sieci teleinformatycznej Urzędu m.st. Warszawy (m.st. Warszawa), Elektroniczna Platforma Wymiany i Obiegu Dokumentów Administracji Rządowej Województwa Mazowieckiego (EPWiOD) (Mazowiecki Urząd Wojewódzki w Warszawie) oraz Rozwój e-usług i ich dostępu dla obywateli w ramach Mazowieckiej Sieci Społeczeństwa Informacyjnego M@zowszanie (Samorząd Województwa Mazowieckiego). długość czynnej sieci rozdzielczej wodociągowej powiększyła się o 1,4 tys. km (4%) do 34,7 tys. km. Długość czynnej sieci gazowej w 2013 r. wyniosła 8,1 tys. km o 0,4 tys. km (8%) więcej niż w 2011 roku. Istotnym czynnikiem warunkującym konkurencyjność gospodarczą jest dostępność teleinformatyczna. Liczba telefonicznych łączy głównych wszystkich operatorów w 2014 r. wyniosła 1,03 mln, 19,3% sumy krajowej. W latach 2011 2014 widoczny jest systematyczny spadek liczby łączy

39 Wskaźniki realizacji Strategii Rycina 43. Projekty realizowane w 2014 r. na obszarze województwa mazowieckiego w ramach RPO WM 2007 2013 Gospodarka Źródło: opracowanie MBPR na danych MJWPU. na Mazowszu łącznie o 20%. Stanowi to kontynuację trendu: łącznie w latach 2005 2014 liczba łączy na Mazowszu spadła o 45%, a w Polsce o 55%. Wynika to w dużej mierze z rozwoju sieci bezprzewodowej, umożliwiającej korzystanie zarówno z usług głosowych, jak i internetowych.

40 Tabela 12. Projekty i przedsięwzięcia zrealizowane przez samorząd w 2014 r. w obszarze tematycznym Gospodarka Działanie Realizacja Monitoring realizacji Strategii rozwoju województwa mazowieckiego do 2030 roku. Innowacyjne Mazowsze Raport 2014 6.3. Intensyfikacja współpracy międzyregionalnej i międzynarodowej W ramach działania budowanie wizerunku województwa mazowieckiego jako silnego i atrakcyjnego regionu na arenie międzynarodowej, określonego w Priorytetach współpracy zagranicznej, zorganizowano 12 wydarzeń z udziałem partnerów zagranicznych. Mazowsze, na zaproszenie władz kraju związkowego Saksonia-Anhalt, uczestniczyło w Międzynarodowych Targach Zielony Tydzień w Berlinie. W ramach współpracy województwa mazowieckiego z prowincją Szantung, przy udziale Polskiej Agencji Informacji i Inwestycji Zagranicznych, zorganizowano polsko-chińskie forum Szantung-Polska, promocja handlu, inwestycji i biznesu. Biuro Przedstawicielskie Województwa Mazowieckiego w Brukseli realizowało zadania z zakresu rozwijania i intensyfikacji współpracy międzyregionalnej i międzynarodowej. Biuro współpracowało z instytucjami i ciałami doradczymi UE, ambasadami, stałymi przedstawicielstwami państw członkowskich UE, przedstawicielstwami regionów europejskich, pozarządowymi organizacjami międzynarodowymi oraz stowarzyszeniami. W 2014 roku biuro brało udział m.in. w organizacji konferencji Finansowanie jakości w opiece zdrowotnej InterQuality w Brukseli; w seminarium Budżet UE doświadczenia i nowe wyzwania z perspektywy władz lokalnych i regionalnych dla członków polskiej delegacji w Komitecie Regionów; w Forum Gospodarczym w Brukseli; w Dniach Polskiego Golfa w Belgii oraz spotkaniach typu B2B dla mazowieckich przedsiębiorców z branży meblarskiej. Biuro prowadziło też działalność lobbingową m.in. w sprawie IV pakietu kolejowego, wspierającego regiony w tworzeniu i rozwijaniu przewoźników kolejowych na poziomie regionalnym. Województwo uczestniczyło również w projektach współpracy realizowanych w ramach tematycznych sieci międzynarodowych i międzyregionalnych (NEREUS, ECRN, PURPLE, METREX). Źródło: opracowanie na podstawie danych Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego w Warszawie oraz wojewódzkich samorządowych jednostek organizacyjnych i spółek. Dostęp do Internetu w szkołach wiejskich na Mazowszu jest zapewniony w zdecydowanej większości placówek. W 2012 r. uczniowie mieli dostęp do komputerów i Internetu w 94% szkół podstawowych i 82% gimnazjalnych (bez szkół specjalnych). Od 2013 r. zaprzestał zbierania danych dotyczących komputeryzacji szkół. W związku z tym monitorowaniu budowy społeczeństwa informacyjnego na obszarach wiejskich służą wskaźniki dotyczące dostępności Internetu (w bibliotekach) oraz umiejętności (kursów komputerowych). W 2014 r. 289 (51%) mazowieckich bibliotek wiejskich umożliwiało korzystanie z Internetu szerokopasmowego. Średnio na 1 bibliotekę/filię przypadało 2,6 komputera z dostępem do Internetu dostępnych dla czytelników (wzrost z poziomu 2,0 w 2011 r.; średnia krajowa: 2,5). Kursy komputerowe w ośrodkach na wsi w 2014 r. ukończyło 418 osób (łącznie w latach 2011 2014: 1041 osób). W obszarze Gospodarka, w ramach działań współfinansowanych ze środków RPO WM 2007 2013 (tab. 11), 25 projektów dotyczyło informatyzacji sektora usług społecznych, co stanowiło 40% zrealizowanych w tym obszarze. W tej dziedzinie wydano też najwięcej środków (133 mln zł). Pod względem kosztów jednostkowych projekty o najwyższej wartości służyły rewitalizacji obszarów miejskich. Ponad 84 mln zł zostało przeznaczone głównie na remonty i modernizacje zabytkowych budynków (4 projekty). Prawie taka sama pula środków została wykorzystana w ramach 5 projektów służących produkcji i promocji innowacyjnych produktów, w tym kosmetyków, energooszczędnego oświetlenia i artykułów dla dzieci. Rozwój współpracy i transferu technologii między instytucjami naukowymi a przedsiębiorcami wsparto w postaci projektów realizowanych przez spółki kolejowe, specjalizujące się w technice i elektronice samochodowej oraz branży drogowo-budowlanej. Po ok. 60 mln zł przeznaczono na rozwój klastrów i sieci współpracy (11 projektów, m.in. dot. klastrów grupujących podmioty aktywne w obszarze technologii lotniczych i branży biotechnologiczno-medycznej) oraz na parki naukowo-technologiczne i inkubatory przedsiębiorczości (dwa projekty: centrum przedsiębiorczości i park naukowo-technologiczny). Park Naukowo-Technologiczny Narodowego Centrum Badań Jądrowych był najbardziej kosztownym projektem w obszarze Gospodarka wartość umowy wyniosła

41 50 mln zł. Ma on służyć jako zaplecze dla szybkiego wdrażania wyników badań do gospodarki przez innowacyjne podmioty gospodarcze. Pod względem przestrzennym można zaobserwować koncentrację projektów w Warszawie. Łącznie w stolicy siedzibę mają realizatorzy 26 projektów, co stanowi prawie połowę wszystkich projektów z obszaru Gospodarka. W pozostałej części województwa mazowieckiego przeważają projekty w ramach działania 12.3. Wsparcie informatyzacji sektora usług społecznych, stanowiące 39% ogółu projektów (ryc. 43). Zadania realizowane przez Samorząd Województwa Mazowieckiego bez wsparcia ze środków RPO opisane zostały w tabeli 12. 2.3. Przestrzeń i transport Transport kolejowy stanowi istotny element układu transportowego województwa. W przypadku przewozów pasażerskich umożliwia podróżowanie bez negatywnych skutków ubocznych (np. w postaci zatorów drogowych) czy przy niskiej emisji zanieczyszczeń. Konkurencyjność pasażerskiej komunikacji kolejowej uwarunkowana jest m.in. dostępnością i szybkością połączeń. W 2014 r. długość eksploatowanych linii kolejowych w województwie mazowieckim wyniosła 1677 km (8% linii krajowych) i była krótsza o 32 km niż w 2011 r. Zelektryfikowanych było 1390 km (83%; w kraju: 61%) linii kolejowych. Połączenia między Warszawą a ośrodkami regionalnymi i subregionalnymi obsługiwane są przez przewoźnika samorządowego (Koleje Mazowieckie) i w niektórych przypadkach rządowego (PKP Intercity). W obu przypadkach realizowany jest program wymiany i modernizacji taboru. W latach 2011 2014, po modernizacji odcinków torów, o 1 3% skrócił się średni czas przejazdów pociągami regionalnymi z Płocka (przez Kutno) i Ostrołęki do Warszawy. Największą poprawę czasu przejazdu (o ponad 25%) odnotowano w relacji do Ciechanowa na skutek finalizacji robót na linii kolejowej Warszawa-Gdańsk. W przypadku Siedlec średni czas jazdy nie uległ istotnym zmianom, za to czas jazdy najszybszych pociągów skrócił się o 13% do 60 minut. Wydłużający się czas jazdy pociągów łączących Radom z Warszawą powinien ulec skróceniu po ukończeniu modernizacji linii kolejowej nr 8. Koleje Mazowieckie przewiozły w 2014 r. 62,6 mln osób, wykonując pracę przewozową na poziomie 2,2 mld pasażerokilometrów. Uzupełnieniem dla kolejowych przewozów pasażerskich są przewozy drogowe. W 2014 r. przebieg roczny wozokilometrów autobusów w transporcie samochodowym zarobkowym w województwie mazowieckim wyniósł 171,7 mln km (19% przebiegu krajowego). Wskaźnik ten był wyższy o 10% w porównaniu z 2012 r. (pierwszym rokiem, dla którego dostępne są dane ). Pod względem odbywanych podróży (liczonych w pasażerokilometrach), przewozy w transporcie samochodowym zarobkowym wzrosły w latach 2012 2014 o 65% do poziomu 5,9 mld pasażerokilometrów (59,9 mln pasażerów, przy średniej odległości przewozu równej 99 km). Przewozy kolejowe i autobusowe przeciwdziałają tym samym zatorom drogowym, zmniejszając liczbę pojazdów na drogach. W latach 2011 2014 nastąpiła znacząca rozbudowa systemu drogowego, w tym dróg najwyższych klas. Od 2011 r. przybyło 1,3 tys. km dróg publicznych, w tym 41 km dróg ekspresowych i 63 km autostrad. W 2014 r. w województwie mazowieckim długość dróg publicznych ogółem (o nawierzchni twardej) wyniosła 35,9 tys. km, w tym: 175 km dróg ekspresowych i 63 km autostrad. Całość autostrad oraz połowa dróg ekspresowych znajduje się w podregionach warszawskim zachodnim i warszawskim Wskaźniki realizacji Strategii

Tabela 13. Zestawienie wskaźników monitorowania kierunków działań i działań SRWM 2030 Przestrzeń i transport PRZESTRZEŃ i TRANSPORT Poprawa dostępności i spójności terytorialnej regionu oraz kształtowanie ładu przestrzennego Nazwa kierunku działań i działania Kierunek działań Działanie Wskaźniki Opis wskaźnika Jednostka miary Źródło danych Obszar 2011 2012 2013 2014 Linie kolejowe eksploatowane (długość linii) km POL. 20 228 20 094 19 328 19 240 MAZ. 1709 1712 1704 1677 13. Zwiększenie dostępności komunikacyjnej wewnątrz regionu 13.1. Zwiększenie konkurencyjności transportu kolejowego względem drogowego, w tym poprzez poprawę jakości infrastruktury, taboru i usług 13.2. Dostosowanie parametrów, standardów technicznych i przebiegu dróg do ich funkcji 13.3. Integracja systemów transportowych i rozwój transportu kombinowanego towarów Linie kolejowe eksploatowane zelektryfikowane, (długość linii) Zmiana średnich czasów przejazdu transportem kolejowym w relacjach pomiędzy głównymi ośrodkami województwa (rok 2010 = 100) Liczba wybudowanych obwodnic w województwie Drogi publiczne ogółem (o nawierzchni twardej) w tym: dróg ekspresowych autostrad Monitoring szczegółowy na poziomie zadań (Liczba funkcjonujących węzłów przeładunkowych transportu kombinowanego) km % Rozkład jazdy PKP PLK (OS Radom) połączenia do Warszawy z a) POL. 11 880 11 920 11 868 11 830 MAZ. 1412 1418 1401 1390 Ciechanowa b) -18,51-24,78-25,19 Ostrołęki -5,10 11,41-3,01-1,24 Płocka c) 10,97 11,61-5,81-2,58 Radomia 0,77 4,62 13,85 % 13,85 Siedlec 3,37 2,25 7,87 % 1,12 liczba GDDKiA MAZ. d) 1 2 0 0 km km km liczba Zarządcy węzłów POL. 280 400,5 280 719,1 285 165,1 287 649,9 MAZ. 34 588,4 35 023,4 35 375,2 35 935,1 POL. 737,6 1052,4 1244,3 1447,5 MAZ. 133,8 142,7 174,7 174,7 POL. 1069,6 1365,1 1481,8 1556,4 MAZ. 0,0 65,9 66,4 63,2 e) 13.4. Rozwój infrastruktury transportowej o znaczeniu ponadregionalnym Długość odcinków linii kolejowych po modernizacji do prędkości konstrukcyjnej 160 km/h w poszczególnych korytarzach km PKP PLK e) 13.5. Rozwój transportu szynowego, w tym budowa nowych linii Długość odcinków linii kolejowych eksploatowanych km POL. 20 228 20 094 19 328 19 240 MAZ. 1709 1712 1704 1677 13.6. Udrożnienie warszawskiego węzła TEN-T Długość autostrad i dróg ekspresowych w podregionie warszawskim zachodnim i warszawskim wschodnim km A/S f) GDDKiA WARSZAWSKI ZACHODNI f) 0/18,3 45/24,6 45/42,3 45/42,3 WARSZAWSKI WSCHODNI f) 0/44 21/44,5 21/44,5 21/44,5 14.1. Poprawa dostępności komunikacyjnej zapóźnionych podregionów do ośrodków regionalnych i subregionalnych Przebieg roczny w tys. wozokilometrów autobusów w transporcie samochodowym zarobkowym tys. wozokilometrów publikacja Transport POL. 937 223 884 410 888 279 MAZ. 155 910 153 990 171 739

14. Spójność wewnątrzregionalna koncentracja na najbardziej zapóźnionych podregionach 14.1. Poprawa dostępności komunikacyjnej zapóźnionych podregionów do ośrodków regionalnych i subregionalnych 14.2. Poprawa dostępności komunikacyjnej obszarów wiejskich do ośrodków lokalnych Przewozy pasażerów w transporcie samochodowym zarobkowym - pasażerokilometry Średnia odległość przewozu 1 pasażera w km Drogi gminne i powiatowe o nawierzchni twardej na 1000 mieszkańców tys. pasażerokilometrów km km publikacja Transport POL. 20 011 846 20 039 451 21 449 222 MAZ. 3 586 528 4 523 283 5 932 752 POL. 40 44 50 MAZ. 58 77 99 POL. 6,05 6,05 6,13 6,23 MAZ. 5,53 5,58 5,63 5,72 15. Rozwój form transportu przyjaznych dla środowiska i mieszkańców 15.1. Usprawnienie i rozbudowa multimodalnego transportu zbiorowego oraz wspieranie proekologicznych rozwiązań w transporcie publicznym 15.2. Zwiększenie udziału ruchu pieszego i rowerowego w ogóle podróży 15.3. Podniesienie poziomu bezpieczeństwa ruchu drogowego, w tym poprzez strefowe uspokojenie ruchu na obszarach zabudowanych Miejsca dla samochodów i rowerów na parkingach Parkuj i jedź liczba samochody M 271 498 734 734 w tym dla niepełnosprawnych Gęstość ścieżek rowerowych na 10 tys. km 2 km STRATEG Liczba wypadków drogowych Ranni w wypadkach drogowych Ofiary śmiertelne w wypadkach drogowych liczba osoby osoby MAZ. 13 33 42 42 rowery MAZ. 69 123 172 172 POL. 184,9 222,4 247,1 298,9 MAZ. 212,6 246,2 256,7 311,7 POL. 40 131 37 062 35 847 34 970 MAZ. 5128 4490 4579 4385 POL. 49 617 45 792 44 059 42 545 MAZ. 6160 5354 5511 5211 POL. 4195 3577 3357 3202 MAZ. 714 587 562 518 16. Zapobieganie nadmiernej suburbanizacji i kreowanie ładu przestrzennego 16.1. Tworzenie spójnej, harmonijnej oraz uporządkowanej przestrzennie i urbanistycznie sieci osadniczej 16.2. Koncentracja i zagęszczenie zabudowy w miastach z minimalizacją presji urbanistycznej na pozostałe obszary Gęstość zaludnienia na obszarach wiejskich Gęstość zaludnienia na obszarach miejskich Gęstość zaludnienia powierzchni zabudowanej i zurbanizowanej osoby /km² osoby /km² osoby /km² Według dane dostępne od poziomu NTS-5 POL. 52 52 52 52 MAZ. 57 57 57 57 POL. 1084 1082 1078 1074 MAZ. 1573 1577 1581 1581 POL. 2450 2424 2387 2354 MAZ. 2808 2787 2741 2680 17. Udrożnienie systemu tranzytowego 17.1. Rozbudowa i modernizacja infrastruktury dostosowanej do ruchu tranzytowego (towarowe linie kolejowe, drogi krajowe), omijającej miasta 17.2. Działania organizacyjno-prawne ograniczające ruch tranzytowy w miastach Oddane nowe linie kolejowe transportu towarowego km PKP PLK e) Monitoring szczegółowy na poziomie zadań a) obliczono na podstawie rozkładów jazdy KM, czekamy na dane z PKP PLK oraz KM za lata 2009/2010 i 2012 dla Ciechanowa; b) brak danych o rozkładzie jazdy z Ciechanowa na rok 2012, czekamy na dane; c) obliczono na podstawie jednego pociągu bezpośredniego przez Kutno, poza tym możliwa podróż z dwiema przesiadkami: w Kutnie i Łowiczu oraz Sierpcu i Nasielsku, d) pozyskano dane na podstawie serwisu internetowego GDDKiA; e) dane zostaną uzupełnione po nadesłaniu ich przez posiadaczy tych danych; f) wprowadzono podział na A autostrady, S drogi ekspresowe, pozyskano na podstawie serwisu internetowego GDDKiA oraz pomiarów na mapie. Źródło: opracowanie MBPR według wyszczególnionych w tabeli źródeł.

44 Tabela 14. Projekty i przedsięwzięcia zrealizowane w 2014 r. w obszarze tematycznym Przestrzeń i Transport przy udziale środków RPO WM 2007 2013 Działanie Realizacja Monitoring realizacji Strategii rozwoju województwa mazowieckiego do 2030 roku. Innowacyjne Mazowsze Raport 2014 13.2. Dostosowanie parametrów, standardów technicznych i przebiegu dróg do ich funkcji 15.1. Usprawnienie i rozbudowa multimodalnego transportu zbiorowego oraz wspieranie proekologicznych rozwiązań w transporcie publicznym 15.2. Zwiększenie udziału ruchu pieszego i rowerowego w ogóle podróży Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych MJWPU. Zrealizowano 4 projekty na łączną kwotę 203 mln zł. Projekty te dotyczyły rozbudowy drogi wojewódzkiej nr 637 relacji Warszawa Węgrów, przebudowy drogi powiatowej nr 4408W Wyszków-Porządzie-Długosiodło, kompleksowego remontu i budowy głównych dróg w Ząbkach oraz budowy tunelu drogowego pod torami kolejowymi w Ząbkach. Zrealizowano 5 projektów (2 w Płocku, 2 w Radomiu, 1 w Siedlcach) mających na celu poprawę systemu transportu publicznego o łącznej wartości 60 mln zł. W Płocku i Radomiu na potrzeby komunikacji zbiorowej zakupiono nowoczesny tabor. W Radomiu wdrożono kartę miejską i System Dynamicznej Informacji Pasażerskiej. Zrealizowano jeden projekt na łączną kwotę 2,1 mln zł. Rozbudowano system ścieżek rowerowych w Legionowie. wschodnim. W latach 2011 2014 wskaźnik długości dróg gminnych i powiatowych o nawierzchni twardej wzrósł z 5,5 do 5,7 km na 1000 mieszkańców (średnia dla kraju: 6,2 km na 1000 mieszkańców). Do 2012 r. w województwie wybudowano 10 obwodnic: Garwolina (droga S17), Gostynina (DK 60), Grójca (droga S7), Jabłonnej (DK 61), Mińska Mazowieckiego (autostrada A2), Mszczonowa (DK 50), Piaseczna (DK 79), Serocka (DK 61), Wyszkowa (droga S8), Żyrardowa (DK 50), w tym 3 w latach 2011 2012. W planach jest kolejnych 6. Widoczna jest poprawa wskaźników bezpieczeństwa ruchu drogowego. W 2014 r. doszło do 4385 wypadków drogowych (13% wypadków w kraju), w których zostało rannych 5211 osób (12% rannych w kraju), a 518 osób poniosło śmierć (16% ofiar śmiertelnych w kraju). W okresie 2011 2014 liczba wypadków drogowych systematycznie spadała łącznie o 14%. Liczba ofiar zmniejszyła się o 15%, w tym śmiertelnych o 27%. W obu przypadkach był to spadek nieco szybszy niż średnia krajowa, aczkolwiek Tabela 15. Projekty i przedsięwzięcia zrealizowane przez samorząd w 2014 r. w obszarze tematycznym Przestrzeń i transport Działanie 13.1. Zwiększenie konkurencyjności transportu kolejowego względem drogowego, w tym poprzez poprawę jakości infrastruktury, taboru i usług 13.2. Dostosowanie parametrów, standardów technicznych i przebiegu dróg do ich funkcji 16.1. Tworzenie spójnej, harmonijnej oraz uporządkowanej przestrzennie i urbanistycznie sieci osadniczej Zakupiono spalinowe autobusy szynowe. Realizacja Mazowiecki Zarząd Dróg Wojewódzkich bez udziału środków UE zrealizował w 2014 r. 45 inwestycji na łączną kwotę 54,9 mln zł. 21 inwestycji dotyczyło remontów dróg wojewódzkich (nr 544, 614, 632, 633, 637, 807, 805, 579, 788, 541), 6 remontów chodników (nr 730, 636, 787, 705), 14 rozbudowy dróg (nr 730, 803, 733, 627, 720, 541, 559, 801, 719, 740, 802, 635), 1 budowy kładki pieszo-rowerowej (nr 632), rozbiórki obiektu mostowego (nr 801) oraz 3 przebudowy dróg (nr 579, 694, 699). Departament Geodezji i Kartografii UM w 2014 roku uczestniczył merytorycznie w pracach pn. Uzupełnienie i aktualizacja istniejących zbiorów bazy danych obiektów topograficznych oraz dostosowanie do struktur określonych w Rozporządzeniu Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 17 listopada 2011 r. w sprawie bazy danych obiektów topograficznych oraz bazy danych ogólnogeograficznych, a także standardowych opracowań kartograficznych, realizowanych w ramach projektu pn. Geodezyjna Baza Danych Obiektów Topograficznych (GBDOT) wraz z krajowym systemem zarządzania. Projekt realizowany był przez Główny Urząd Geodezji i Kartografii, współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach 7 osi priorytetowej Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka na lata 2007 2013. Koszt przedsięwzięcia wyniósł 3,7 mln zł. Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego w Warszawie i wojewódzkich samorządowych jednostek organizacyjnych i spółek.

45 Wskaźniki realizacji Strategii Rycina 44. Projekty realizowane w 2014 r. na obszarze województwa mazowieckiego w ramach RPO WM 2007 2013 Przestrzeń i transport Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych MJWPU. liczba ofiar śmiertelnych na milion mieszkańców (97) pozostała powyżej średniej krajowej (83). Skala problemu jest tym większa, że również wynik Polski należy do najwyższych w Unii Europejskiej (średnia UE: 51), w tym zwłaszcza w odniesieniu do niechronionych uczestników ruchu. W Polsce ginie ponad tysiąc pieszych rocznie (w 2013 r. 1140 osób), więcej niż w jakimkolwiek innym kraju Unii Europejskiej. Wraz z Litwą, Łotwą i Rumunią Polska należy do czwórki najniebezpieczniejszych dla pieszych krajów UE-28. W przypadku rowerzystów, Polska znajduje się na drugim miejscu po Rumunii (odpowiednio 7,9 i 8,1 ofiar śmiertelnych na milion mieszkańców; średnia UE: 4,0).

46 Monitoring realizacji Strategii rozwoju województwa mazowieckiego do 2030 roku. Innowacyjne Mazowsze Raport 2014 Wśród środków służących poprawie bezpieczeństwa niechronionych uczestników ruchu należy wymienić stosowanie stref uspokojonego ruchu w miastach, a w przypadku rowerzystów również rozbudowę infrastruktury rowerowej. Gęstość dróg dla rowerów, pasów rowerowych i ciągów pieszo-rowerowych na Mazowszu w 2014 r. wyniosła 312 km na 10 tys. km 2 (średnia krajowa: 299 km). Od 2011 r. wskaźnik ten wzrósł o blisko 100 km. Istotnym problemem na Mazowszu jest suburbanizacja i rozlewanie się miast. Gęstość zaludnienia na obszarach wiejskich wyniosła w 2014 r. 57 os./km² (średnia krajowa: 52) i w latach 2011 2014 nie uległa zmianie. Na obszarach miejskich gęstość zaludnienia na Mazowszu w 2014 r. wyniosła 1581 os./km² (średnia krajowa: 1074) i na przestrzeni lat 2011 2014 nieznacznie wzrosła. Równocześnie jednak gęstość zaludnienia powierzchni zabudowanej i zurbanizowanej wyniosła 2680 os./km² (średnia krajowa: 2354) i w latach 2011 2014 spadła o 5%, co stanowi przejaw mniej efektywnego zagospodarowania przestrzeni. W obszarze działań SRWM 2030 Przestrzeń i transport, zrealizowano 10 projektów (tab. 14), z czego 5 projektów w obrębie działania 15.1. Usprawnienie i rozbudowa multimodalnego transportu zbiorowego, a 4 projekty w kierunku działań 13.2. Dostosowanie parametrów, standardów technicznych i przebiegu dróg do ich funkcji. Najwięcej projektów zrealizowano w powiecie wołomińskim (2). Wszystkie te projekty służą realizacji kierunku działań 13.2 (por. tab. 15). W Radomiu i Płocku wykonano po dwa projekty, wszystkie przypisane do działania 15.1. Po jednym projekcie zrealizowano w powiecie legionowskim, Warszawie i Siedlcach (ryc. 44). Zadania realizowane przez Samorząd Województwa Mazowieckiego bez wsparcia ze środków RPO opisane zostały w tabeli 15. 2.4. Społeczeństwo Jako priorytetowy obszar działań w ramach celu strategicznego w Strategii rozwoju województwa mazowieckiego do 2030 roku wskazano rozwój przemysłu i produkcji. Stąd również działania służące rozwojowi kapitału ludzkiego i społecznego uwzględniają istotną rolę szkolnictwa zawodowego, przygotowującego młodzież do pracy w przemyśle i produkcji. Liczba uczniów kształcących się w technikach i szkołach przysposabiających do pracy zawodowej na Mazowszu zależy nie tylko od dostępności tych szkół i zainteresowania młodzieży, lecz również od uwarunkowań demograficznych. W 2014 r. do szkół zawodowych uczęszczało 18,9 tys. uczniów, a do techników 60,6 tys. osób. W obu przypadkach liczby te są o 12 13% niższe niż w 2011 r. W tym samym okresie widoczny jest spadek udziału osób bezrobotnych z wykształceniem zawodowym w ogólnej liczbie bezrobotnych (z 2,0% do 1,7% w latach 2011 2014). Jest to wartość zbliżona do udziału osób z wyższym wykształceniem w ogólnej liczbie bezrobotnych w województwie (w latach 2011 2014 odnotowano spadek udziału z 1,7% do 1,5%). O jakości kształcenia na wczesnych etapach edukacji świadczą wyniki egzaminów gimnazjalnych. W roku szkolnym 2013/2014 średni wynik egzaminu gimnazjalnego w województwie mazowieckim był nieco wyższy od średniej krajowej: 51 punktów z części matematycznej (średnia krajowa: 48) i 61 punktów z części przyrodniczej (średnia krajowa 59). (Od 2013 r. zmienił zakres prezentowanych danych, co uniemożliwia zestawienie z danymi z poprzednich lat.) Wyniki egzaminu gimnazjalnego z części matematyczno-przyrodniczej mogą przełożyć się w przyszłości na efekty w obszarze przemysłu i produkcji. Istotne jest kontynuowanie

47 Tabela 16. Zestawienie wskaźników monitorowania kierunków działań i działań SRWM 2030 Społeczeństwo SPOŁECZEŃSTWO Poprawa jakości życia oraz wykorzystanie kapitału ludzkiego i społecznego do tworzenia nowoczesnej gospodarki Wskaźniki Nazwa kierunku działań i działania Kierunek działań Działanie Opis wskaźnika Jednostka miary Źródło danych Obszar 2011 2012 2013 2014 18.1. Kształcenie zawodowe młodzieży Liczba uczniów kształcących się w szkołach przysposabiających do pracy zawodowej Liczba uczniów kształcących się w technikach osoby liczba POL. 227 158 211 842 196 553 201 109 MAZ. 21 482 19 939 18 372 18 851 POL. 53 2062 52 2514 515 891 510 119 MAZ. 58 182 58 986 59 339 59 009 18.2. Kształcenie ustawiczne i podnoszenie kwalifikacji zawodowych Osoby dorosłe w wieku 25 64 lata uczestniczące w kształceniu i szkoleniu % POL. 4,4 4,5 4,3 4,0 MAZ. 6,6 6,9 6,7 6,5 18. Rozwój kapitału ludzkiego i społecznego 18.3. Zwiększenie potencjału dydaktycznego uczelni wyższych oraz naukowo-badawczego regionu Liczba profesorów osób Liczba jednostek B+R liczba Udział osób zatrudnionych w B+R w ludności aktywnej zawodowo Frekwencja w wyborach do władz samorządowych Liczba organizacji pozarządowych (fundacje, stowarzyszenia, organizacje społeczne) na 10 tys. mieszkańców % % liczba PKW lub STRATEG POL. 23 922 23 934 23 414 23 108 MAZ. 4648 4713 4767 4660 POL. 2220 2733 3122 3474 MAZ. 552 693 789 895 POL. 0,78 0,80 0,84 0,88 MAZ. 1,41 1,41 1,55 1,52 MAZ. 51,25 POL. 21,7 a) MAZ. 25,3 a) Wskaźniki realizacji Strategii 18.4. Budowa społeczeństwa obywatelskiego i kształtowanie tożsamości regionalnej Odsetek jednostek samorządu terytorialnego, które współpracują z organizacjami pozarządowymi Odsetek środków rocznie przekazanych stowarzyszeniom i fundacjom z budżetu na finansowanie lub dofinansowanie zadań zleconych przez jednostki samorządu terytorialnego % MPiPS MAZ. 777,45 77,66 % MAZ..... Odsetek programów współpracy z organizacjami pozarządowymi funkcjonujących w jednostkach samorządu terytorialnego % MPiPS MAZ. 777,45 79,28

48 Monitoring realizacji Strategii rozwoju województwa mazowieckiego do 2030 roku. Innowacyjne Mazowsze Raport 2014 18. Rozwój kapitału ludzkiego i społecznego 19. Aktywizacja rezerw rynku pracy oraz działania na rzecz poprawy sytuacji demograficznej 18.5. Dostosowywanie systemów kształcenia i szkoleń do potrzeb rynku pracy 19.1. Aktywizacja zawodowa osób w szczególnej sytuacji na rynku pracy, w tym osób wychowujących dzieci, niepełnosprawnych oraz absolwentów i osób w wieku 50+ 19.2. Upowszechnianie opieki żłobkowej i wychowania przedszkolnego Odsetek jednostek samorządu terytorialnego, które konsultują i tworzą projekty aktów normatywnych przy udziale organizacji pozarządowych Odsetek podatników przekazujących 1% podatku na organizacje pożytku publicznego Udział bezrobotnych z wyższym wykształceniem w ogólnej liczbie bezrobotnych Udział osób bezrobotnych z wykształceniem zawodowym w ogólnej liczbie bezrobotnych Stopa bezrobocia rejestrowego Bezrobotni będący w szczególnej sytuacji na rynku pracy: - udział osób bezrobotnych ponad 1 rok w ogólnej liczbie bezrobotnych - udział osób bezrobotnych z wyksztalceniem gimnazjalnym i poniżej w ogólnej liczbie bezrobotnych - udział osób bezrobotnych powyżej 55. roku życia w ogólnej liczbie bezrobotnych - udział osób bezrobotnych do 24. roku życia w ogólnej liczbie bezrobotnych - udział osób bezrobotnych samotnie wychowujących, co najmniej jedno dziecko do 18. roku życia w ogólnej liczbie bezrobotnych, - udział osób bezrobotnych niepełnosprawne w ogólnej liczbie bezrobotnych Odsetek dzieci w wieku 3 5 lat objętych wychowaniem przedszkolnym w ogólnej liczbie dzieci w tym wieku Odsetek dzieci objętych opieką w żłobkach % MPiPS MAZ. 223,63 38,51 % % % Izba Skarbowa w Warszawie % % MAZ. 73,9 74,49 POL. 2,0 1,9 1,8 1,8 MAZ. 1,7 1,6 1,6 1,5 POL. 2,5 2,4 2,3 2,2 MAZ. 2,0 1,9 1,8 1,7 POL. 12,5 13,4 13,4 11,5 MAZ. 9,8 10,7 11,1 9,8 POL. 34,6 35,4 38,3 41,6 MAZ. 39,1 39,6 42,9 45,9 POL. 27,5 27,3 27,3 27,5 MAZ. 27,5 27,1 27,0 27,3 POL. 11,4 12,5 14,1 16,0 MAZ. 13,1 14,1 15,7 17,5 POL. 21,0 19,9 18,6 16,5 MAZ. 19,1 18,2 17,1 15,1 WUP MAZ. 6,4 6,7 7,3 7,7 % % POL. 5,2 5,4 6,0 MAZ. 3,7 3,8 4,2 POL. 69,2 69,7 74,1 69,0 MAZ. 76,1 75,6 80,2 70,9 POL. 3,0 3,8 4,8 5,9 MAZ. 3,3 4,2 5,4 6,9 19.3. Wspieranie rodzin wielodzietnych Monitoring szczegółowy na poziomie zadań

49 20. Rozwój priorytetowych dla regionu dziedzin nauki 20.1. Wspieranie rozwoju edukacji w zakresie nauk matematycznych i przyrodniczych 20.2. Wspieranie wysokospecjalistycznych kierunków kształcenia szczególnie w dziedzinach biotechnologii i biomedycyny, nanotechnologii, fotoniki i optoelektroniki, technologii informacyjno-komunikacyjnych (TIK) i kosmicznych Średni wynik uczniów z egzaminu gimnazjalnego w części matematycznej i przyrodniczej Średni wynik uczniów z egzaminu gimnazjalnego w części matematycznej Średni wynik uczniów z egzaminu gimnazjalnego w części przyrodniczej POL. 47 - - - MAZ. 49 - - - % a) POL. 47 48 MAZ. 50 51 a) POL. 50 59 a) MAZ. 52 61 a) Monitoring szczegółowy na poziomie zadań 21. Wzrost wykorzystania zasobów ludzkich poprzez zwiększenie mobilności zawodowej i przestrzennej 22. Przeciwdziałanie zjawisku wykluczenia społecznego, integracja społeczna 21.1. Wspieranie reorientacji zawodowej osób odchodzących z rolnictwa 21.2. Wspieranie postaw przedsiębiorczych oraz samozatrudnienia 22.1. Przeciwdziałanie bezrobociu i łagodzenie skutków bezrobocia 22.2. Przeciwdziałanie marginalizacji społecznej osób niepełnosprawnych, starszych oraz w trudnej sytuacji życiowej 22.3. Wspomaganie zadań mających na celu włączenie społeczne i przeciwdziałanie ubóstwu Liczba mikroprzedsiębiorstw (poniżej 9 os.) Udział osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą w liczbie osób w wieku produkcyjnym Udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym Wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych w wieku 16 64 lata (w ogólnej liczbie niepełnosprawnych w tej grupie wiekowej) (Dane średnioroczne) Liczba CIS, KIS, ZAZ, WTZ, spółdzielni socjalnych na 1000 mieszkańców Udział osób w gospodarstwach domowych korzystających ze środowiskowej pomocy społecznej w ludności ogółem Udział osób w wieku poprodukcyjnym w gospodarstwach domowych korzystających ze środowiskowej pomocy społecznej w ogólnej liczbie osób w tym wieku liczba osoby Monitoring szczegółowy na poziomie zadań L % % liczba MCPS % % POL. 3 674 970 3 794 489 3 890 686 3 938 654 MAZ. 642 595 668 481 694 161 710 823 POL. 11,9 12,1 12,2 MAZ. 14,5 14,9 15,0 POL. 8,0 8,7 8,8 7,5 MAZ. 7,4 8,2 8,5 7,6 POL. 20,7 21,4 20,9 21,3 MAZ. 17,8 19,1 15,1 18,6 CIS 0,002 KIS 0,003 ZAZ 0,001 WTZ 0,016 Spół. Socjalne 0,17 CIS 0,002 KIS 0,003 ZAZ 0,001 WTZ 0,016 Spół. Socjalne 0,23 POL. 8,1 8,1 8,3 7,7 6,9 6,8 7,0 6,5 POL. 3,2 3,0 2,9 3,0 3,3 2,9 2,8 2,7 Wskaźniki realizacji Strategii

50 POL. 154 523 164 660 167 316 163 446 POL. G.M. 153 526 163 810 165 742 161 137 Monitoring realizacji Strategii rozwoju województwa mazowieckiego do 2030 roku. Innowacyjne Mazowsze Raport 2014 23. Wyrównanie szans edukacyjnych 24. Podnoszenie standardów funkcjonowania infrastruktury społecznej oraz działania na rzecz ochrony zdrowia i bezpieczeństwa publicznego 23.1. Zwiększenie dostępności usług oświatowych na obszarach wiejskich 23.2. Tworzenie warunków materialnych i organizacyjnych służących wyrównywaniu szans edukacyjnych młodzieży wiejskiej 24.1. Budowa i rozwój infrastruktury społecznej, w tym o zasięgu regionalnym 24.2. Kształtowanie warunków sprzyjających aktywności fizycznej mieszkańców 24.3. Profilaktyka i ochrona zdrowia Wydatki budżetów jednostek samorządu terytorialnego na oświatę, wychowanie w szkołach podstawowych i gimnazjalnych na 1 oddział według rodzaju JST Liczba ludności na 1 łóżko w szpitalach ogólnych Ćwiczący w sekcjach sportowych ogółem Przeciętne dalsze trwanie życia osób nowonarodzonych (mężczyźni, kobiety) mężczyźni kobiety Liczba zgonów wg przyczyn na 1000 ludności ogółem choroby krążenia choroby nowotworowe choroby układu oddechowego zł liczba liczba lata liczba POL. G. M-W. POL. G.W. 151 862 161 794 164 882 161 944 157 596 167 715 170 962 167 409 MAZ. 153 766 165 114 167 170 163 912 MAZ. G.M. MAZ. G. M-W. MAZ. G.W. Monitoring szczegółowy na poziomie zadań Monitoring szczegółowy na poziomie zadań 153 067 162 610 162 956 160 350 153 474 169 609 169 281 166 911 154 804 166 267 171 898 167 484 POL. 213 204 205 205 MAZ. 217 202 200 204 Monitoring szczegółowy na poziomie zadań POL. 906 940 919 256 MAZ. 105 664 110 064 POL. 72,4 72,7 73,1 73,8 MAZ. 72,7 72,9 73,4 74,0 POL. 80,9 81,0 81,1 81,6 MAZ. 81,6 81,3 81,6 81,8 POL. 9,7 10,0 10,1 a) MAZ. 10,04 10,27 10,2 a) POL. 4,41 4,61 4,6 a) MAZ. 4,64 4,85 4,8 a) POL. 2,49 2,56 2,6 a) MAZ. 2,50 2,52 2,6 a) POL. 0,52 0,52 0,6 a) MAZ. 0,69 0,77 0,8 a)

51 zewnętrzne przyczyny zachorowania i zgonu liczba POL. 0,62 0,61 0,6 a) MAZ. 0,71 0,69 0,7 a) Liczba rozbudowanych bądź zmodernizowanych jednostek służby zdrowia podległych Samorządowi Województwa Mazowieckiego liczba SZ MAZ. 18 19 24.4. Poprawa bezpieczeństwa publicznego Przestępstwa stwierdzone w zakończonych postępowaniach przygotowawczych na 1000 mieszkańców Wskaźnik wykrywalności sprawców przestępstw liczba % STRATEG POL. 30,10 29,06 27,63 22,55 MAZ. 27,03 26,99 26,31 22,26 POL. 68,7 67,8 67,1 65,2 MAZ. 61,1 60,4 59,0 54,7 a) dane zostaną uzupełnione po ogłoszeniu ich przez w Banku Danych Lokalnych lub portalu STRATEG. Źródło: opracowanie MBPR według wyszczególnionych w tabeli źródeł. edukacji na poziomie wyższym niż gimnazjalny, ponieważ udział osób bez wykształcenia średniego w liczbie bezrobotnych utrzymywał się w latach 2011 2014 na wysokim poziomie 27 27,5%. Niezależnie od ukończonego poziomu edukacji, w celu zachowania konkurencyjności na rynku, niezbędne jest doskonalenie zawodowe osób dorosłych, tzw. kształcenie ustawiczne. Wskaźnik osób dorosłych (w wieku 25 64 lat) uczestniczących w kształceniu i szkoleniu utrzymywał się w latach 2011 2014 w przedziale 6,5 6,9%. Pomimo wahań, wartość wskaźnika na Mazowszu kształtowała się powyżej średniej krajowej (150% średniej w 2011 r., 163% w 2014 r.). Na potrzebę uczenia się przez całe życie wskazuje 17,5-procentowy udział bezrobotnych powyżej 55. roku życia w ogólnej liczbie bezrobotnych i wzrost tego wskaźnika o 4,4 p.p. w porównaniu z 2011 rokiem. Odsetek dzieci objętych opieką w żłobkach w 2014 r. wyniósł 6,9%, przy czym w tym wypadku widoczny jest ponad dwukrotny wzrost (3,3% w 2011 r.). Spadł zaś udział dzieci w wieku 3 5 lat objętych wychowaniem przedszkolnym: w 2014 r. wyniósł on 71% i był niższy w o 5 p.p. w porównaniu z 2011 rokiem. Opieka żłobkowa i przedszkolna może mieć znaczenie dla efektywności poszukiwania pracy w 2014 r. 7,7% osób bezrobotnych samotnie wychowywało co najmniej jedno dziecko (brak porównywalnych danych za 2011 r.). Sytuację na mazowieckim rynku pracy kształtują również postawy przedsiębiorczych mieszkańców prowadzących własną działalność gospodarczą. W 2014 r. w województwie mazowieckim liczba mikroprzedsiębiorstw (zatrudniających poniżej 9 osób) wynosiła 711 tys. podmiotów (18% sumy krajowej). Liczba ta niemal nieprzerwanie rośnie od 2011 r. o 68 tys., czyli o 11%. Rośnie też udział osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą w liczbie osób w wieku produkcyjnym. W województwie mazowieckim wyniósł on 15% w 2014 r. (średnia krajowa: 12,2%) i był o pół p.p. wyższy niż w 2012 r. Udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym wzrósł z 7,4% w 2011 r. do 7,6% w 2014 r. (średnia krajowa: 7,5%). Potencjał naukowy i badawczy regionu mierzony jest m.in. zasobami kadrowymi. W 2014 r. na Mazowszu było 4660 osób z tytułem profesora (20% sumy krajowej), o 12 więcej niż w 2011 r. W latach 2011 2014 liczba jednostek badawczo-rozwojowych zwiększyła się w województwie mazowieckim o 62%, z 552 do 895. Co czwarta jednostka B+R w skali kraju miała swą siedzibę na Mazowszu. Wskaźniki realizacji Strategii

52 Tabela 17. Projekty i przedsięwzięcia zrealizowane w 2014 r. w obszarze tematycznym Społeczeństwo przy udziale środków RPO WM 2007 2013 Działanie Realizacja Monitoring realizacji Strategii rozwoju województwa mazowieckiego do 2030 roku. Innowacyjne Mazowsze Raport 2014 18.3. Zwiększenie potencjału dydaktycznego uczelni wyższych oraz naukowo-badawczego regionu 19.2. Upowszechnianie opieki żłobkowej i wychowania przedszkolnego 21.2. Wspieranie postaw przedsiębiorczych oraz samozatrudnienia 23.2. Tworzenie warunków materialnych i organizacyjnych służących wyrównywaniu szans edukacyjnych młodzieży wiejskiej i miejskiej 24.1. Budowa i rozwój infrastruktury społecznej, w tym o zasięgu regionalnym 24.2. Kształtowanie warunków sprzyjających aktywności fizycznej mieszkańców 24.3. Profilaktyka i ochrona zdrowia 24.4. Poprawa bezpieczeństwa publicznego Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych MJWPU. Zrealizowano 1 projekt pn. Poprawa jakości infrastruktury dydaktyki Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Płocku. Zrealizowano 1 projekt, dzięki któremu powstało Niepubliczne Przedszkole Kolorowy Balonik sp. z o.o. w Warszawie w dzielnicy Targówek. Wsparto zakup lokalu oraz wyposażenia w urządzenia i aparaturę placówki usług medycznych Centrum Medyczne w Warszawie Zrealizowano dwa projekty mające na celu przeciwdziałanie wykluczeniu informacyjnemu w gminie Pokrzywnica i Miastków Kościelny oraz 1 projekt zwiększający dostępność do bazy sportowej Budowa hali sportowej z pomieszczeniami towarzyszącymi, łącznikiem i pomieszczeniami przedszkolnymi w miejscowości Stary Szelków. Zrealizowano 12 projektów, m.in. wybudowano nowoczesny Dom Opieki we wsi Sadoleś; wybudowano budynek dydaktyczny i salę sportową Zespołu Szkół Rolniczo-Technicznych w Zwoleniu, rozbudowano Dom Pomocy Społecznej im. Bł. Arc. J. A. Nowowiejskiego w Brwilnie ; wybudowano halę sportową przy Liceum Ogólnokształcącym oraz kompleksu sportowego przy Zespole Szkół w Makowie Mazowieckim. Dzięki zrealizowanym 4 projektom wybudowano krytą pływalnię i tor rolkowy w Ząbkach, rozszerzono bazę turystyczną w gminach Sterdyń i Jedlnia-Letnisko. Zrealizowano 30 projektów mających na celu wzrost konkurencyjności placówek służby zdrowia. Zrealizowano 2 projekty, w tym. zakup specjalistycznego sprzętu do zapobiegania i ograniczania skutków zagrożeń naturalnych oraz przeciwdziałania poważnym awariom przez Komendę Wojewódzką Państwowej Straży Pożarnej w Warszawie. Odnotowano również wzrost udziału ludności aktywnej zawodowo zatrudnionej w działalności badawczo-rozwojowej: z 1,41% w 2011 r. do 1,52% w 2014 r. (średnia krajowa: 0,88%). Znaczącym elementem sprawnego społeczeństwa jest aktywność obywatelska. Jest to aspekt trudny do zmierzenia, lecz jednym z jego przejawów jest frekwencja wyborcza. W wyborach samorządowych w 2014 r. wzięło udział 51,3% uprawnionych. Choć jest to niska wartość, widoczna jest nieznaczna tendencja wzrostowa (w latach 2010 i 2006 frekwencja wyniosła odpowiednio 51,0% i 50,6%). Innym wyznacznikiem aktywności społecznej jest liczba organizacji pozarządowych (fundacji, stowarzyszeń, organizacji społecznych). W województwie mazowieckim funkcjonowało 25,3 organizacji na 10 tys. mieszkańców, co było najwyższą wielkością wśród województw (średnia krajowa: 21,7). Jednym z czynników warunkujących efektywność funkcjonowania trzeciego sektora (organizacji non-profit) jest gotowość do współpracy ze strony pierwszego sektora (administracji publicznej). Większość jednostek samorządu terytorialnego deklaruje prowadzenie współpracy z organizacjami pozarządowymi. Badania przeprowadzane przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej na potrzeby sprawozdania z funkcjonowania ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie wskazują, że w 2014 r. deklarowało taką współpracę 77,7%. Istotnym elementem współpracy jest zlecanie zadań organizacjom pozarządowym przez JST. Dodatkowym źródłem finansowania działalności organizacji pożytku publicznego oraz przykładem świadomości obywatelskiej są odpisy 1% podatku dochodowego. W latach 2013 2014 z tej możliwości skorzystało niemal trzy czwarte podatników na Mazowszu.

53 Tabela 18. Projekty i przedsięwzięcia zrealizowane w 2014 r. w obszarze tematycznym Społeczeństwo przy udziale środków komponentu regionalnego Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007 2013 Działanie 18.1. Kształcenie zawodowe młodzieży 18.2. Kształcenie ustawiczne i podnoszenie kwalifikacji zawodowych Realizacja Projekty były realizowane w szkołach. Służyły m.in. organizacji praktyk i staży zawodowych oraz zapewnieniu doradztwa zawodowego i dodatkowych zajęć. Przykładowo uczniowie Zespołu Szkół Centrum Kształcenia Rolniczego im. Jadwigi Dziubińskiej w Golądkowie (pow. pułtuski) mogli skorzystać z realizowanego przez Instytut Innowacji i Biznesu projektu ukierunkowanego nie tylko na rozwój umiejętności zawodowych (obsługa wózka widłowego, obsługa kombajnu zbożowego, spawacz, ślusarz, tokarz), lecz również zajęć z zakresu naprawy pojazdów i maszyn rolniczych, obróbki materiałów, obiektów małej architektury krajobrazu, zabiegów weterynaryjnych i matematyki. Ze wsparcia w ramach projektu za 0,5 mln zł skorzystało 120 uczniów. Podobny projekt realizowała w Zespole Szkół im. Bolesława Prusa w Pułtusku Unia Producentów i Pracodawców Przemysłu Mięsnego. Wart 2,4 mln zł projekt Nauka zawodu przez praktykę gwarancją sukcesu na rynku pracy miał na celu podniesienie kompetencji zawodowych, interpersonalnych i społecznych uczniów szkolących się na kucharzy, techników żywienia i techników organizacji reklamy. Zorganizowano warsztaty kulinarne, kelnerskie i rysunku z elementami grafiki komputerowej. Dodatkowo wyposażona została pracownia gastronomiczna i pracownia reklamy. Realizowane były projekty służące kształceniu zawodowemu i podnoszeniu kwalifikacji. Wśród projektów, które otrzymały dofinansowanie, znalazły się kursy mające przeciwdziałać wykluczeniu językowemu osób pracujących, podnosić kwalifikacje zawodowe nauczycieli i instruktorów praktycznej nauki zawodu czy kształcić w zakresie: księgowości, administrowania danymi osobowymi, kosmetyki, zarządzania czy protetyki. 18.3. Zwiększenie potencjału dydaktycznego uczelni wyższych oraz naukowo-badawczego regionu 21.2. Wspieranie postaw przedsiębiorczych oraz samozatrudnienia 22.1. Przeciwdziałanie bezrobociu i łagodzenie skutków bezrobocia Dofinansowano m.in. projekt Program stażowy firmy System Rewident sp. z o.o. realizowany przez spółkę Ecovis System Rewident we współpracy z Wydziałem Nauk Ekonomicznych Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego. Sześciu pracowników naukowo-dydaktycznych SGGW odbyło dziewięciomiesięczny staż służący zdobyciu wiedzy praktycznej z zakresu rachunkowości i badania sprawozdań finansowych. Zdobyte doświadczenia zostały wykorzystane w specjalnie poszerzonym procesie dydaktycznym. Rezultaty projektu zostały opisane w publikacji naukowej opartej na doświadczeniach z odbytego stażu. Wojewódzki Urząd Pracy w Warszawie w 2014 r. realizował 15 projektów ze środków PO KL (Działanie 6.2) o łącznej wartości 11,8 mln zł. Udział środków europejskich wyniósł niespełna 10 mln zł. Były to projekty Kierunek Własna Firma III, IV, V; Moja firma moją szansą; Akademia Przedsiębiorczości VII, VIII; Załóż firmę z WUP III, IV; Czas na biznes V, VI; Radomski Biznes III, IV, V; Płocka Szkoła Małej Przedsiębiorczości VII, VIII. Wojewódzki Urząd Pracy w Warszawie w 2014 r. rozdysponował środki pochodzące z Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki na przedsięwzięcia realizowane w ramach poddziałania 6.1.1. Poprawa zdolności do zatrudnienia oraz podnoszenie poziomu aktywności zawodowej osób bezrobotnych na kwotę 19,5 mln zł oraz poddziałania 6.1.3. Wsparcie osób pozostających bez zatrudnienia na regionalnym rynku pracy na kwotę 256,1 mln zł. Zadania te zostały zrealizowane przy prawie 85% udziale środków EFS oraz 15% pochodzących z budżetu państwa. W ramach realizacji Planu Rozwoju Ekonomii Społecznej na Mazowszu na lata 2013 2020, w 2014 r. upowszechniano wiedzę o ekonomii społecznej wśród pracowników mazowieckich instytucji pomocy i integracji społecznej, prowadzono monitoring mazowieckich podmiotów ekonomii społecznej (PES), zrealizowano trzy seminaria tematyczne pt. Możliwości działania i rozwoju spółdzielni socjalnych/warsztatów terapii zajęciowej/organizacji pozarządowych jako podmiotów ekonomii społecznej, zorganizowano dwa posiedzenia Mazowieckiej Rady ds. Ekonomii Społecznej, kontynuowano współpracę z mazowieckimi Ośrodkami Wsparcia Ekonomii Społecznej (OWES) oraz prowadzono monitoring ich funkcjonowania, zrealizowano dwie wizyty studyjne w podmiotach ekonomii społecznej poza województwem mazowieckim, zorganizowano konferencję Społeczna odpowiedzialność biznesu, przeprowadzono badanie społeczne Społecznie odpowiedzialny biznes dla ekonomii społecznej na Mazowszu. Realizacja Planu w 2014 r. w całości była finansowana w ramach projektu systemowego pn. Razem dla Mazowsza Edukacja w działaniu. Wskaźniki realizacji Strategii 23.2. Tworzenie warunków materialnych i organizacyjnych służących wyrównywaniu szans edukacyjnych młodzieży wiejskiej i miejskiej W roku szkolnym 2014/2015 przyznano 498 stypendiów na kwotę 2 mln zł w ramach realizowanego przez Samorząd Województwa Mazowieckiego wieloletniego Regionalnego programu stypendialnego dla uczniów szczególnie uzdolnionych. Dofinansowanie z UE stanowiło 85%, budżetu państwa 13,5 % i 1,5% z budżetu województwa. Udzielone stypendia przeznaczone zostały na wyrównywanie szans edukacyjnych uczniów, zmniejszenie barier w dostępie do edukacji szczególnie uzdolnionych uczniów z niekorzystną sytuacją materialną oraz zwiększenie zainteresowania przedmiotami matematyczno-przyrodniczymi i technicznymi. W latach 2014 2015 Departament Edukacji Publicznej i Sportu UM WM w Warszawie realizował projekt pn. Wyrównanie szans edukacyjnych uczniów poprzez dodatkowe zajęcia rozwijające kompetencje kluczowe Moja przyszłość. Ostateczna wartość projektu oraz poziom osiągnięcia wskaźników będą znane po ostatecznym zamknięciu projektu w 2016 r. Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych MJWPU. Nasilenie zjawiska bezrobocia, a szczególnie jego koncentracja, przynosi negatywne skutki społeczne i wymaga podejmowania skutecznych działań osłonowych i aktywizujących bezrobotnych. W badanym okresie stopa bezrobocia kształtowała się na poziomie: 9,8% w 2011 r., 11,1% w 2013 r.

54 Monitoring realizacji Strategii rozwoju województwa mazowieckiego do 2030 roku. Innowacyjne Mazowsze Raport 2014 i ponownie 9,8% w 2014 r. Najbardziej narażeni na negatywne skutki są bezrobotni będący w szczególnej sytuacji na rynku pracy. Dane statystyczne wykazują, że w ogólnej liczbie bezrobotnych wzrasta udział osób będących bez pracy ponad 1 rok, z 39,1% w 2011 r. do 45,9% w 2014 r. Trudności w znalezieniu pracy mają osoby w wieku starszym, powyżej 55. roku życia. Udział ich wśród ogólnej liczby bezrobotnych wzrósł na przestrzeni 4 lat o 4,4 p.p. i wyniósł w 2014 r. 17,5%. Poprawia się sytuacja młodych ludzi wchodzących na rynek pracy udział bezrobotnych do 24 roku życia obniżył się o 4 p.p. i w 2014 r. wynosił 15,1%. Niezadowalająca jest sytuacja osób niepełnosprawnych. Wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych w wieku 16 64 lata (w ogólnej liczbie niepełnosprawnych w tej grupie wiekowej) w 2014 r. wyniósł 18,6% i był wyższy od osiągniętego w 2011 roku o 0,8 p.p. Zwiększył się też udział bezrobotnych niepełnosprawnych, z 3,7% w 2012 r. do 4,2% w 2014 r. Sukcesywnie wzrasta jakość życia na Mazowszu. Przeciętne dalsze trwanie życia osób nowonarodzonych w roku 2014 r. wyniosło: dla mężczyzn 74,0 lata, a dla kobiet 81,8 lat. Od 2011 r. wydłużyło się trwanie życia mężczyzn nowonarodzonych o 1,3 roku, natomiast wskaźnik ten dla kobiet wzrósł o 0,2 roku. W latach 2011 2014 zwiększyła się liczba zgonów na 1000 ludności z 10,04 w 2011 r. do 10,2 2014 r. Głównymi przyczynami zgonów były choroby krążenia, nowotworowe i układu oddechowego. Na przestrzeni lat 2011 2014 zmniejszył się udział osób w gospodarstwach domowych korzystających ze środowiskowej pomocy społecznej w ludności ogółem w województwie mazowieckim z 6,9% w 2011 r. do 6,5% w 2014 r. (udział osób w kraju 7,7%). Zmniejszył się również udział osób w wieku poprodukcyjnym w gospodarstwach domowych korzystających ze środowiskowej pomocy społecznej w ogólnej liczbie osób w tym wieku, z 3,3% w 2011 r do 2,7% w 2014 r. (udział osób w kraju 3%). W 2014 r. liczba centrów integracji społecznej (CIS), klubów integracji społecznej (KIS), zakładów aktywności społecznej (ZAS), warsztatów terapii zajęciowej (WTZ) oraz spółdzielni socjalnych na 1000 mieszkańców wynosiła odpowiednio: CIS 0,002, KIS 0,003, ZAZ 0,001, WTZ 0,016 i spółdzielnie socjalne 0,23. W coraz większym stopniu zaspokajane są potrzeby społeczne. Przykładem jest poprawa bazy szpitalnej w 2014 r. liczba ludności na 1 łóżko w szpitalach ogólnych wyniosła 204 osób, podczas gdy w 2011 r. wynosiła 217 osób na 1 łóżko. W latach 2011 2014 wzrosły również wydatki budżetów jednostek samorządu terytorialnego na oświatę, wychowanie w szkołach podstawowych i gimnazjalnych, średnio o około 6%. W 2014 r. w gminach miejskich średnie wydatki na 1 oddział wyniosły 160 350 zł, w gminach miejsko-wiejskich 166 911 zł, a w gminach wiejskich 167 484 zł. Poprawia się poziom bezpieczeństwa publicznego. Liczba przestępstw stwierdzonych w zakończonych postępowaniach przygotowawczych na 1000 mieszkańców na Mazowszu spadła z 27,03 w 2011 r. do 22,6 w 2014 roku. Zmalała wykrywalność sprawców przestępstw. W 2014 r. omawiany wskaźnik w województwie mazowieckim wyniósł 54,7%, w kraju wykrywalność przestępstw była wyższa i wyniosła 65,2%. Wskaźnik ten w 2011 r. był wyższy i wyniósł 61,1% w województwie mazowieckim (w kraju 68,7%). W ramach obszaru tematycznego SRWM 2030 Społeczeństwo, zrealizowano głównie projekty w działaniach 24.3. Profilaktyka i ochrona zdrowia (30 projektów) oraz 24.1. Budowa i rozwój infrastruktury społecznej, w tym o zasięgu regionalnym (12 projektów) tab. 17. Zrealizowane projekty koncentrują się przede wszystkim w centralnej i południowej części województwa. Najwięcej projektów jest zlokalizowanych w m.st. Warszawie oraz jego okolicy, a także mieście Radom (ryc. 45).

55 Tabela 19. Projekty i przedsięwzięcia zrealizowane przez samorząd w 2014 r. w obszarze tematycznym Społeczeństwo Działanie 18.4. Budowa społeczeństwa obywatelskiego i kształtowanie tożsamości regionalnej 19.1. Aktywizacja zawodowa osób w szczególnej sytuacji na rynku pracy, w tym osób wychowujących dzieci, niepełnosprawnych oraz absolwentów i osób w wieku 50+ Realizacja Zadania realizujące ten kierunek działań skoncentrowane były na zapewnieniu dostępu odbiorcom zewnętrznym do aktualnej informacji o działalności organów Samorządu Województwa Mazowieckiego oraz wydarzeniach mających wpływ na rozwój gospodarczy i społeczny regionu. Samorząd prowadzi stronę internetową www.mazovia.pl oraz wydaje czasopismo informacyjne pn. Kronika Mazowiecka wychodzące raz miesiącu (w 2014 r. w nakładzie 15 600 egzemplarzy). Wzmacnianie tożsamości regionalnej i społeczeństwa obywatelskiego Mazowsza następuje poprzez honorowanie samorządów lokalnych, podmiotów, wydarzeń i osób fizycznych wyróżnieniami ustanowionymi przez Samorząd Województwa Mazowieckiego. W 2014 r. przyznano 388 patronatów Marszałka Województwa Mazowieckiego, wręczono 240 Medali Pamiątkowych Pro Masovia oraz wyróżniono 1816 dyplomami uznania Marszałka Województwa Mazowieckiego. W ramach tego kierunku działań, Wojewódzki Urząd Pracy w Warszawie w 2014 r. realizował Projekt Pilotażowy Partnerstwo dla pracy. Na realizację tego przedsięwzięcia przeznaczono 1,8 mln zł. 22.2. Przeciwdziałanie marginalizacji społecznej osób niepełnosprawnych, starszych oraz w trudnej sytuacji życiowej W ramach realizacji wojewódzkiego Programu wyrównywania szans osób niepełnosprawnych i przeciwdziałania ich wykluczeniu społecznemu oraz realizacji zadań na rzecz zatrudnienia osób niepełnosprawnych Wydział ds. osób niepełnosprawnych MCPS w 2014 r. zlecił organizacjom pozarządowym realizacje zadań publicznych w zakresie działalności na rzecz osób niepełnosprawnych, w ramach których przeprowadzono 2110 godzin szkoleń i kursów dla 341 niepełnosprawnych osób aktywizujących ich zawodowo i społecznie, 820 godzin szkoleń, kursów, warsztatów dla członków rodzin osób niepełnosprawnych, opiekunów, kadry i wolontariuszy bezpośrednio zaangażowanych w proces rehabilitacji zawodowej lub społecznej dla 459 osób, 7 projektów, w ramach których przeprowadzono 1805 godzin porad psychologicznych, społeczno-prawnych oraz udzielono informacji na temat przysługujących uprawnień, dostępnych usług, sprzętu rehabilitacyjnego i pomocy technicznej dla 579 osób niepełnosprawnych, regionalne imprezy kulturalne, sportowe, turystyczne i rekreacyjne dla 5066 osób niepełnosprawnych wspierające ich aktywność w tych dziedzinach, 17 kampanii informacyjnych na rzecz integracji osób niepełnosprawnych i przeciwdziałaniu ich dyskryminacji. Opracowano i wydano publikacje i wydawnictwa dotyczące problematyki związanej z niepełnosprawnością, kierowane do osób niepełnosprawnych, w tym wydawnictwa pismem Braille a i powiększonym drukiem. Dofinansowano roboty budowlane w 14 obiektach w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (Dz. U. z 2010 r. Nr 243, poz. 1623 oraz z 2011 r. Nr 32, poz. 159 i Nr 45, poz. 235), dotyczących obiektów służących rehabilitacji, w związku z potrzebami osób niepełnosprawnych, z wyjątkiem rozbiórki tych obiektów. Samorząd dofinansował także działalność 7 zakładów aktywności zawodowej oraz zakup sprzętu w 6 obiektach służących rehabilitacji osób niepełnosprawnych, w których udzielane są świadczenia rehabilitacyjne przez podmioty lecznicze w ramach Programu Wyrównywania Różnic Między Regionami II obszar A. Wyemitowano także 10 odcinków audycji poświęconych niepełnosprawności pt. Pod wspólnym niebem w telewizji regionalnej TVP Warszawa (Koprodukcja MCPS i TVP Warszawa). W ramach realizacji Wojewódzkiego programu pomocy i oparcia społecznego dla osób z zaburzeniami psychicznymi na lata 2012 2015, MCPS Zorganizowano seminarium pt. Deinstytucjonalizacja szansa i nowe wyzwania w świadczeniu usług dla osób niesamodzielnych przez domy pomocy społecznej dla 110 osób - dyrektorów domów pomocy społecznej z terenu województwa mazowieckiego, przedstawicieli Mazowieckiego Urzędu Wojewódzkiego i Mazowieckiego Centrum Polityki Społecznej, zgodnie z celem Programu: Promowanie rozwoju pomocy i oparcia społecznego dla osób z zaburzeniami psychicznymi w zakresie pomocy: bytowej, mieszkaniowej, stacjonarnej, samopomocy środowiskowej. Prowadzono internetową bazę danych o placówkach i instytucjach udzielających pomocy osobom i rodzinom doświadczającym przemocy i w sytuacji kryzysowej wraz z jej upowszechnieniem na stronie internetowej MCPS. Wskaźniki realizacji Strategii 22.3. Wspomaganie zadań mających na celu włączenie społeczne i przeciwdziałanie ubóstwu Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej w ramach realizacji Wojewódzkiego programu przeciwdziałania narkomanii na lata 2011 2016, w 2014 r. przeprowadziło 7 specjalistycznych szkoleń w zakresie rozwijania umiejętności zawodowych osób realizujących programy profilaktyczne i mających styczność z osobami używającymi narkotyków dla 195 osób, w tym: pracowników pomocy społecznej, przedstawicieli oświaty, wymiaru sprawiedliwości, pedagogów, psychologów, członków Gminnych Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. MPCS zorganizowało we współpracy z Centrum Informacji o Narkotykach i Narkomanii Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomanii międzynarodową konferencję mającą na celu podnoszenie poziomu wiedzy społeczeństwa na temat zagrożeń i problemów związanych z używaniem środków psychoaktywnych oraz możliwości zapobiegania zjawisku. Centrum wydało także publikację pt. Monitorowanie problemu narkotyków i narkomanii oraz przekazywało nieodpłatnie materiały merytoryczne organizacjom działającym w zakresie profilaktyki uzależnień na terenie Mazowsza. W ramach Rocznego programu współpracy Samorządu Województwa Mazowieckiego z organizacjami pozarządowymi oraz podmiotami wymienionymi w art. 3 ust. 3 ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie na 2014 rok, w obrębie działań z zakresu przeciwdziałania narkomanii, wsparcia finansowego w trybie konkursowym udzielono 19 organizacjom i instytucjom. Działania wynikające z realizacji Wojewódzkiego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych na lata 2011-2015 skoncentrowane były w obszarze profilaktyki. We współpracy z organizacjami pozarządowymi w zakresie przeciwdziałania narkomanii zostały przeprowadzone 62 specjalistyczne szkolenia dla 1449 osób zaangażowanych na rzecz profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych oraz przeciwdziałania przemocy w rodzinie na Mazowszu, tj.: pracowników pomocy społecznej, przedstawicieli oświaty, wymiaru sprawiedliwości (policja, kuratorzy sądowi), pedagogów, psychologów, członków Gminnych Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Ponadto zorganizowano 6 konferencji dotyczących profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych, w których uczestniczyło łącznie ok. 1150 osób. Prowadzono także kampanię informacyjno-edukacyjną Porozumienie dla trzeźwości.

56 Monitoring realizacji Strategii rozwoju województwa mazowieckiego do 2030 roku. Innowacyjne Mazowsze Raport 2014 22.3. Wspomaganie zadań mających na celu włączenie społeczne i przeciwdziałanie ubóstwu 24.3. Profilaktyka i ochrona zdrowia 24.4. Poprawa bezpieczeństwa publicznego W ramach Rocznego programu współpracy Samorządu Województwa Mazowieckiego z organizacjami pozarządowymi oraz podmiotami wymienionymi w art. 3 ust. 3 ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie na 2014 r., w obrębie działań z zakresu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych oraz związanych ze współuzależnieniem od alkoholu, zrealizowano wsparcie finansowe w trybie konkursowym dla 76 podmiotów. W ramach wypełnienia zapisów Wojewódzkiego programu przeciwdziałania przemocy w rodzinie na lata 2011 2016 MCPS zorganizowało szkolenie pt.: Zespoły interdyscyplinarne ds. przeciwdziałania przemocy w rodzinie diagnoza i pomoc dla 40 osób członków Zespołów interdyscyplinarnych ds. przeciwdziałania przemocy w rodzinie oraz grup roboczych, zgodnie z celem operacyjnym Programu: Podniesienie standardów usług w instytucjach realizujących zadania w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie. Ponadto opracowano analizę zjawiska i problemu przemocy w rodzinie na terenie Mazowsza oraz rekomendacje do aktualizacji celów Wojewódzkiego Programu Przeciwdziałania Przemocy w rodzinie do roku 2020 w ramach Strategii Polityki Społecznej Województwa Mazowieckiego na lata 2014 2020 oraz upowszechniono ogólnodostępne materiały informacyjno-edukacyjne dotyczące problemu przemocy w rodzinie poprzez umieszczenie ich na stronie internetowej MCPS. W 2014 r. Samorząd Województwa Mazowieckiego sfinansował lub dofinansował realizację wielu inwestycji w zakresie ochrony zdrowia. Prace remontowo-budowlane związane z budową, rozbudową, remontem bądź modernizacją zostały przeprowadzone w dziewięciu podmiotach, tj.: Mazowieckim Centrum Psychiatrii Drewnica sp. z o.o. (poprawa stanu ochrony przeciwpożarowej obiektów szpitala, remont oddziałów IAB i ICD), Mazowieckim Centrum Leczenia Chorób Płuc i Gruźlicy w Otwocku (modernizacja i rozbudowa Pawilonu B, budowa stacji uzdatniania wody), Mazowieckiem Centrum Neuropsychiatrii w Zagórzu (modernizacja oddziału IV), Międzyleskim Szpitalu Specjalistycznym w Warszawie (modernizacja węzła cieplnego przy budynku B), Mazowieckim Specjalistycznym Centrum Zdrowia im. prof. Jana Mazurkiewicza w Pruszkowie (modernizacja oddziału przyjęć, przystosowanie budynku gospodarczo-technicznego na cele medyczne), Mazowieckim Szpitalu Specjalistycznym im. dr. Józefa Psarskiego w Ostrołęce (budowa pawilonu psychiatrycznego), Samodzielnym Wojewódzkim Publicznym Zespole Zakładów Psychiatrycznej Opieki Zdrowotnej im. dr. Barbary Borzym w Radomiu (dostosowanie pięciu pawilonów oraz dwóch budynków administracyjnych do przepisów przeciwpożarowych), Mazowieckim Szpitalu Wojewódzkim w Ciechanowie (rozbudowa i modernizacja szpitalnego oddziału ratunkowego, Wojewódzkim Samodzielnym Zespole Publicznych Zakładów Opieki Zdrowotnej im. prof. Eugeniusza Wilczkowskiego w Gostyninie-Zalesiu (remont gabinetu zabiegowego). Przy udziale środków województwa została zakupiona aparatura medyczna oraz wyposażenie w dziesięciu placówkach tj.: Mazowieckim Szpitalu Bródnowskim sp. z o.o. w Warszawie (aparaty do szybkiego wykrywania nowotworów), Międzyleskim Szpitalu Specjalistycznym w Warszawie (stół operacyjny, SUW dla Stacji Dializ, głowica elektroniczna LA 523 do USG), Mazowieckim Szpitalu Specjalistycznym im. dr. Józefa Psarskiego w Ostrołęce (wyposażenie pawilonu psychiatrycznego), Mazowieckim Szpitalu Wojewódzkim w Ciechanowie (system do vng, artroskop, sonotroda z kleszczykami), Szpitalu Dziecięcym im. prof. dr. med. Jana Bogdanowicza w Warszawie (komputer rekonstrukcyjny tomografu IRS3 REC oraz UPS tomografu, dwie wiertarki ortopedyczne), Szpitalu Kolejowym im. Wł. Roeflera w Pruszkowie (centrala nadzoru kardiologicznego, pięć kardiomonitorów, centrala monitorująca), Wojewódzkim Samodzielnym Zespole Publicznych Zakładów Opieki Zdrowotnej im. prof. Eugeniusza Wilczkowskiego w Gostyninie-Zalesiu (agregat prądotwórczy), Wojewódzkim Szpitalu Zespolonym w Płocku (Mammograf AmuletS, Aparat RTG), Wojewódzkim Szpitalu Specjalistycznym sp. z o.o. w Radomiu (zestaw histeroskopów, aparat ultrasonograficzny oraz lampa do tomografu komputerowego), Samodzielnym Specjalistycznym Zespole Zakładów Opieki Zdrowotnej im. dr Teodora Dunina (koncentrator tlenu i system oznaczeń immunotransfuzjologicznych mikrometodą). Ze środków samorządowych została przeprowadzona kompleksowa informatyzacja Międzyleskiego Szpitala Specjalistycznego w Warszawie oraz Szpitala Kolejowego w Pruszkowie. Wiele ważnych inwestycji sfinansowały ze środków własnych podmioty służby zdrowia, których organem założycielskim jest samorząd województwa mazowieckiego, szczególnie w zakresie zakupu aparatury medycznej oraz wyposażenia. Miedzy innymi zakupu aparatury dokonały Mazowieckie Centrum Rehabilitacji STOCER sp. z o.o. (przenośny tor wizyjny, aparat do elektroterapii MULTITRONIC, trzy stoły rehabilitacyjne, kardiomonitor), Mazowieckie Centrum Stomatologii sp. z o.o. (zakup cyfrowego aparatu pantomograficznego), SZPZOZ im. Dzieci Warszawy w Dziekanowie Leśnym (lampa do fototerapii, miernik bilirubiny, kardiomonitor, stół do pionizacji, sonda do Lithoclasta, monitor medyczny referencyjny, unit laryngologiczny), Mazowiecki Szpital Wojewódzki w Siedlcach sp. z o.o. (urządzenia do masażu serca, Fantom resustacyjny JUNIOR, modernizacja systemu aparatu rezonansu magnetycznego). Duży zakres prac przeprowadził Mazowiecki Szpital Wojewódzki w Siedlcach sp. z o.o., m.in. wyremontowano oddział kardiologiczny, zmodernizowano pracownię angiografii z przeznaczeniem na pracownię radiologii zabiegowej, zaadaptowano pomieszczenia dla oddziału anestezjologii i intensywnej terapii oraz doposażono szpital w sprzęt medyczny. W latach 2011-2015 Wojewódzka Stacja Pogotowia Ratunkowego i Transportu Sanitarnego Meditrans SPZOZ w Warszawie finansowała w ramach trzech przedsięwzięć zakup 31 ambulansów, przebudowała także oddział kardiologiczny oraz centrum dyspozytorskie oraz zakupiła sprzęt medyczny. Stacja Pogotowia Ratunkowego i Transportu Sanitarnego w Płocku wybudowała budynek podstacji w Wyszogrodzie. Remont bloku operacyjnego wykonało Mazowieckie Centrum Rehabilitacji STOCER sp. z o.o. Dużą inwestycję realizowaną w latach 2010 2015, w zakresie modernizacji i wyposażenia pawilonu, prowadzi Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej Wojewódzki Szpital Zakaźny w Warszawie. Dzięki dofinansowaniu z Ministerstwa Zdrowia Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej Wojewódzki Szpital Zakaźny w Warszawie dostosował izolatory do zagrożeń zakażenia Ebolą. W ramach Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie w 2014 r. udzielono 42 dotacji na zakup specjalnych samochodów pożarniczych (32 gminy, 10 Ochotniczych Straży Pożarnych) oraz 103 dotacji związanych z zakupem sprzętu ratowniczego. Dofinansowanie otrzymała także Komenda Wojewódzka Państwowej Straży Pożarnej, która zrealizowała 13 zadań na kwotę 4,2 mln zł oraz Wojewoda Mazowiecki, który zrealizował jedno zadanie na kwotę 694 tys. zł. Wszystkie projekty umożliwiły zakup 58 samochodów ratowniczych różnego typu, sprzętu pożarniczego i ratownictwa chemiczno-ekologicznego, specjalistycznego wyposażenia osobistego strażaków oraz sprzętu i wyposażenia do koordynowania i monitorowania przez Wojewodę Mazowieckiego zagrożeń środowiska i poważnych awarii oraz przywracania równowagi bezpieczeństwa ekologicznego i pierwotnego stanu środowiska naturalnego. Źródło: opracowanie MBPR na podstawie materiałów danych Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego w Warszawie i wojewódzkich samorządowych jednostek organizacyjnych i spółek.

57 Wskaźniki realizacji Strategii Rycina 45. Projekty realizowane w 2014 r. na obszarze województwa mazowieckiego w ramach RPO WM 2007 2013 Społeczeństwo Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych MJWPU.

58 2.5. Środowisko i energetyka Monitoring realizacji Strategii rozwoju województwa mazowieckiego do 2030 roku. Innowacyjne Mazowsze Raport 2014 Województwo mazowieckie realizuje program wzrostu udziału produkcji energii ze źródeł odnawialnych. W 2014 r. udział produkcji energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych w produkcji energii elektrycznej ogółem wyniósł dla Mazowsza 8,3% przy średniej krajowej 12,5%. Wskaźnik ten w 2011 r. wyniósł odpowiednio 5,3% i 8,0%. Zużycie energii elektrycznej na 1 mln zł PKB w relacji do średniej dla Polski (Polska=100) w 2014 r. wynosiło 72,4% i wzrosło w porównaniu z 2011 r. o 3,6 p.p. Wymierne rezultaty przynoszą działania na rzecz zachowania i poprawy stanu środowiska. W latach 2011 2014 zwiększył się udział odpadów komunalnych zebranych selektywnie w relacji do ogółu odpadów komunalnych (z gospodarstw domowych). O ile w 2011 r. zebrane selektywnie odpady stanowiły 10,1% (w kraju 9,8%), o tyle już w roku 2014 r. 18,3% (w kraju 21,2%). Poprawę odnotowano także w gospodarce wodno-ściekowej. Udział ścieków oczyszczanych biologicznie i z podwyższonym usuwaniem biogenów w ściekach ogółem wzrósł o prawie 25 p.p. W 2014 r. na Mazowszu oczyszczono w ten sposób 99,98% ścieków (w kraju 99,84%). Wzrosła liczba osób korzystających z oczyszczalni ścieków. Zwiększył się też udział ludności korzystającej z oczyszczalni ścieków w ludności ogółem o 17,3 p.p. W 2014 r. z oczyszczalni ścieków korzystało 69,9% (w kraju 71,5%) ludności. W latach 2011 2014 w województwie mazowieckim nastąpił wzrost zużycia wody na potrzeby gospodarki narodowej i ludności o 7,5% w 2014 r. zużyto 2933,3 hm 3 wody.. W 2014 r. nakłady inwestycyjne na małą retencję wodną (26 157 tys. zł) stanowiły 24% nakładów krajowych i były prawie siedmiokrotnie wyższe niż w 2011 r. (4 543 tys. zł). W latach 2011 2014 przybyło 368 obiektów małej retencji wodnej. Na poprawę stanu powietrza w województwie ma wpływ proces ograniczania emisji gazowych i pyłowych. Emisja zanieczyszczeń gazowych powietrza z zakładów szczególnie uciążliwych w latach 2011 2014 ulegała niewielkim wahaniom od 27,8 mln t (2012 r.) do 28,7 mln t (2013 r). W 2014 r. wyniosła 28,4 mln t, co stanowiło 13,6% emisji krajowej. W tym okresie emisja zanieczyszczeń pyłowych zmniejszyła się o 7,4%. W 2014 r. emisja zanieczyszczeń pyłowych wyniosła 4532 ton, co stanowiło 9,6% emisji krajowej. Zwiększyła się ilość zatrzymanych lub zneutralizowanych w urządzeniach do redukcji zanieczyszczeń pyłowych o 13,1% i gazowych o 14,3%, podczas gdy średnio w kraju mamy do czynienia z odwrotną tendencją, zmniejszył się tonaż zatrzymywanej emisji gazowej o 2% i pyłowej o 8%. Udział obszarów prawnie chronionych w powierzchni województwa nie zmienił się w latach 2011 2014 r. i wynosi 29,7%, przy średniej dla Polski wynoszącej 32,5%. W 2014 r. powierzchnia obszarów o szczególnych walorach przyrodniczych prawnie chronionych wyniosła 1 055,5 tys. ha na Mazowszu, z czego parki narodowe zajmowały powierzchnię 4%, rezerwaty przyrody 2%, parki krajobrazowe 16%, obszary chronionego krajobrazu 78%. Od 2011 r. powierzchnia rezerwatów przyrody powiększyła się o blisko 80 ha. Wzrasta powierzchnia lasów. W 2014 r., lasy w województwie mazowieckim zajmowały 23,1% powierzchni województwa (średnia krajowa 29,4%), podczas gdy w 2011 r. 22,8% (średnia krajowa 29,2%). W 2014 r. wybudowano 11,7 km i w roku 2013 zmodernizowano 8,0 km wałów przeciwpowodziowych. Powierzchnia gruntów zmeliorowanych w 2014 r. wyniosła 1170 ha. W latach 2011 2014 nastąpił przyrost powierzchni objętej obowiązującymi miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego o 1,7 p.p. i wyniósł w 2014 r. 30,9%. W obszarze Środowisko i energetyka, najwięcej projektów (tab. 21) zrealizowano w działaniach 30.1. Zmniejszenie obciążenia środowiska powodowanego emisjami zanieczyszczeń do wód, atmosfery

59 Tabela 20. Zestawienie wskaźników monitorowania kierunków działań i działań SRWM 2030 Środowisko i energetyka ŚRODOWISKO I ENERGETYKA Zapewnienie gospodarce regionu zdywersyfikowanego zaopatrzenia w energię przy zrównoważonym gospodarowaniu zasobami środowiska Kierunek działań Nazwa kierunku działań i działania Działanie Wskaźniki Opis wskaźnika Jednostka miary Źródło danych Obszar 2011 2012 2013 2014 25. Dywersyfikacja źródeł energii i jej efektywne wykorzystanie 25.1. Rozwój i proekologiczna modernizacja instalacji do produkcji energii elektrycznej i cieplnej w regionie, w tym zwiększenie udziału energii pozyskiwanej ze źródeł odnawialnych 25.2. Rozbudowa energetycznych i gazowych połączeń transgranicznych oraz analiza możliwości i kosztów wykorzystania gazu łupkowego i ewentualna budowa systemu jego pozyskiwania i przesyłu 25.3. Podnoszenie efektywności energetycznej Udział produkcji energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych w produkcji energii elektrycznej ogółem POL. 8 10,4 10,4 12,5 % STRATEG MAZ. 5,3 7,7 7,8 8,3 Monitoring szczegółowy na poziomie zadań Monitoring szczegółowy na poziomie zadań Wskaźniki realizacji Strategii 26. Wspieranie rozwoju przemysłu ekologicznego i eko-innowacji 26.1. Tworzenie warunków organizacyjnych i finansowych dla transferu wiedzy i eko-innowacji 26.2. Stymulowanie rozwoju przemysłu ekologicznego poprzez tworzenie ekonomicznych i organizacyjnych mechanizmów wsparcia Zużycie energii elektrycznej na 1 mln zł PKB w relacji do średniej dla Polski [POL.=100] Monitoring szczegółowy na poziomie zadań % STRATEG MAZ. 68,8 69,5 71,3 72,4 27.1. Przeciwdziałanie fragmentaryzacji przestrzeni przyrodniczej i zwiększenie lesistości regionu Lesistość % POL. 29,2 29,3 29,4 29,4 MAZ. 22,8 22,9 23,0 23,1 27.2. Prowadzenie monitoringu zanieczyszczeń środowiska Udział odpadów komunalnych zebranych selektywnie w relacji do ogółu odpadów komunalnych zebranych w ciągu roku (z gospodarstw domowych) % POL. 9,8 10,5 14,4 21,2 MAZ. 10,1 11,5 15,1 18,3

60 Monitoring realizacji Strategii rozwoju województwa mazowieckiego do 2030 roku. Innowacyjne Mazowsze Raport 2014 27. Zapewnienie trwałego i zrównoważonego rozwoju oraz zachowanie wysokich walorów środowiska 27.3. Osiągnięcie i utrzymanie dobrego stanu i potencjału ekologicznego wód i związanych z nimi ekosystemów 27.4. Przeciwdziałanie deficytowi wodnemu 27.5. Ochrona lasów i obszarów cennych przyrodniczo 27.6. Szerzenie świadomości ekologicznej 27.7. Ochrona powietrza i ochrona przed hałasem 27.8. Racjonalne planowanie funkcji terenów z uwzględnieniem potrzeb ochrony środowiska Udział ścieków oczyszczanych biologicznie i z podwyższonym usuwaniem biogenów w ściekach ogółem Udział ludności korzystającej z oczyszczalni ścieków w ludności ogółem Zużycie wody na potrzeby gospodarki narodowej i ludności ogółem Nakłady inwestycyjne na małą retencję wodną Liczba obiektów małej retencji wodnej Udział obszarów prawnie chronionych w powierzchni województwa Powierzchnia obszarów o szczególnych walorach przyrodniczych prawnie chronionych: % % hm 3 tys. zł szt. STRATEG STRATEG STRATEG % POL. 95 98 99,7 99,84 MAZ. 75 87 99,9 99,98 POL. 65,7 68,6 70,3 71,5 MAZ. 52,6 63,9 69,5 69,9 POL. 10 679,1 10 349,5 10 106 10 244 MAZ. 2714,5 2751,5 2695,8 2933,3 POL. 104 527 63 990 : 110 281 MAZ. 4543 17695 : 26 157 POL. 30 663 31 151 31 507 31 334 MAZ. 4878 5169 5219 5246 POL. 32,5 32,5 32,5 32,5 MAZ. 29,7 29,7 29,7 29,7 MAZ. 1 055 439 1 055 515 1 055 518 1 055 518 - parki narodowe MAZ. 38 476,1 38 476,1 38 476,08 38 476,08 ha - rezerwaty przyrody MAZ. 17 990,4 18 057 18 057 18 073,74 - parki krajobrazowe MAZ. 17 3297 17 3297 17 3297 17 3297 - obszary chronionego krajobrazu Monitorowanie szczegółowe na poziomie zadań Zanieczyszczenia pyłowe zatrzymane lub zneutralizowane w urządzeniach do redukcji Zanieczyszczenia gazowe zatrzymane lub zneutralizowane w urządzeniach do redukcji Udział powierzchni objętej obowiązującymi miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego w powierzchni ogółem tys. t tys. t % MAZ. 835 111 835 111 835 111 835 111,3 POL. 19 971 19 264 19 913 19 618 MAZ. 1512 1514 1625 1710 POL. 2524 2297 2302 2322 MAZ. 119 119 124 136 POL. 27,2 28 28,8 29,2 MAZ. 29,2 29,5 29,9 30,9 a) 28.1. Poprawa lokalnego bezpieczeństwa energetycznego poprzez modernizację i rozbudowę lokalnych sieci dystrybucyjnych Monitoring szczegółowy na poziomie zadań

61 28. Modernizacja i rozbudowa lokalnych sieci energetycznych oraz poprawa infrastruktury przesyłowej 28.2. Rozbudowa oraz modernizacja elektroenergetycznego systemu przesyłowego, w tym przystosowanie do odbioru energii ze źródeł rozproszonych 28.3. Rozbudowa i modernizacja infrastruktury przesyłowej gazu ziemnego oraz paliw płynnych Sieć gazowa - długość czynnej sieci przesyłowej m Monitoring szczegółowy na poziomie zadań POL. 19 480 367 19 658 595 19 974 806 20 351 369 MAZ. 1 873 881 1 872 502 1 894 467 1 884 834 29. Przeciwdziałanie zagrożeniom naturalnym 29.1. Zwiększenie poziomu ochrony przeciwpowodziowej i przeciwdziałanie osuwiskom 29.2. Przystosowanie rolnictwa do zmian klimatu Długość wybudowanych wałów przeciwpowodziowych Długość zmodernizowanych wałów przeciwpowodziowych Powierzchnia gruntów zmeliorowanych km WZMiUW - 11,7 km WZMiUW 8,0 ha WZMiUW 481 1170 30. Poprawa jakości wód, odzysk/unieszkodliwianie odpadów, odnowa terenów skażonych oraz ograniczenie emisji zanieczyszczeń 30.1. Zmniejszenie obciążenia środowiska powodowanego emisjami zanieczyszczeń do wód, atmosfery i gleby 30.2. Porządkowanie i tworzenie spójnego systemu gospodarki odpadami Ilość ścieków przemysłowych i komunalnych nieoczyszczanych odprowadzanych do wód lub ziemi Emisja zanieczyszczeń gazowych powietrza z zakładów szczególnie uciążliwych Emisja zanieczyszczeń pyłowych powietrza z zakładów szczególnie uciążliwych Udział odpadów komunalnych zebranych selektywnie w relacji do ogółu odpadów komunalnych zebranych w ciągu roku Udział odpadów poddanych odzyskowi w ogóle odpadów wytworzonych w ciągu roku z wyłączeniem odpadów komunalnych t/rok tys. t t % % POL. 173 963 144 116 128 454 112 828 MAZ. 53 183,6 25 557,3 7380,9 6062,4 POL. 220 928 216 514 217 492 209 067 MAZ. 28 581 27 842 28 655 28 436 POL. 57 506 52 381 49 517 47 392 MAZ. 4893 4616 4518 4532 POL. 10 10,5 13,5 19,8 MAZ. 11,1 12,2 14,6 17,7 POL. 71,8 72,3 69,4 21 MAZ. 53,2 58,1 59,2 9,3 Wskaźniki realizacji Strategii 31. Produkcja energii ze źródeł odnawialnych 31.1. Zwiększenie wykorzystania odnawialnych źródeł energii na obszarach wiejskich 31.2. Poprawa bezpieczeństwa zasilania w energię miast poprzez budowę i modernizację lokalnych instalacji do produkcji energii ze szczególnym uwzględnieniem technologii kogeneracji i poligeneracji oraz wykorzystania OZE Monitoring szczegółowy na poziomie zadań Monitoring szczegółowy na poziomie zadań a) dane zostaną uzupełnione po nadesłaniu ich przez posiadaczy tych danych. Źródło: opracowanie MBPR według wyszczególnionych w tabeli źródeł.

62 Monitoring realizacji Strategii rozwoju województwa mazowieckiego do 2030 roku. Innowacyjne Mazowsze Raport 2014 Rycina 46. Projekty realizowane w 2014 r. na obszarze województwa mazowieckiego w ramach RPO WM 2007 2013 Środowisko i energetyka i gleby oraz 30.2 Porządkowanie i tworzenie spójnego systemu gospodarki opadami. Najmniej projektów zrealizowanych zostało w działaniach 25.1. Rozwój i proekologiczna modernizacja instalacji do produkcji energii elektrycznej i cieplnej w regionie, 31.2. Poprawa bezpieczeństwa zasilania w energię miast poprzez budowę i modernizację lokalnych instalacji do produkcji energii. Najwięcej projektów zrealizowano w centralnej części województwa oraz w powiatach: przasnyskim, sokołowskim, makowskim i płońskim (ryc. 46). Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych MJWPU.

63 Tabela 21. Projekty i przedsięwzięcia zrealizowane w 2014 r. w obszarze tematycznym Środowisko i energetyka przy udziale środków RPO WM 2007 2013 Działanie 25.1. Rozwój i proekologiczna modernizacja instalacji do produkcji energii elektrycznej i cielnej w regionie, w tym zwiększenie udziału energii pozyskiwanej ze źródeł odnawialnych 25.3. Podnoszenie efektywności energetycznej 30.1. Zmniejszenie obciążenia środowiska powodowanego emisjami zanieczyszczeń do wód, atmosfery i gleby 30.2. Porządkowanie i tworzenie spójnego systemu gospodarki odpadami Realizacja W 2014 r. zrealizowano 3 projekty, które pozwoliły na zastosowanie instalacji wykorzystujących energię odnawialną w gm. Myszyniec, w Nowym Dworze Mazowieckim oraz gm. Grodzisk Mazowiecki. W 2014 r. zrealizowano 10 projektów w zakresie termomodernizacji budynków. W 2014 r. zrealizowano 18 projektów. Dwa projekty dotyczyły ochrony Kampinoskiego Parku Narodowego. Polegały one na rozbudowie oczyszczalni ścieków Mokre Łąki w Truskawiu wraz z budową kanalizacji sanitarnej i sieci wodociągowej w gm. Izabelin oraz na rozbudowie sieci kanalizacji sanitarnej, sieci wodociągowej i budowie wspomagającej stacji uzdatniania wody w gm. Czosnów. Trzy projekty związane z gospodarką wodno-ściekową zostały zrealizowane w gminach Płoniawy-Bramura, Małkinia Górna oraz Łąck. Sześć projektów związanych było z gospodarką odpadami: 1 dotyczył tworzenia systemu selektywnej zbiórki odpadów komunalnych w m. Wołomin; 5 rekultywacji składowisk odpadów: w m. Płońsk, gm. Borowie, m. i gm. Mordy, gm. Sypniewo i gm. Płoniawy. Projekty związane z zastosowaniem instalacji i urządzeń zmniejszających negatywne oddziaływanie produkcji na środowisko zrealizowano w 6 przedsiębiorstwach. W 2014 r. zrealizowano 18 projektów, głównie w zakresie budowy i rozbudowy systemu selektywnej zbiórki odpadów komunalnych. 31.1. Zwiększenie wykorzystania odnawialnych źródeł energii na obszarach wiejskich 31.2. Poprawa bezpieczeństwa zasilania w energię miast poprzez budowę i modernizację lokalnych instalacji do produkcji energii ze szczególnym uwzględnieniem technologii kogeneracji i poligeneracji oraz wykorzystania OZE Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych MJWPU. W 2014 r. zrealizowano 8 projektów, z których większość związana była z wykorzystaniem energii słonecznej i wiatrowej. Wbudowano 2 elektrownie wiatrowe w miejscowości Gaworówek gm. Stare Babice oraz w miejscowości Pszczółki Górne gm. Grudusk. Instalacje słoneczne zainstalowane zostały w gminach Przesmyki, Zwoleń, Pokrzywnica, Nieporęt i Jednorożec. W 2014 r. zrealizowano 2 projekty. W gminie Sokołów Podlaski zbudowano elektrownię wiatrową o mocy 2 MW, a w gminie Glinojeck zastosowano kolektory słoneczne na budynkach mieszkalnych użyteczności publicznej. Wskaźniki realizacji Strategii Tabela 22. Projekty i przedsięwzięcia zrealizowane przez samorząd w 2014 r. w obszarze tematycznym Środowisko i energetyka Działanie 25.1. Rozwój i proekologiczna modernizacja instalacji do produkcji energii elektrycznej i cieplnej w regionie, w tym zwiększenie udziału energii pozyskiwanej ze źródeł odnawialnych 25.3. Podnoszenie efektywności energetycznej Realizacja W ramach Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie w 2014 roku zrealizowano 4 programy mające na celu zwiększenie udziału energii pozyskiwanej ze źródeł odnawialnych. Z programu Zakup i montaż kolektorów słonecznych dofinansowano w formie dotacji 78 projektów na łączną kwotę 354,3 tys. zł. Udzielono jednej pożyczki w wysokości 35 tys. zł na projekt realizowany ze środków programu Projekty z zakresu odnawialnych źródeł energii realizowane przez jednostki samorządu terytorialnego. Trzy projekty zostały dofinansowane w formie pożyczki w wysokości 801,8 tys. zł z programu Projekty z zakresu odnawialnych źródeł energii. Program Zakup i montaż pomp ciepła umożliwił realizację 54 projektów na łączną kwotę 1 mln zł (pożyczki 500,6 tys. zł, dotacje 514,5 tys. zł). Efektem ekologicznym współfinansowanych z WFOŚiGW w Warszawie projektów realizowanych w 2014 r. była instalacja kolektorów słonecznych o łącznej powierzchni 30,91 m 2 oraz jej wzrost w następnych latach o 626,9 m 2. Na podstawie umów podpisanych w 2014 r. planuje się uruchomienie pomp ciepła o mocy 708,63 kw. W ramach Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie w 2014 roku zrealizowano 3 programy mające na celu podnoszenie efektywności energetycznej, polegające głównie ma termomodernizacji obiektów m.in. budynków użyteczności publicznej. Były to następujące programy: Modernizacja oświetlenia w celu racjonalizacji zużycia energii elektrycznej przez jednostki samorządu terytorialnego (dofinansowano 5 projektów w formie pożyczki na łączną kwotę 708,6 tys. zł), Termomodernizacja budynków jednostek samorządu terytorialnego (dofinansowano 27 projektów w formie pożyczki na łączną kwotę 4,48 mln zł oraz w formie dotacji na łączną kwotę 1,93 mln zł), Wspieranie zadań z zakresu termomodernizacji oraz związanych z odzyskiem ciepła z wentylacji (22 projekty w formie pożyczki na łączną kwotę 8,19 mln zł).

64 Monitoring realizacji Strategii rozwoju województwa mazowieckiego do 2030 roku. Innowacyjne Mazowsze Raport 2014 25.3. Podnoszenie efektywności energetycznej 27.1. Przeciwdziałanie fragmentaryzacji przestrzeni przyrodniczej i zwiększenie lesistości regionu 27.2. Prowadzenie monitoringu zanieczyszczeń środowiska 27.4. Przeciwdziałanie deficytowi wodnemu 27.6. Szerzenie świadomości ekologicznej 27.7. Ochrona powietrza i ochrona przed hałasem Efektem ekologicznym realizowanych w 2014 r. projektów współfinasowanych z WFOŚiGW w Warszawie, w zakresie ochrony powietrza, a dotyczących podnoszenia efektywności jest oszczędność energii cieplnej (41,0 tys. GJ/rok) oraz oszczędność energii elektrycznej (2,1 mln kwh/rok). Natomiast planowany efekt ekologiczny, do osiągnięcia w latach następnych, na podstawie umów podpisanych w 2014 r. wynosi 51,4 tys. GJ/rok w zakresie oszczędności energii cieplnej oraz 1,2 mln kwh/rok w zakresie oszczędności energii elektrycznej. W 2014 r. realizowano 12 przedsięwzięć inwestycyjnych w obiektach służby zdrowia mających na celu zwiększenie energooszczędności, głównie poprzez termomodernizację budynków oraz wymianę oświetlenia na energooszczędne. Inwestycje te realizowane były z budżetu województwa (5 284 tys. zł) przy współudziale środków pochodzących z WFOŚiGW w Warszawie oraz środków własnych szpitali. Projekt Budowa systemu energii odnawialnej kolektory słoneczne w zakładach opieki zdrowotnej, dla których organem tworzącym jest Samorząd Województwa Mazowieckiego, realizowany w latach 2013 2017 jest w ramach Szwajcarsko- -Polskiego Programu Współpracy. Szacunkowa wartość tego zadania wynosi 34,6 mln zł. Oznakowano granice Mazowieckiego Parku Krajobrazowego. W ramach Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie w 2014 roku dofinansowano w 2014 r. 2 zadania realizowane przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Warszawie na łączą kwotę 2,8 mln zł. Umożliwiło to WIOŚ prowadzenie całorocznego monitoringu regionalnego wód powierzchniowych i podziemnych, powietrza oraz hałasu komunikacyjnego, a także promieniowania elektromagnetycznego, mogilników i składowisk. W ramach drugiego projektu zakupiono aparaturę kontrolnopomiarową i sprzęt pomocniczy dla laboratorium. Fundusz przekazał także dotację w wysokości 246 tys. zł Urzędowi Marszałkowskiemu Województwa Mazowieckiego w Warszawie. Środki te umożliwiły aktualizację i modyfikację programowania systemu naliczania opłat w Urzędzie Marszałkowskim. W ramach Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie w 2014 roku z programu pn. Zadania z zakresu gospodarki wodnej mającego na celu poprawę jakości wody pitnej poprzez budowę, przebudowę oraz przebudowę i remont stacji uzdatniania wody, zrealizowano 50 projektów sfinansowanych w formie pożyczek na łączną kwotę 44,5 mln, 3 projekty sfinansowane w formie dotacji na łączną kwotę 686,6 tys. zł. W ramach programu wybudowano 5 nowych i zmodernizowano 14 stacji uzdatniania wody o łącznej wydajności 849,00 m 3 /h, wybudowano 215 tys. mb sieci wodociągowych oraz wykonano 1027 przyłączy. Podpisane umowy w 2014 r. umożliwiają sfinansowanie budowy 5 nowych stacji uzdatniania wody o łącznej wydajności 443 m 3 /h, modernizację 10 istniejących stacji uzdatniania wody o łącznej wydajności 1409 m 3 /h, budowę 353 250,7 mb sieci wodociągowych oraz możliwość wykonania 4850 przyłączy. Projekty realizowane były przez jednostki samorządu terytorialnego. W ramach Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie w 2014 roku realizowano zadania skoncentrowane na wspieraniu rozwoju infrastruktury edukacyjnej, kampanii i akcji edukacyjno-informacyjnych dotyczących zasad i podstaw prawidłowego funkcjonowania gospodarki odpadami. Fundusz prowadził również edukację w zakresie promocji rozwoju odnawialnych źródeł energii oraz technologii ograniczających zużycie energii oraz działań poprawiających czystość terenów leśnych i parków krajobrazowych. WFOŚiGW w Warszawie w ramach 4 konkursów ekologicznych dofinansował 79 projektów na łączną kwotę 920,7 tys. zł. Zrealizował także 6 programów, w ramach których dofinansowano 115 projektów na łączną kwotę 3,7 mln zł. Dzięki realizacji projektów dofinasowanych przez Fundusz w 2014 r. doposażono 5 baz edukacji ekologicznej, zrealizowano 20 projektów związanych z infrastrukturą terenową oraz budową i modernizacją obiektów edukacyjnych, przeprowadzono 45 wielowątkowych programów edukacyjnych oraz 49 zadań o charakterze konkursów ekologicznych, zorganizowano 6 konkursów przez Województwo Mazowieckie Mazowiecki Zespół Parków Krajobrazowych. Efektem ekologicznym osiągniętym w wyniku zakończenia zadań realizowanych i dofinansowanych w 2014 r. był udział w zadaniach edukacyjnych 1770 placówek edukacyjnych oraz 30 tys. osób. W zrealizowanych kampaniach medialnych wzięło udział 120 tys. osób. W ramach działań promocyjnych wydano 8,3 tys. wydawnictw albumowych, 3 tys. kalendarzy, 2,3 tys. wydawnictw pokonferencyjnych, ponad 12 tys. folderów, 100 map, 24 tys. zeszytów edukacyjnych, 2,2 tys. planszy edukacyjnych, 29 tys. poradników, 20 gier multimedialnych i dwie aplikacje multimedialne. Departament Opłat Środowiskowych zorganizował szkolenia i warsztaty dla podmiotów z terenu województwa mazowieckiego z zakresu opłat za korzystanie ze środowiska, opłaty produktowej i opłaty za substancje kontrolowane. Zorganizowano Konkurs Zbiórka zużytych baterii 2014 kierowany do przedszkoli i szkół podstawowych z terenu województwa mazowieckiego. Ponadto rozdystrybuowano materiały informacyjne w postaci broszur i ulotek nt. opłat środowiskowych. Prowadzono działania związane z edukacją przyrodniczo-leśną na terenie Mazowieckiego Zespołu Parków Krajobrazowych. W ramach Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie w 2014 roku zrealizowano 4 programy mające na celu ochronę powietrza. Realizowane były inwestycje w zakresie modernizacji systemów, sieci i węzłów cieplnych oraz likwidacji lokalnych kotłowni o niskiej sprawności i złym stanie technicznym. W ramach programu Modernizacja systemów cieplnych o niskiej sprawności i złym stanie technicznym, produkcja ciepła w kogeneracji oraz wprowadzanie nowych technologii w zakładach przemysłowych mających na celu ograniczenie niskiej emisji przyznano dofinansowanie w formie pożyczki 6 projektom w wysokości 3,1 mln zł. Program Modernizacja źródeł ciepła przez jednostki samorządu terytorialnego w celu ograniczenia zanieczyszczeń z niskiej emisji umożliwił dofinasowanie, w formie pożyczki, 5 projektów o łącznej kwocie 541,6 tys. zł. W ramach programu Ograniczenia zanieczyszczeń z niskiej emisji poprzez modernizację źródeł ciepła dofinansowano, w formie pożyczki, projekty na kwotę 546,6 tys. zł. Program Modernizacja indywidualnych kotłowni przez osoby fizyczne umożliwił dofinasowanie 128 projektów na łączną kwotę 874,9 tys. zł (pożyczki 73,1 tys. zł, dotacje 801,8 tys. zł). Dzięki dofinasowaniu ze środków WFOŚiGW w Warszawie w 2014 r. zmniejszono emisję następujących zanieczyszczeń wprowadzanych do powietrza, tj.: dwutlenku siarki o 184,7 Mg/rok, dwutlenku azotu o 66,24 Mg/rok, tlenku węgla o 219,59 Mg/rok, dwutlenku węgla o 27 832,38 Mg/rok oraz pyłu o 126,95 Mg/rok. Szacuje się, że dzięki podpisanym umowom w 2014 r. dodatkowo zmniejszy się emisja wprowadzanych do powietrza zanieczyszczeń, tj.: dwutlenku siarki o 19,35 Mg/rok, dwutlenku azotu o 3,28 Mg/rok, tlenku węgla o 38,69 Mg/rok, dwutlenku węgla o 3453,20 Mg/rok oraz pyłu o 38,40 Mg/rok.

65 29.1. Zwiększenie poziomu ochrony przeciwpowodziowej i przeciwdziałanie osuwiskom W ramach Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie w 2014 roku zrealizowano 5 programów, których celem była ochrona terenów przed powodzią i suszą oraz retencjonowanie wód opadowych. W ramach programu Budowa, przebudowa i remont urządzeń służących zwiększaniu retencji wodnej jako sposobu zmniejszenia zagrożeń obszarów zurbanizowanych przed powodzią dofinasowanie na budowę, odbudowę i modernizację zbiorników wodnych otrzymały 3 podmioty na łączną kwotę 292,4 tys. zł (w formie pożyczek) oraz na łączną kwotę 292,4 tys. zł (w formie dotacji). Program Wspieranie zadań związanych z działaniami na rzecz odbudowy urządzeń i obiektów melioracji podstawowej i szczegółowej, zapewniającej ochronę terenów zurbanizowanych przed wodami podsiąkowymi i opadowymi umożliwił realizację 20 projektów, w formie dotacji, na łączną kwotę 887,6 tys. zł oraz 1 projektu w formie pożyczki na kwotę 140 tys. zł. Program Zakup sprzętu do utrzymywania urządzeń służących zabezpieczeniu przeciwpowodziowemu umożliwił dofinansowanie zakupu specjalistycznych maszyn, sprzętu oraz osprzętu służących odbudowie, remontom i utrzymaniu urządzeń wodnych na kwotę 329,9 tys. zł. W ramach programu Wsparcie dla przedsięwzięć realizowanych w celu ochrony środowiska i gospodarki wodnej, które nie zostały ujęte w innych programach WFOŚiGW w Warszawie zrealizowano projekt dotacyjny o wartości 14,9 tys. zł. W 2014 r. realizowane były projekty na podstawie umów o dofinansowanie zawartych w latach 2011 2014. Efektem ich realizacji była budowa 1 zbiornika retencyjnego o łącznej powierzchni 42,22 ha i pojemności 1140 tys. m 3 ; przebudowa i remont 4 zbiorników retencyjnych o łącznej powierzchni 3,93 ha i pojemności 14 368,00 m 3 ; przebudowa wałów przeciwpowodziowych o długości 9,16 km, remont tamy podłużnej o długości 562 mb poprzeczki o długości 83 mb, odbudowa urządzeń melioracji szczegółowej i podstawowej o długości 106,25 km (co przyczyniło się do ochrony przed podtopieniami terenów zurbanizowanych o łącznej powierzchni ok. 9633 ha), zakup sprzętu umożliwiającego utrzymanie w należytym stanie ok. 8,8 tys. km cieków wodnych i rowów melioracyjnych oraz 669 km wałów przeciwpowodziowych, odbudowa mostu w ramach likwidacji skutków powodzi, przebudowa drogi w celu ochrony przyległych terenów przed zalewaniem i podtopieniami oraz zakup motopompy szlamowej i agregatu prądotwórczego. 30.1. Zmniejszenie obciążenia środowiska powodowanego emisjami zanieczyszczeń do wód, atmosfery i gleby W ramach Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie w 2014 roku w zakresie ochrony wód dofinansowano budowę, rozbudowę i modernizację oczyszczalni ścieków i wyposażenia aglomeracji w urządzenia zapewniające uzyskanie odpowiednich standardów jakości ścieków, wraz z rozbudową systemów kanalizacji sanitarnej oraz budowę indywidualnych systemów oczyszczania ścieków na obszarach o rozproszonej zabudowie. Dofinansowanie otrzymało 30 projektów ujętych w Krajowym Programie Oczyszczania Ścieków Komunalnych (na łączną kwotę pożyczek 18,96 mln zł), 43 projekty ujęte w programie Zadania z zakresu ochrony wód (na łączną kwotę pożyczek 39,98 mln zł), 11 projektów ujętych w programie Budowa przydomowych oczyszczalni ścieków dla jednostek samorządu terytorialnego (na łączną kwotę pożyczek 4,52 mln zł), 6 projektów ujętych w programie Podłączenie budynków do zbiorczej sieci kanalizacyjnej (na łączną kwotę pożyczek 1,66 mln zł) oraz 53 projekty ujęte w programie Budowa przydomowych oczyszczalni ścieków o przepustowości do 7,5 m 3 /d dla osób fizycznych, instytucji i organizacji wykonujących funkcje publiczne lub społeczne (na łączną kwotę dotacji 333 tys. zł). Na podstawie umów o dofinansowanie zawartych w latach 2009 2014 wybudowano 5 nowych oraz zmodernizowano 13 istniejących oczyszczalni ścieków o łącznej przepustowości 23,4 tys. m 3 /d dla 147,3 tys. RLM, wybudowano 679 sztuk przydomowych oczyszczalni ścieków o łącznej przepustowości 666,15 m 3 /d (obsługujących 3757 osób), wybudowano 224,4 tys. mb sieci kanalizacji sanitarnej, wykonano 3230 przyłączy, podłączono do istniejącej sieci kanalizacji sanitarnej 290 budynków oraz wybudowano łącznie 11,6 tys. mb kanalizacji deszczowej odbierającej ścieki deszczowe ze zlewni o łącznej powierzchni ok. 632 ha. Zawarte w 2014 r. umowy umożliwiają budowę 6 nowych oraz modernizację i rozbudowę 8 istniejących oczyszczalni ścieków o łącznej przepustowości 5,4 tys. m 3 /d dla 45,9 tys. RLM oraz budowę 358 przydomowych oczyszczalni ścieków o łącznej przepustowości 342,5 m 3 /d (obsługujących 1999 osób). Ponadto zostanie wykonane 22,9 tys. mb sieci kanalizacji sanitarnej oraz 5,1 tys. mb kanalizacji deszczowej. Do istniejącej sieci kanalizacji sanitarnej podłączone zostaną 703 budynki. Planowane jest również wykonanie 2507 przyłączy oraz stworzenie możliwości wykonania 4207 przyłączy. Wskaźniki realizacji Strategii 30.2. Porządkowanie i tworzenie spójnego systemu gospodarki odpadami 31.2. Poprawa bezpieczeństwa zasilania w energię miast poprzez budowę i modernizację lokalnych instalacji do produkcji energii ze szczególnym uwzględnieniem technologii kogeneracji i poligeneracji oraz wykorzystania OZE W ramach Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie w 2014 roku dofinansowano zadania mające na celu utworzenie nowoczesnego oraz skutecznego systemu gospodarowania odpadami. Fundusz wspierał zadania związane z budową i rozbudową instalacji służących zagospodarowaniu odpadów. W ramach Wojewódzkiego Planu Gospodarki Odpadami dla Mazowsza na lata 2012 2017 z perspektywą lat 2018 2023 ze szczególnym uwzględnieniem urządzeń wytwarzających energię realizowano przedsięwzięcia związane z budową i rozbudową instalacji służących zagospodarowaniu odpadów (1 projekt), z odzyskiem surowców wtórnych (1 projekt), z usuwaniem i unieszkodliwianiem azbestu (302 projekty) oraz wsparciem dla przedsięwzięć realizowanych w celu ochrony środowiska i gospodarki wodnej, które nie zostały ujęte w innych programach WFOŚiGW w Warszawie (2 projekty). W 2014 r. zawarto ostatecznie 305 umów o łącznej kwocie 17,7 mln zł, w tym: 6 umów pożyczek na kwotę 11,5 mln zł oraz 299 umów dotacji na kwotę 6,2 mln zł. Zrealizowane projekty pozwoliły w 2014 r. na unieszkodliwienie 21 295,192 Mg azbestu oraz segregację 11,7 Mg odpadów. Planowane jest ponadto wprowadzenie odpadów komunalnych w sposób zorganizowany do środowiska w ilości 30 tys. Mg/rok. W zakresie OZE, w ramach Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie w 2014 roku, dofinansowano 132 projekty złożone przez osoby fizyczne (na łączną kwotę: dotacji 868,8 tys. zł, pożyczek 500,1 tys. zł) oraz 3 projekty złożone przez osoby prawne (na łączną kwotę pożyczek 801,7 tys. zł). Efektem ekologicznym realizacji tych zadań był zakup i montaż kolektorów słonecznych o łącznej powierzchni 547,5 m 2 oraz montaż pomp ciepła o łącznej mocy ciepła 708,6 kw. Mazowiecka Agencja Energetyczna sp. z o.o. w 2014 r. zrealizowała we współpracy z partnerami krajowymi i europejskimi projekt badawczo rozwojowy w ramach 7 Programu Ramowego (7PR) pn. Budowa magazynu energii cieplnej dla Wojewódzkiego Szpitala dla Nerwowo i Psychicznie Chorych Drewnica w Ząbkach o wartości 7,7 mln zł. W ramach projektu wykonano m.in. zasobnik STES, instalację kolektorów słonecznych, sieć ciepłowniczą i pompę ciepła. Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego w Warszawie i wojewódzkich samorządowych jednostek organizacyjnych i spółek oraz Sprawozdania z działalności Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie za 2014 rok.

66 2.6. Kultura i dziedzictwo Monitoring realizacji Strategii rozwoju województwa mazowieckiego do 2030 roku. Innowacyjne Mazowsze Raport 2014 Ważnym atutem Mazowsza, podnoszącym atrakcyjność zamieszkiwania w tym regionie, jest obecność instytucji kultury i ośrodków rekreacji. W latach 2011 2014 liczba obiektów nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków na podstawie decyzji wojewódzkiego konserwatora zabytków wzrosła z 6447 do 7054 obiektów, tj. o 9,4%. W 2014 roku 74 produkty z województwa mazowieckiego znajdowały się na Liście Produktów Tradycyjnych, zarejestrowanych przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Stopień wykorzystania miejsc noclegowych wynosił w roku 2014 w województwie mazowieckim około 41% i w okresie 2011 2014 nie uległ istotnym zmianom. Wskaźnik ten jest wyższy od średniej krajowej o około 6 p.p. Tabela 23. Zestawienie wskaźników monitorowania kierunków działań i działań SRWM 2030 Kultura i dziedzictwo Nazwa kierunku działań i działania Kierunek działań 32. Wykorzystanie walorów środowiska przyrodniczego oraz potencjału dziedzictwa kulturowego do zwiększenia atrakcyjności turystycznej regionu KULTURA I DZIEDZICTWO Wykorzystanie potencjału kultury i dziedzictwa kulturowego oraz walorów środowiska przyrodniczego dla rozwoju gospodarczego regionu i poprawy jakości życia Działanie 32.1. Poprawa atrakcyjności turystycznej regionu w oparciu o walory przyrodnicze (w szczególności w obszarach pasm turystycznych) 32.2. Wspieranie rozwoju turystyki kulturowej oraz tworzenia nowych produktów turystycznych 32.3. Ochrona spuścizny kulturowej regionu (materialnej i niematerialnej) 32.4. Rozwój systemu obsługi turystów (zaplecza turystycznego i systemu informacji turystycznej) Wskaźniki Opis wskaźnika Imprezy turystyczne i sportowo-rekreacyjne Liczba obiektów nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków na podstawie decyzji wojewódzkich konserwatorów zabytków Liczba produktów wpisanych w roku bieżącym na listę produktów tradycyjnych Stopień wykorzystania miejsc noclegowych Liczba uczestników imprez turystycznych i sportowo-rekreacyjnych Jednostka miary liczba liczba liczba Źródło danych Obszar Monitoring szczegółowy na poziomie zadań 2011 2012 2013 2014 POL. 23 120 23 261 21 956 21 653 MAZ. 1270 1511 1481 1251 Monitoring szczegółowy na poziomie zadań Narodowy Instytut Dziedzictwa; Tab. 1 w Kultura w 2013 r. MAZ. Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Warszawie KP % osoby POL. 65 750 66 424 67 784 a) 68 639 MAZ. 6 447 6 487 6 757 7 054 MAZ. 74 b) POL. 34,5 33,6 33,8 34,8 MAZ. 39,5 38,3 39,8 40,6 POL. 3 344 127 3 166 502 2 132 521 1 984 941 MAZ. 147 987 200 062 132 088 132 636

67 33. Upowszechnianie kultury i twórczości 33.1. Rozwój zaplecza instytucjonalnego kultury i digitalizacja zasobów 33.2. Promowanie różnorodności kulturowej i artystycznej regionu Liczba ludności na 1 placówkę biblioteczną Liczba ludności na 1 placówkę (domy i ośrodki kultury, kluby i świetlice) Liczba uczestników imprez zorganizowanych przez instytucje kultury na 1000 mieszkańców Liczba imprez kulturowych zorganizowanych przez ośrodki kultury itp. na 1000 mieszkańców osoby liczba osoby liczba POL. 3990 4072 4103 4100 MAZ. 4728 4846 4887 4850 POL. 10 393 9957 9868 9574 MAZ. 20 647 19 931 19 476 19 052 POL. 798 817 990 1047 MAZ. 539 546 661 705 POL. 5 5 5 6 MAZ. 3 3 4 4 33.3. Wspieranie edukacji kulturalnej i artystycznej Liczba wystaw oraz występów zespołów artystycznych zorganizowanych przez ośrodki kultury na 1000 mieszkańców liczba POL. 1,8 1,9 1,9 1,9 MAZ. 1,2 1,3 1,3 1,4 34. Kreowanie miast jako centrów aktywności kulturalnej 35. Wspieranie rozwoju sektora kreatywnego 36. Wykorzystanie dziedzictwa kulturowego w działalności gospodarczej 34.1. Wykorzystywanie ośrodków miejskich do tworzenia i promowania kultury 34.2. Promowanie Warszawy jako europejskiego ośrodka kultury 35.1. Wspieranie inicjatyw gospodarczych w sektorze kreatywnym 36.1. Wspieranie przedsiębiorczości w obszarze kultury Dotacje jst w obszarze kultury Udział podmiotów prowadzących działalność w obszarze kultury (sekcje PKD 59, 60, 71, 73, 74, 90) w ogólnej liczbie podmiotów gospodarczych Monitoring szczegółowy na poziomie zadań Monitoring szczegółowy na poziomie zadań Monitoring szczegółowy na poziomie zadań POL. 6 754 600 6 847 050 6 887 787 7 723 133 tys. zł MAZ. 1 022 009 936 498 912 780 1 017 284 POL. 5,8 5,8 5,8 5,9 % MAZ. 7,1 7,1 7,2 7,3 Wskaźniki realizacji Strategii a) Stan w dniu 31.03.2014 r.; b) łączna liczba w województwie mazowieckim produktów tradycyjnych wpisanych na listę do 2014 r. Źródło: opracowanie MBPR według wyszczególnionych w tabeli źródeł. Udział podmiotów prowadzących działalność w obszarze kultury (sekcje PKD 59, 60, 71, 73, 74, 90) w ogólnej liczbie podmiotów gospodarczych w 2014 r. wyniósł 7,3%, przy wskaźniku dla kraju wynoszącym 5,9%. O wysokiej pozycji Mazowsza świadczy duży udział podmiotów działających w obszarze kultury, który wynosi 23% ogólnej liczby tych podmiotów działających w kraju. Nadal jednak wsparcia wymagają biblioteki i ośrodki kultury. Liczba ludności na 1 placówkę biblioteczną w województwie mazowieckim w 2014 r. wynosiła 4850 i była wyższa od wartości dla kraju wynoszącej 4100 osób na placówkę. W latach 2011 2014 r. wzrosła liczba osób przypadających na 1 placówkę tego typu o 122 osób. Podobnie, liczba ludności na 1 placówkę (domy i ośrodki kultury, kluby i świetlice) na Mazowszu w 2014 r. wynosiła 19 052 osoby,

68 Tabela 24. Projekty i przedsięwzięcia zrealizowane w 2014 r. w obszarze tematycznym Kultura i dziedzictwo przy udziale środków RPO WM 2007 2013 Działanie 32.1. Poprawa atrakcyjności turystycznej regionu w oparciu o walory przyrodnicze (w szczególności w obszarach pasm turystycznych) Realizacja W 2014 r. zrealizowano 11 projektów na łączną kwotę 31,2 mln zł. Monitoring realizacji Strategii rozwoju województwa mazowieckiego do 2030 roku. Innowacyjne Mazowsze Raport 2014 32.2. Wspieranie rozwoju turystyki kulturowej oraz tworzenia nowych produktów turystycznych 32.3. Ochrona spuścizny kulturowej regionu (materialnej i niematerialnej) 32.4. Rozwój systemu obsługi turystów (zaplecza turystycznego i systemu informacji turystycznej) 33.1. Rozwój zaplecza instytucjonalnego kultury i digitalizacja zasobów 33.2. Promowanie różnorodności kulturowej i artystycznej regionu 35.1. Wspieranie inicjatyw gospodarczych w sektorze kreatywnym Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych MJWPU. W 2014 r. zrealizowano 37 projektów na łączną kwotę 34,3 mln zł. W 2014 r. zrealizowano 8 projektów na łączną kwotę 58,6 mln zł. Największe projekty dotyczyły rewitalizacji obszarów kryzysowych m.st. Warszawy, adaptacji zabytkowego pałacu w Chrzęsnem na cele edukacyjno-kulturalne, rewitalizacji zabytkowego Parku Mazowsza w Karolinie. Ponadto, zrewitalizowano Zespół Zabytkowy Fara w Płocku, utworzono ekspozycję maszyn włókienniczych w Żyrardowie, zmodernizowano pawilon ekspozycyjny Parku Kulturowego Ossów Wrota Bitwy Warszawskiej, przeprowadzono modernizację i adaptację budynku na potrzeby Muzeum Kolei Wąskotorowej w Sochaczewie oraz dokonano kompleksowej modernizacji Cmentarza Poległych 1920 r. w Radzyminie. W 2014 r. zrealizowano 35 projekty na łączną kwotę 78,2 mln zł. Najwięcej środków przeznaczono na budowę kompleksu hotelowo-rekreacyjno-konferencyjnego z przystanią wodną w Murzynowie oraz na remont i modernizację kompleksu hotelowego Pałac Trojanów. W 2014 r. zrealizowano 1 projekt na łączną kwotę 12,8 mln zł. Projekt dotyczył kompleksowej poprawy oferty kulturalnej i wzrostu dostępności do kultury obiektów Muzeum Niepodległości w Warszawie poprzez rewitalizację i modernizację Cytadeli Warszawskiej X i XI Pawilon, Brama Bielańska i dziedzińca. W 2014 r. zrealizowano 1 projekt ROMANO KHER-CYGAŃSKI DOM na łączną kwotę 8 mln zł. Fundacja Edukacji i Sztuki Filmowej Macieja Ślesickiego i Bogusława Lindy Laterna Magica zrealizowała jeden projekt pn. Medialne Mazowsze w zakresie zwiększenia kompleksowej oferty turystycznej w ramach promocji województwa mazowieckiego jako atrakcyjnego regionu dla filmowców z całego świata. Wartość projektu 767 tys. zł. podczas gdy wartość dla kraju wynosiła 9574 osoby na 1 placówkę (na Mazowszu prawie dwukrotnie więcej niż średnio w kraju). W roku 2014 r. w województwie mazowieckim odbyło się 1251 imprez turystycznych i sportowo-rekreacyjnych. Liczba imprez w okresie 2011 2014 wahała się od 1511 (2012 r.) do 1251 (2014 r.). W 2014 r. wzięło w nich udział 132,6 tys. uczestników. Liczba uczestników imprez zorganizowanych przez instytucje kultury na 1000 mieszkańców na Mazowszu w 2014 r. wyniosła 705 osób, natomiast w kraju 1047. W porównaniu z 2011 r. liczba uczestników na 1000 mieszkańców wzrosła o ponad 30%. Dotacje dla wszystkich jednostek samorządu terytorialnego w obszarze kultury na Mazowszu w 2014 r. wyniosły 1017,3 mln zł, podobnie jak w 2011 r., co odpowiadało 13% kwoty wydatkowanej w kraju. Projekty zrealizowane przy udziale środków RPO WM 2007 2013 (tab. 24) w obszarze Kultura i dziedzictwo koncentrowały się w m.st. Warszawa i jej okolicach oraz w m. Radom i powiecie radomskim. Tabela 25. Projekty i przedsięwzięcia zrealizowane przez samorząd w 2014 r. w obszarze tematycznym Kultura i dziedzictwo Kierunek dziłania/działanie 32. Wykorzystanie walorów środowiska przyrodniczego oraz potencjału dziedzictwa kulturowego do zwiększenia atrakcyjności turystycznej regionu Realizacja W roku 2014 na działania związane z uczestnictwem województwa mazowieckiego w szkoleniach, konferencjach, konkursach, w tym o Laur Marszałka Województwa Mazowieckiego, Sieć Dziedzictwa Kulinarnego Mazowsze, Dożynki Województwa Mazowieckiego wydano 178,4 tys. zł. 33.2. Promowanie różnorodności kulturowej i artystycznej regionu Promocji kultury i twórczości regionalnej i lokalnej służą wyróżnienia ustanowione przez Samorząd Województwa Mazowieckiego, którymi honorowane są samorządy lokalne, różnego typu podmioty, wydarzenia i osoby fizyczne. W 2014 r. przyznano w tym działaniu 225 patronatów Marszałka Województwa Mazowieckiego, wręczono 57 Medali Pamiątkowych Pro Masovia oraz 156 wyróżnień w postaci dyplomów uznania. Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego w Warszawie.

69 Wskaźniki realizacji Strategii Rycina 47. Projekty realizowane w 2014 r. na obszarze województwa mazowieckiego w ramach RPO WM 2007 2013 Kultura i dziedzictwo Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych MJWPU. Pod względem liczby zrealizowanych projektów wyróżniają się również powiaty ciechanowski (5) i przasnyski (4). Najwięcej projektów zrealizowano w ramach działania 32.2. Wspieranie rozwoju turystyki kulturowej oraz tworzenia nowych produktów turystycznych oraz w ramach działania 32.4. Rozwój systemu obsługi turystów. Po jednym projekcie zrealizowano w ramach działaniach 33.1. Rozwój zaplecza instytucyjnego kultury i digitalizacja zasobów, 33.2. Promowanie różnorodności kulturowej i artystycznej w regionie oraz 35.1. Wspieranie inicjatyw gospodarczych w obszarze kultury (ryc. 47).

70 Podsumowanie Monitoring realizacji Strategii rozwoju województwa mazowieckiego do 2030 roku. Innowacyjne Mazowsze Raport 2014 Na podstawie danych udostępnionych przez Mazowiecką Jednostkę Wdrażania Programów Unijnych (MJWPU) oraz poszczególne departamenty UM WM w Warszawie ustalono, że w 2014 r. zrealizowano w województwie mazowieckim 1499 projektów. Projekty te można podzielić na trzy grupy: 564 projekty zostały zrealizowane w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Mazowieckiego na lata 2007 2013, 829 projektów w ramach komponentu regionalnego Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki na lata 2007 2013 (Priorytety VI IX), 106 projektów wyłącznie ze środków krajowych (tab. 26). Na realizację tych projektów wydatkowano w 2014 r. kwotę 3,1 mld zł, z czego 63% (1,9 mld zł) stanowiły środki unijne oraz 37% (1,1 mld zł) środki krajowe. Pod względem liczby zrealizowanych projektów najwięcej przedsięwzięć (55,3% ich ogólnej liczby) zrealizowano z udziałem środków PO KL 2007 2013, wartościowo stanowiły one 24,3% ogółu wydatkowanych środków. Pod względem wartości projektów 73,7% stanowiły projekty zrealizowane w ramach RPO 2007 2013. Na 106 projektów, które zostały zrealizowane bez udziału środków UE, wydatkowano 62,5 mln zł (2% ogólnej wartości projektów). Środki krajowe pochodziły z budżetu państwa, budżetu samorządu województwa, budżetów samorządu powiatów i gmin, wkładu własnego podmiotów realizujących projekty oraz innych źródeł nie będących środkami UE (tab. 26). Większość (1,1 mld zł, 94,5% środków krajowych) stanowiły środki przeznaczone na współfinansowanie projektów realizowanych z udziałem funduszy strukturalnych UE. W ujęciu wartościowym, w ramach programów współfinansowanych ze środków EFRR i EFS, zrealizowano 98% wszystkich projektów (ryc. 48). Stanowiły one prawie 93% ogólnej liczby projektów (ryc. 49). W ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Mazowieckiego na lata 2007 2013, w 2014 roku 50% ogólnej liczby projektów zrealizowano w obszarze priorytetowego celu strategicznego ukierunkowanego na rozwój Przemysłu i produkcji (ryc. 52). W obszarze Przemysł i produkcja wydatkowano 35% (785 mln zł) ogólnej wartości projektów zrealizowanych w ramach RPO oraz 26% (320 mln zł) łącznej kwoty dofinansowania unijnego (ryc. 51). Największe wsparcie ze środków unijnych uzyskały projekty z obszaru Gospodarka (328 mln zł). W obszarze Przestrzeń i transport zrealizowano 10 inwestycji, które w 68% były współfinansowane ze środków unijnych (tab. 28). Tabela 26. Projekty zrealizowane w 2014 r. Źródła finansowania Liczba projektów Wartość projektów Środki krajowe a) Środki UE liczba % w mln zł % w mln zł % w mln zł % RPO 2007-2013 (EFRR) 564,0 37,6 2274,8 73,7 1030,8 90,4 1244,0 63,9 PO Kapitał Ludzki (EFS) 829,0 55,3 750,8 24,3 46,7 4,1 704,1 36,1 Pozostałe (bez udziału środków UE) 106,0 7,1 62,5 2,0 62,5 5,5 0,0 0,0 Razem 1499,0 100,0 3088,1 100,0 1140,0 100,0 1948,1 100,0 a) środki krajowe obejmują środki budżetu państwa, samorządu województwa, samorządu powiatów i gmin, wkład własny podmiotów realizujących projekty oraz inne źródła nie będące środkami UE. Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych Urzędu Marszałkowskiego oraz wojewódzkich samorządowych jednostek organizacyjnych i spółek.

71 Rycina 48. Wartość zrealizowanych projektów i przedsięwzięć w 2014 r. Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego w Warszawie i wojewódzkich samorządowych jednostek organizacyjnych i spółek. Udział dofinansowania UE projektów realizowanych w poszczególnych obszarach strategicznych wahał się od 76% ogółu wydatkowanych środków w obszarze Gospodarka do 41% wsparcia unijnego w obszarze Przemysł i produkcja (ryc. 50). Rycina 49. Liczba zrealizowanych projektów i przedsięwzięć w 2014 r. Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego w Warszawie i wojewódzkich samorządowych jednostek organizacyjnych i spółek. Na poziomie kierunków działań zauważalna jest koncentracja środków finansowych na wybranych kierunkach działań (ryc. 53). Najwięcej środków zostało skierowanych na inwestycje w działaniu 1.2. Podnoszenie innowacyjności przedsiębiorstw, szczególnie MŚP. W 2014 roku zakończono realizację Podsumowanie Tabela 27. Projekty zrealizowane w 2014 r. w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego WM 2007 2013 w poszczególnych obszarach działań SRWM 2030 Obszar Liczba projektów Wartość ogółem Środki UE liczba % w mln zł % w mln zł % Przemysł i produkcja 284 50 785 35 320 26 Gospodarka 63 11 429 19 328 26 Przestrzeń i transport 10 2 265 12 180 14 Społeczeństwo 54 10 200 9 121 10 Środowisko i energetyka 59 10 372 16 174 14 Kultura i dziedzictwo 94 17 224 10 121 10 razem 564 100 2 274 100 1 244 100 Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych MJWPU.

72 Monitoring realizacji Strategii rozwoju województwa mazowieckiego do 2030 roku. Innowacyjne Mazowsze Raport 2014 Rycina 50. Udział środków UE w realizowanych projektach w 2014 r. w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego WM 2007 2013 w poszczególnych obszarach działań SRWM 2030 Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych MJWPU. projektów na łączną kwotę 596 mln zł, przy dużym zaangażowaniu środków własnych podmiotów realizujących projekty (432,3 mln zł). Większe wsparcie otrzymały projekty zrealizowane w działaniu 1.1. Wspieranie działalności badawczo-rozwojowej oraz wdrażanie jej wyników w przemyśle, w szczególności w dziedzinach biotechnologii i biomedycyny, nanotechnologii, fotoniki i optoelektroniki, technologii informacyjno-komunikacyjnych (TIK) i kosmicznych oraz specjalizacjach regionalnych. Zakończono inwestycje o wartości 134,6 mln zł, z czego dotacje wyniosły 111 mln zł. W kierunku 13.2. Dostosowanie parametrów, standardów technicznych i przebiegu dróg do ich funkcji zakończono inwestycje na kwotę przekraczającą 200 mln zł. Inwestycje w tym działaniu realizowane były przy znaczącym wsparciu funduszy unijnych. Duży zakres miały inwestycje w obszarze informatyzacji. W działaniu 12.3. Wsparcie informatyzacji sektora usług społecznych w celu zwiększenia ich dostępności zakończono projekty o wartości 133 mln zł. Ważny obszar wsparcia stanowiły inwestycje związane z ochroną Rycina 51. Wartość zrealizowanych projektów w 2014 r. w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego WM 2007 2013 w poszczególnych obszarach działań SRWM 2030 Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych MJWPU.

73 Rycina 52. Liczba zrealizowanych projektów w 2014 r. w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego WM 2007 2013 w poszczególnych obszarach działań SRWM 2030 Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych MJWPU. środowiska naturalnego. W działaniu 30.1. Zmniejszenie obciążenia środowiska powodowanego emisjami zanieczyszczeń do wód, atmosfery i gleby zakończono inwestycje o wartości 114 mln zł, a w działaniu 30.2. Porządkowanie i tworzenie spójnego systemu gospodarki odpadami o wartości 115,5 mln zł. Podsumowanie Rycina 53. Regionalny Program Operacyjny WM 2007 2013 wartość zrealizowanych projektów w 2014 r. wg działań SRWM 2030 Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych MJWPU.

74 Monitoring realizacji Strategii rozwoju województwa mazowieckiego do 2030 roku. Innowacyjne Mazowsze Raport 2014 Rycina 54. Przestrzenne rozmieszczenie projektów realizowanych w ramach RPO WM w 2014 r. na obszarze województwa mazowieckiego Łącznie na 564 zrealizowane projekty wydatkowano 1,2 mld zł (54,7%) ze środków unijnych oraz 1,0 mld zł (45,3%) ze środków krajowych 14 (tab. 27). Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych MJWPU Występuje duże zróżnicowanie w liczbie projektów RPO WM 2007 2013 zrealizowanych w 2014 r. w m.st. Warszawie, a w pozostałych powiatach województwa mazowieckiego. Projekty realizowane w ramach RPO WM 2007 2013 lokowane były przede wszystkim w centralnej części województwa w m.st. Warszawie oraz w okolicznych powiatach (ryc. 54). W powiecie gostynińskim nie zakończono realizacji żadnego 14 Środki krajowe obejmują środki budżetu państwa, środki samorządu województwa, środki samorządu powiatów, środki samorządów gmin, wkład własny podmiotów realizujących projekty oraz inne środki.

75 Podsumowanie projektu. Do grupy powiatów, w których zrealizowano relatywnie dużo projektów (od 15 do 40) należały powiaty: radomski, m. Radom, m. Płock, przasnyski, warszawski zachodni, pruszkowski, piaseczyński, miński i wołomiński. Projekty zrealizowane w obszarze Przemysł i produkcja koncentrowały się w Warszawie i powiatach otaczających Warszawę, co odpowiada przestrzennemu rozkładowi podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w systemie REGON 15 w województwie mazowieckim. Stosunkowo dużym udziałem projektów zrealizowanych w tym obszarze wyróżniają się powiaty: kozienicki, sochaczewski oraz m. Ostrołęka. Grupa powyżej 40 projektów na rycinie 54 odnosi się jedynie do m.st. Warszawy, gdzie zrealizowano 183 projekty. Rycina 55. Wartość dofinansowania projektów realizowanych w ramach RPO WM w 2014 r. w powiatach województwa mazowieckiego w przeliczeniu na 1 mieszkańca Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych MJWPU. 15 Rejestr REGON jest bieżąco aktualizowanym zbiorem informacji o podmiotach gospodarki narodowej prowadzonym w systemie informatycznym w postaci centralnej bazy danych oraz wojewódzkich baz danych.

76 Monitoring realizacji Strategii rozwoju województwa mazowieckiego do 2030 roku. Innowacyjne Mazowsze Raport 2014 Rycina 56. Komponent regionalny Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki wartość zrealizowanych projektów w 2014 r. wg kierunków działań SRWM 2030 Największe wartości dofinansowania projektów finansowanych w 2014 r. z RPO WM 2007 2013, w przeliczeniu na 1 osobę, wystąpiły w 10 powiatach (ryc. 55). Na północy województwa najwyższą wartością projektów na 1 mieszkańca charakteryzowały się powiaty: makowski, przasnyski i ciechanowski, w centralnej powiaty: otwocki, legionowski i wołomiński, w południowej m. Radom, powiat zwoleński i szydłowiecki. Wysoki wskaźnik wartości projektów w przeliczeniu na 1 mieszkańca wystąpił również w m. Płock. Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych MJWPU. Projekty i przedsięwzięcia realizowane w ramach komponentu regionalnego Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki skupiały się na rozwoju kapitału ludzkiego i społecznego, aktywizacji rezerw Rycina 57. Komponent regionalny Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki liczba zrealizowanych projektów wg kierunków działań SRWM 2030 Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych MJWPU.

77 Podsumowanie Rycina 58. Komponent regionalny Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki wartość zrealizowanych projektów w 2014 r. wg działań SRWM 2030 Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych MJWPU. rynku pracy i działaniach na rzecz poprawy sytuacji demograficznej. Wartość projektów w tych dwóch obszarach wyniosła prawie 232 mln zł, czyli 77% wartości wszystkich projektów. Były to też najbardziej liczne kategorie, grupujące 74% spośród 373 projektów. Pozostałe 67 mln zł zostało przeznaczone na 132 projekty mające na celu zwiększenie mobilności zawodowej i przestrzennej dla lepszego wykorzystania zasobów ludzkich, przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu i integrację społeczną oraz wyrównywanie szans edukacyjnych. Udział dofinansowania w projektach PO KL wyniósł ok. 95%. Bardziej szczegółowa analiza możliwa jest na poziomie kierunków działań. Najliczniejsze były projekty służące dostosowywaniu systemów kształcenia i szkoleń do rynku pracy 84 (23% zrealizowanych projektów ryc. 59), o łącznej wartości 56,5 mln zł 19% środków finansowych wydatkowanych na realizację wszystkich projektów w ramach komponentu regionalnego (ryc. 58). W tej kategorii realizowane były projekty służące podniesieniu kompetencji i krzewieniu umiejętności przydatnych na rynku pracy, w tym zwłaszcza znajomości języków obcych i umiejętności komputerowych. Największy udział pod względem wartości miały projekty ukierunkowane na rozwój opieki żłobkowej i przedszkolnej. Na 65 (17%) projektów przeznaczono 30% środków (88 mln zł).

78 Monitoring realizacji Strategii rozwoju województwa mazowieckiego do 2030 roku. Innowacyjne Mazowsze Raport 2014 Rycina 59. Komponent regionalny Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki liczba zrealizowanych projektów w 2014 r. wg kierunków działań SRWM 2030 Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych MJWPU. Na trzecim i czwartym miejscu pod względem liczby projektów (po 15%) znalazły się działania nastawione na kształcenie ustawiczne i podnoszenie kwalifikacji zawodowych (57 projektów) oraz wyrównywanie szans edukacyjnych młodzieży wiejskiej (55). Na kształcenie ustawiczne przeznaczono kwotę 39,5 mln zł (14%). Zostały one wykorzystane na szkolenia, m.in. w dziedzinach nauczania, montażu urządzeń służących wykorzystaniu odnawialnych źródeł energii, spedycji i gastronomii czy księgowości. Projekty adresowane do młodzieży wiejskiej o łącznej wartości 24,5 mln zł (8%) były ukierunkowane w dużej mierze na indywidualizację nauczania i zajęcia dodatkowe. Nieco większa kwota (26,5 mln zł 9%) została wykorzystana na 36 projektów z zakresu kształcenia zawodowego młodzieży. Wsparcie otrzymały m.in. szkoły i klasy zawodowe oraz ich uczniowie, np. zakup nowoczesnego sprzętu i oprogramowania, warsztatów, doradztwa czy staży. Szóstym obszarem działań pod względem nakładów i liczby projektów była aktywizacja zawodowa osób w szczególnej sytuacji na rynku pracy, w tym osób niepełnosprawnych, absolwentów i osób powyżej 50. roku życia. Wśród 32 (9%) projektów o wartości 19,5 mln zł (7%) znalazło się m.in.

79 Tabela 28. Projekty zrealizowane bez udziału środków UE w 2014 r. Liczba zrealizowanych projektów Wartość zrealizowanych projektów Środki budżetu państwa Środki samorządu województwa Środki samorządu powiatu Środki samorządu gminy Wkład własny podmiotów realizujących projekty Inne źródła w mln zł 106 62,5 9,6 19,9 0,0 0,3 22,2 10,4 Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego w Warszawie i wojewódzkich samorządowych jednostek organizacyjnych i spółek. Legionowskie Centrum Integracji Społecznej, funkcjonujące również po oficjalnym zakończeniu projektu. Podobny projekt, Centrum Integracji Społecznej służące reintegracji społecznej i zawodowej osób bezrobotnych i nieaktywnych zawodowo, został zrealizowany w podwarszawskich Markach. W ramach pozostałych siedmiu obszarów działań (18.3, 21.1, 21.2, 22.1, 22.2, 22.3, 23.1) dofinansowanie z komponentu regionalnego PO KL otrzymały 44 projekty o łącznej wartości 37 mln zł. Wśród nich znalazło się kilka projektów zorientowanych na staże dla naukowców w przedsiębiorstwach, mające służyć zwiększeniu współpracy pomiędzy sferami nauki i produkcji. Głównymi źródłami finansowania zrealizowanych projektów i przedsięwzięć bez udziału środków europejskich były środki własne podmiotów realizujących projekty 22,2 mln zł, środki samorządu województwa 19,9 mln zł, inne źródła 10,4 mln zł oraz środki budżetu państwa 9,6 mln zł (tab. 28). Podsumowanie Rycina 60. Liczba zrealizowanych projektów i przedsięwzięć bez udziału środków europejskich w 2014 r. w obszarach działań Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego w Warszawie i wojewódzkich samorządowych jednostek organizacyjnych i spółek. Rycina 61. Wartość zrealizowanych projektów i przedsięwzięć bez udziału środków europejskich w 2014 r. w obszarach działań Źródło: opracowanie MBPR na podstawie danych Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego w Warszawie i wojewódzkich samorządowych jednostek organizacyjnych i spółek.