ŚCIEKI PRZEMYSŁU SPOŻYWCZEGO - CHARAKTERYSTYKA, ZAGROŻENIA, KORZYŚCI Autor: Piotr Konieczny*, Marcin Szymański** * Instytut Technologii Mięsa ** Zaoczne i Dzienne Studium Doktoranckie Wydział Technologii Żywności Akademia Rolnicza im A. Cieszkowskiego w Poznaniu Wprowadzenie Przemysł spożywczy, którego działalności produkcyjnej towarzyszy nieuniknione wytwarzanie wielu substancji niekorzystnie oddziałujących na otoczenie stoi przed zadaniem sprostania stale rosnącym wymaganiom prawnym w zakresie ochrony środowiska. Względy higieniczne oraz wymagana wysoka jakość produktu są główną przyczyną wysokiego zużycia wody i stosunkowo ograniczonych, w porównaniu z innymi gałęziami przemysłu, możliwości jej recyrkulacji. Dlatego też, zaopatrzenie w wodę oraz gospodarka ściekowa w przemyśle spożywczym są często uważane za najistotniejsze czynniki związane z ochroną środowiska naturalnego. Przemysł spożywczy w Polsce zużywa znaczące ilości wody, produkując w konsekwencji dużą ilość ścieków o bardzo zmiennym składzie. Według danych zamieszczonych w roczniku statystycznym GUS, w roku 2002 w branży "produkcja artykułów spożywczych i napojów" zużyto łącznie w ciągu roku 98,4 mln m 3 wody, a łączna ilość wytworzonych ścieków wyniosła 82,8 mln m 3. Podczas produkcji mięsa i jego przetworów powstało 13,1 mln m 3 ścieków, przetwarzania ryb i produktów rybołówstwa - 0,6 mln m 3, przetwórstwa owoców i warzyw - 18,3 mln m 3, produkcji olejów i tłuszczów pochodzenia roślinnego i zwierzęcego - 1,7 mln m 3, produkcji artykułów mleczarskich - 23,3 mln m 3, produkcji cukru - 7,8 mln m 3, a z produkcji napojów - 15,3 mln m 3. Przetwórstwo spożywcze to kompleks wielu technologii, które, ze względu na różnorodność i złożoność procesów jednostkowych, wymagających korzystania z zasobów środowiska i emitujących liczne substancje do powietrza, wody lub gleby, rozważa się najczęściej pod kątem zminimalizowania negatywnego oddziaływania na środowisko. Temu celowi służy zarówno szczegółowa charakterystyka ścieków powstających w zakładach spożywczych jak i poszukiwanie najskuteczniejszych metod oczyszczania ścieków. Przy wyborze metody oczyszczania decydujące znaczenie mają warunki zrzutu ścieków oczyszczonych tj. wielkość produkcji i lokalizacja zakładu oraz pozwolenie wodnoprawne, określające szczegółowo parametry ścieków odprowadzanych z zakładu albo do zbiornika wód powierzchniowych według parametrów określonych w obowiązujących przepisach prawnych, albo do kanalizacji. 88
W tym ostatnim przypadku warunki odprowadzania ścieków ustalane są, jak wiadomo, na podstawie umowy pomiędzy zakładem a przedsiębiorstwem wodno-kanalizacyjnym. Jak pokazuje praktyka, wiedza o rzeczywistym wpływie ścieków pochodzących z zakładów spożywczych na procesy oczyszczania ścieków stosowane na terenie miejskich oczyszczalni jest jednak ciągle niedostateczna, a negocjacje zainteresowanych stron zazwyczaj długie i trudne. Głównym celem niniejszego opracowania będzie zatem scharakteryzowanie ścieków powstających w różnych branżach przemysłu spożywczego i syntetyczne omówienie oddziaływań ich zanieczyszczeń, negatywnych, ale i pozytywnych, na efektywność pracy oczyszczalni ścieków komunalnych. Charakterystyka i skład ścieków w zakładach przemysłu spożywczego Przemysł spożywczy jest jedną z najsilniejszych gałęzi polskiej gospodarki. Ma blisko 15 proc. udziału w produkcji dodanej całego przemysłu, 7% udział w tworzeniu PKB i zatrudnia ponad pół miliona osób. Około 27 tys. firm, zajmujących się produkcją żywności i napojów dostarcza 21% towarów sprzedanych na rynku krajowym tj. najwięcej ze wszystkich gałęzi przemysłu. Całą branżę spożywczą w Polsce charakteryzuje ogromna liczba i różnorodność produktów, ale jednocześnie niski stopień koncentracji sektora. W 2000 roku w produkcji żywności i napojów działało tylko 350 firm dużych, a zaledwie 1400 miało status firm średnich. Ciągle bardzo wiele, zwłaszcza spośród małych firm, pozostaje praktycznie poza właściwą kontrolą w zakresie gospodarki wodno-ściekowej. W ostatnich latach powstała zatem w przemyśle spożywczym struktura firm: rozdrobniona, płynna, sprzyjająca konkurencji, ale jednocześnie wymagająca nowego podejścia w rozwiązaniu problemów ochrony środowiska. Zróżnicowane wielkości poszczególnych zakładów, odmienne profile produkcji, zadania technologiczne, zasady tzw. Dobrej Praktyki Produkcyjnej (GMP) oraz różny stan wyposażenia technicznego powodują, że zakłady przemysłu spożywczego mogą bardzo różnić się zarówno w zakresie ilości zużywanej wody jak i produkcji ścieków. Rezygnując z zapamiętywania zwyczajowo cytowanych średnich wskaźników zużycia wody czy wytwarzania ścieków w przeliczeniu na jednostkę produkcji (np. tonę gotowego produktu), warto raczej uświadomić sobie w tym miejscu fakt, ze pojedynczy zakład branży spożywczej może wytwarzać od kilku do kilku tysięcy m 3 ścieków dziennie, a o ich rzeczywistej uciążliwości decydować będzie nie tylko ilość ale i rodzaj zanieczyszczeń. Zakłady branży spożywczej są zazwyczaj źródłem ścieków o dużym ładunku zanieczyszczeń, o różnym charakterze i rozmiarach, obejmujących takie grupy jak substancje rozpuszczone, substancje koloidalne lub zawiesiny, reprezentowane przez związki organiczne (głównie białko i tłuszcze) i nieorganiczne, np. chlorki, azotany, fosforany, siarczany, węglany i inne. 89
Ścieki niektórych zakładów, np. mięsnych, są też potencjalnym źródłem zagrożeń epidemicznych, głównie w wyniku przedostawania się do nich znacznych ilości treści przewodów pokarmowych (żołądków i jelit) zwierząt rzeźnych oraz krwi. Zanieczyszczenia te skażają ścieki mikroorganizmami, w tym chorobotwórczymi, zmuszając producentów do higienizacji lub wyjawiania ścieków opuszczających zakład z wykorzystaniem wybranych metod chemicznych lub fizycznych. W tabeli 1 podano ogólną charakterystykę strumieni ścieków technologicznych pochodzących z różnych branż przemysłu spożywczego, a w tabeli 2 porównano zakresy niektórych wskaźników surowych ścieków wybranych zakładów. Należy zaznaczyć, że podane charakterystyki generalnie nie uwzględniają zanieczyszczeń przedostających się do ścieków w związku z procesami mycia i dezynfekcji. Koncentrując się na wzroście produkcji i poprawie jakości stosunkowo niewielką wagę przywiązuje się jeszcze do wpływu środków myjących i dezynfekujących na jakość ścieków, w tym także na możliwości ograniczenia ładunku takich zanieczyszczeń "u źródła" oraz na skutki ich obecności w środowisku naturalnym. Tymczasem jak wynika z badań prowadzonych np. w branży mięsnej, proces mycia linii produkcyjnych powoduje przenikanie zarówno zanieczyszczeń charakterystycznych dla rodzaju przetwarzanego surowca tj. tkanek, kości, mięśni, solanek peklujących i ich składników, jak też składników środków myjących i dezynfekujących np. związków fosforu lub detergentów, zwłaszcza IV rzędowych soli amoniowych. Jak pokazuje praktyka, wiedza o oddziaływaniu tych substancji na środowisko i ich biodegradowalności nie jest wystarczająca. Szczególną uwagę trzeba zwracać między innymi na wpływ zrzutów popłuczyn o zmiennym ph z linii technologicznych zakładów spożywczych na pracę osadu czynnego w oczyszczalniach ścieków komunalnych. Posługując się stosowanym w ocenie ładunków ścieków komunalnych wskaźnikiem RLM tj. Równoważną Liczbą Mieszkańców, wyrażającą krotność dobowego obciążenia oczyszczalni ścieków substancjami pochodzącymi od jednego mieszkańca (1 RLM odpowiada 60 g O 2 /M d), można zauważyć, że ścieki powstające podczas wytwarzania niektórych produktów spożywczych np. drożdży, produktów mięsnych, czy surowego spirytusu ziemniaczanego lub zbożowego, wytwarzane często w stosunkowo niewielkiej ilości dobowej są równoważne pod względem ładunku z ilością ścieków wytwarzanych przez aglomeracje znacznej wielkości. Przykładowo, mała gorzelnia rolnicza wytwarzająca do 200 tys. l spirytusu rocznie, generuje codziennie ścieki o takim samym ładunku jak kilkutysięczne miasto. Inny przykład to zakład przetwórstwa śledzi generujący w ciągu doby około 700 m 3 ścieków, w których, głównie wskutek stosowania zalewy octowej i cukru, średnie stężenie ChZT wynosi często np. 10000 g O 2 /m 3. Taki ładunek odpowiada zatem blisko 12000 m 3 ścieków komunalnych o przeciętnym wskaźniku ChZT równym 90
Piotr Konieczny, Marcin Szymański Ścieki przemysłu spożywczego... np. 600 g O2/m3. Choć tego rodzaju porównania mają zawsze bardzo przybliżony charakter, można i należy je brać pod uwagę przy ustalaniu ogólnych zasad współdziałania oczyszczalni ścieków komunalnych z zakładami spożywczymi niektórych branż. Tabela 1. Charakterystyka ścieków produkcyjnych pochodzących z zakładów spożywczych różnych branż. 91
Piotr Konieczny, Marcin Szymański 92 Ścieki przemysłu spożywczego...
Tabela 2. Zakres stężeń zanieczyszczeń w surowych ściekach technologicznych wybranych zakładów spożywczych. Oddziaływanie wybranych ścieków przemysłu spożywczego na kanalizację - przegląd zagrożeń i korzyści Stosownie do specyfiki zakładów przemysłowych poszczególne wskaźniki najlepiej charakteryzujące strumień ścieków technologicznych mogą się zmieniać ale z punktu widzenia praktyki najistotniejsze są te, które można wykorzystać do określenia określania wpływu ścieków pochodzących z zakładów na ścieki doprowadzane do oczyszczalni ścieków komunalnych, podejmujących główny obowiązek ich właściwego oczyszczenia i odprowadzenia do wód powierzchniowych. W odniesieniu do branży spożywczej stosuje się najczęściej następujące parametry: ChZT, BZT 5, zawiesinę ogólną, substancje ekstrahujące się eterem naftowym, chlorki i substancje rozpuszczone, odczyn wyrażony ph, a także biogeny tj. fosfor i azot ogólny. Kontrola zawartości biogenów jest szczególnie ważna przy bezpośrednim odprowadzaniu ścieków do wód powierzchniowych, z uwagi na udział tych pierwiastków w eutrofizacji rzek i jezior. Do kanalizacji miejskiej trafiają z zakładów spożywczych ścieki charakteryzujące się dużym zróżnicowaniem, uwarunkowanym zarówno charakterem prowadzonych procesów technologicznych jak i stanem techniki podczyszczania ścieków, wykonywanego na terenie zakładu. Za ogólną regułę stosowaną w przypadku ścieków powstających w zakładach spożywczych należy przyjąć konieczność uśredniania ich strumienia, a następnie obniżania ładunku zanieczyszczeń, zwłaszcza zawiesin, koloidów oraz tłuszczów (ekstraktu eterowego) z wykorzystaniem wybranych metod. 93
Jak pokazuje praktyka, najlepszym sposobem oczyszczania tego typu ścieków są zabiegi mechaniczno-chemiczne z wykorzystaniem flotacji do oddzielania zawiesin. Poszczególne operacje obejmują miedzy innymi cedzenie na kratach lub sitach, wykorzystanie osadników lub odtłuszczowników a także flotatorów różnej konstrukcji, najczęściej pracujących w systemie DAF (Dissolved Air Flotation). Część chemiczna oczyszczania obejmuje podawanie do strumienia ścieków odpowiednio dobranych koagulantów lub polimerów. Wybór flotacji (zamiast sedymentacji) do obdzielania zawiesin ze ścieków spożywczych wynika z naturalnej skłonności tłuszczu stanowiącego główny składnik zawiesiny, do wypływania na powierzchnię ścieków. Skuteczność oczyszczania ścieków z wykorzystaniem flotacji wspomaganej dodatkiem soli żelaza Fe III (dawka: 230 g preparatu handlowego/m 3 ścieków) ilustruje poniższy przykład z praktyki jednego z zakładów mięsnych: W przypadku ścieków wstępnie podczyszczonych i odprowadzanych do kanalizacji ale zbyt wysoko obciążonych ilością substancji organicznej konieczne staje się często dodatkowe napowietrzanie ścieków oczyszczanych biologicznie. Istotnych zakłóceń pracy osadu czynnego należy spodziewać się również z powodu nadmiernego stężenia zawiesiny ogólnej i ekstraktu eterowego. Tego rodzaju problemów eksploatacyjnych można oczekiwać nie tylko ze strony zakładów mięsnych ale również zakładów tłuszczowych, drobiarskich, mleczarskich czy rybnych, a więc generujących ścieki technologiczne mocno obciążone ładunkiem substancji organicznej (tabela 2). Za poziomy akceptowalne w ściekach tego typu doprowadzanych do kanalizacji, nie odbiegające w sposób istotny od stężeń w ściekach komunalnych, można uznać utrzymywanie wartości BZT 5 poniżej 800 g/m 3 i ChZT do 1200 g O 2 /m 3, choć nie zawsze negocjacje pomiędzy stronami przebiegają bezproblemowo. Na przykład, wody spławiakowe z dużej cukrowni w łącznej ilości 40000 m 3 mają po kampanii średnią wartość ChZT ~ 3000 g O 2 /m 3 i zawartość zawiesiny ogólnej ~50 g/m 3. Do oczyszczalni ścieków komunalnych należy je odprowadzić wolno i systematycznie. Wprowadzanie dziennie np. 200 m 3 ścieków o takiej charakterystyce przez 200 dni do oczyszczalni o wydajności np. od 8-10 tysięcy m 3 /dobę nie powinno stanowić problemu. 94
Obecność tłuszczów (ekstraktu eterowego) w ściekach odprowadzanych z zakładów spożywczych do kanalizacji miejskiej w stężeniu przewyższającym 300 g/m 3 może być przyczyną zmniejszania drożności kanałów, hamowania przenikania przez błonę biologiczną substancji pokarmowych dla mikroorganizmów, utrudniania kontaktu z tlenem rozpuszczonym w ściekach itp. W obecności pozostałości preparatów lipolitycznych w ściekach, stosowanych często do udrażniania kanalizacji zakładowej, tłuszcze mogą ulegać hydrolizie do produktów o krótszych łańcuchach, a nawet wolnych kwasów tłuszczowych. Mechanizm oddziaływania tych przemian na procesy związane z pracą osadu czynnego nie jest jednak do końca poznany. Wiadomo jednak, że tłuszcze i produkty ich rozkładu są pokarmem dla wielu typów bakterii nitkowatych (np. Microthrix parvicella), które są dużym problemem technologicznym w oczyszczaniu ścieków. Jednocześnie ograniczona obecność tłuszczów może odgrywać pozytywną rolę w procesie biologicznego oczyszczania ścieków gdy produkty ich rozkładu działają jak katalizator wspomagający rozwój mikroorganizmów osadu. Niesłuszne są zatem poglądy, których wynikiem jest kategoryczne wymaganie aby w ściekach odprowadzanych do kanalizacji poziom substancji ekstrahujących się eterem naftowym wynosił < 100 g/m 3. Z drugiej strony nadmierna obecność substancji organicznych tj. tłuszczu i białka w ściekach niektórych branż spożywczych, w niesprzyjających warunkach i miejscach, wiąże się z ryzykiem zachodzenia procesów anaerobowych (fermentacji, także kwaśnej), a w ich następstwie, powstawania między innymi toksycznego siarkowodoru oraz niepożądanych odorów. Osobnej uwagi wymaga problem substancji rozpuszczonych w ściekach spożywczych, szczególnie niebezpieczny przy zrzutach "falowych" lub długotrwałych. Zazwyczaj, negatywne oddziaływanie substancji rozpuszczonych jest większe w przypadku soli nieorganicznych (znane jest zjawisko tzw. szoku chemicznego oraz duże zmiany ph) niż w przypadku organicznych, które dość łatwo ulegają rozkładowi przy udziale mikroorganizmów. W związku z powyższym, do praktyki oczyszczania ścieków wprowadza się coraz częściej pojęcie i pomiar ich "biotoksyczności" tj. sumarycznego efektu oddziaływania wszystkich toksycznych substancji zawartych w ściekach na wybrany organizm testowy (bioindykator). Możliwość badania zależności pomiędzy biotoksycznością ścieku a pracą mikroorganizmów osadu czynnego jest jedną z ciekawszych koncepcji wykorzystania tego wskaźnika w praktyce przemysłowej. W przypadku zakładów mięsnych i rybnych szczególnego zagrożenia dla bilansu substancji rozpuszczonych należy oczekiwać ze strony nadmiernego przedostawania się do ścieków soli kuchennej i związanego z tym wzrostu stężenia chlorków, ale jednocześnie, jak we wszystkich innych zakładach branży spożywczej, należy szczególną uwagę zwrócić na stosowanie środków myjących i dezynfekujących. Przykładowo, jednoczesne mycie pomieszczeń i urządzeń 95
z udziałem różnych środków chemicznych i chwilowe zrzuty popłuczyn o odczynie silnie zasadowym lub kwaśnym będą zakłócały nie tylko bilans substancji rozpuszczonych, ale również odczyn ph ścieków. W wielu przypadkach takie popłuczyny mogą oddziaływać toksycznie na systemy mikroorganizmów biorących udział w oczyszczaniu ścieków lub pogarszać warunki ich napowietrzania poprzez tworzenie piany i reakcji z tlenem. Należy również pamiętać, że środki myjące stosowane w branży spożywczej ciągle pozostają ważnym i nie do końca kontrolowanym źródłem fosforu, wymagającego dodatkowych nakładów na jego usuwanie przed ostatecznym odprowadzeniem ścieku oczyszczonego do wód powierzchniowych. Przy ustalaniu pozwolenia wodno-prawnego oczyszczalnie ścieków muszą zatem bezwzględnie uzyskać wiarygodną informację na temat środków dezynfekujących stosowanych przez dany zakład produkcyjny, a zwłaszcza ich składu chemicznego, stosowanych ilości i biodegradowalności. Ścieki przemysłu spirytusowego czy browarniczego, a także serwatka, postrzegane są zazwyczaj jako uciążliwe dla środowiska naturalnego ale z uwagi na wysoką zawartość i charakter substancji rozpuszczonych (głównie łatworozkładalne cukry) można je również wykorzystać w biologicznej oczyszczalni ścieków jako źródło łatwo przyswajalnego węgla dla bakterii osadu czynnego. Kilka zdań w niniejszym, przeglądowym referacie trzeba na koniec poświęcić problemowi osadów ściekowych, które w zakładach branży spożywczej mogą powstawać w różnych węzłach technologicznych jak np. przy cedzeniu na kratach i sitach, w osadnikach i łapaczach tłuszczu lub we flotatorach. Osady ściekowe powstające w instalacjach niektórych zakładów spożywczych są trudne do unieszkodliwienia i wykorzystania ponieważ charakteryzują się dużą, zależną od technologii oczyszczania ścieków masą, posiadają konsystencję plastyczną, typową dla gęstej zawiesiny, a ponadto łatwo fermentują. Dla zakładu spożywczego są często ekologicznie uciążliwym odpadem. Należy pamiętać, że tak jak we wszystkich innych procesach strącania i koagulacji, stosowanie preparatów chemicznych w oczyszczaniu ścieków powoduje zwiększanie ilości osadu. Dla przykładu, dodatkowa ilość osadu przy dawce preparatu PIX = 100 g/m 3 ścieku daje 30-35 g dodatkowego osadu mineralnego. Koszty transportu i magazynowania takiego osadu zostają jednak zmniejszone przez korzyści wynikające z polepszenia zagęszczenia osadu i jego odwadniania. Osady poflotacyjne, bogate w tłuszcze i białka (np. z przemysłu mięsnego, drobiarskiego czy rybnego), powinny być kierowane do najbliższej oczyszczalni i poddawane fermentacji metanowej, razem z konwencjonalnymi osadami komunalnymi. Są to bowiem osady wysokoenergetyczne, a ponadto zawierają w sobie związki żelaza lub glinu biorące udział w defosfatacji chemicznej zmniejszając niepożądane "zasilanie wewnętrzne" w fosfor. 96
Stosowanie procesów chemicznych w procesie oczyszczania ścieków przemysłu spożywczego W ogólnej analizie wpływu ścieków odprowadzanych do kanalizacji miejskiej na różne parametry technologiczne biologicznego oczyszczania ścieków należy rozważyć również fakty wynikające z ewentualnego stosowania preparatów strącająco-koagulujących, pamiętając, że oddziaływanie to jest funkcją rodzaju stosowanego środka i wielkości dawki. Stosowanie metod chemicznych w oczyszczaniu ścieków pochodzących z zakładów spożywczych podobnie jak ścieków komunalnych jest możliwe i uzasadnione, pozwalając na rozwiązanie wielu istotnych problemów. Chemiczne wspomaganie procesu oczyszczania ścieków wiąże się więc z wieloma ciekawymi skutkami technologicznymi, które, powinny być każdorazowo przedmiotem badań i oddzielnej analizy. Wybrane koagulanty nieorganiczne, oparte na solach żelaza lub glinu, pojedynczo lub w mieszaninie, działając w określonej dawce, przy odpowiednio dobranym stężeniu jonów wodorowych (ph) posiadają kilka podstawowych właściwości przydatnych w oczyszczaniu ścieków pochodzących między innymi z zakładów spożywczych: właściwości koagulujące, polegające na usuwaniu ze ścieków trudnoopadalnych zawiesin i koloidów, co powoduje zmniejszenie przede wszystkim ChZT, BZT 5 i zawartości ekstraktu eterowego, właściwości defosfatacyjnych tj. strącania jonu ortofosforanowego PO 4 3- przez tworzenie trudnorozpuszczalnego osadu, właściwości wiązania siarkowodoru przez tworzenie nieszkodliwych i praktycznie nierozpuszczalnych siarczków; jest to szybka metoda usuwania toksycznego siarkowodoru ze ścieków, powodującego korozję i powstawanie nieprzyjemnych odorów w miejscach gdzie zachodzą procesy fermentacyjne np. kolektory, osadniki, komory fermentacyjne; KEMIPOL stosuje metodę FERROX, zgodnie z którą zapobiega się powstawaniu substancji odorowych w ściekach lub osadach i uwalnianiu ich do atmosfery, a więc tym samym, usuwa przyczynę zagrożeń; produkty FERROX są wzajemnie uzupełniającymi się substancjami chemicznymi tj. utleniaczami jak woda utleniona czy azotany z jonami żelaza (III), zwalczania puchnięcia osadu powodowanego przez bakterie nitkowate wskutek zmiany stosunku P:N w osadzie czynnym, neutralizacji ścieku przy użyciu wysokowydajnych koagulantów glinowych rodziny PAX w miejsce tradycyjnie stosowanego ługu sodowego; zaletą koagulantów PAX jest niewielki spadek odczynu ph oczyszczanych ścieków, nawet przy stosowaniu znacznych dawek tych preparatów. 97
Poniżej przedstawiono kilka przykładów wykorzystania koagulantów opartych na solach Fe (III) lub Al w oczyszczaniu ścieków przemysłu spożywczego: przemysł ziemniaczany: - wody spławiakowe, z powodu niskiej zawartości ChZT/BZT 5 nie stosuje się koagulantów Fe (III) i Al; do usuwania siarkowodoru, zwłaszcza gdy wody spławiakowe mają ph < 8 bezwzględnie należy zastosować koagulanty PIX, ewentualnie preparaty FERROX, - ścieki technologiczne, zawierające krochmal, oczyszcza się najczęściej metodą strącania wstępnego, przy użyciu wybranego koagulanta i polimeru anionowego albo kationowego, - w oczyszczaniu biologicznym skuteczne są zwłaszcza koagulanty żelazowe, dozowane symultanicznie, które dodatkowo wiążą siarkowodór przy odwadnianiu i składowaniu osadu, przemysł spirytusowo-drożdżowy: - najczęściej zalecane jest stosowanie związków Fe(III) do usuwania siarkowodoru z procesów anaerobowych, - w oczyszczaniu biologicznym: jak wyżej przemysł owocowo-warzywny: - usuwanie zawiesin z równoczesnym ich zagęszczaniem, najczęściej przy użyciu soli Fe (III) i wybranego polimeru - w oczyszczaniu biologicznym: jak wyżej browary i słodownie: - nie używa się koagulantów z uwagi na niską zawartość zawiesin i koloidów, - przy występowaniu problemów z siarkowodorem można stosować sole Fe(III) lub FERROX - w oczyszczaniu biologicznym - jak wyżej przemysł cukrowniczy - rozwiązywanie tych samych problemów jak w przypadku przemysłu ziemniaczanego, z tym że przy ph < 8 ścieki, zawierające proste cukry, łatwiej ulegają procesom anaerobowym, połączonym z wydzielaniem siarkowodoru (główne zagrożenia dotyczą zdrowia, problemu odorów i korozji) przemysł mięsny (zakłady przetwórstwa mięsa i drobiu) - podczyszczanie ścieków mechaniczno-chemiczne, z wykorzystaniem flotacji w systemie DAF, z udziałem soli Fe (III) lub Al i korektą ph ścieku za pomocą NaOH, z użyciem polimeru anionowego lub kationowego; celem głównym jest usuwanie tłuszczu przed procesem biologicznym lub zrzutem do kanalizacji, 98
- do usuwania fosforu, zwalczania kożucha oraz "puchnięcia" osadu powodowanego przez bakterie nitkowate stosowane są chlorki poliglinowe, np. PAX - 18, PAX-25 (Al+ Fe) oraz żelazowe PIX z Fe (III) przemysł mleczarski - przed zrzutem ścieków do kanalizacji stosowane jest ich podczyszczanie, najczęściej z wykorzystaniem flotacji DAF i wspomaganiem chemicznym z użyciem koagulantów i wybranego polimeru; w procesach biologicznego oczyszczania stosuje się symultanicznie koagulanty typu PAX lub PIX, przemysł rybny - najczęściej stosuje się podczyszczanie mechaniczno-chemiczne, problemy i sposoby rozwiązań jak w przypadku przemysłu mięsnego i przetwórstwa drobiu przemysł tłuszczowy - usuwanie tłuszczu ze ścieków metodą flotacyjną z udziałem jonu Fe (III), Al lub Ca, ze wspomaganiem odpowiednio dobranym polimerem Materiały źródłowe Barbut, S., 2001: Poultry Products Processing - An Industry Guide. CRC Press, Boca Raton, USA, Camacho R., Huerta L., 2002: Use of Ferric Sulfate in Wastewater Treatment from Chicken Processing Plants, Water Mirror, 1, 13, 2002 Główny Urząd Statystyczny, 2003: Ochrona środowiska. Informacje i opracowania statystyczne. Warszawa, Grabińska-Sota E., Wiśniowska E., 2001: Ocena mutagennego działania wybranych czwartorzędowych soli amoniowych, Bromatologia i Chemia Toksykologiczna, Warszawa, Guerrero L., Serafin J., 2003: Treatment of water from an edible oil production plant. Water Mirror, 2, 15, Konieczny P., 1998: Usuwanie fosforu metodą symultaniczną z użyciem soli żelazowych, W: Materiały konferencji nauk.-technicznej firmy KEMIPOL Police: Nowoczesne metody chemicznego oczyszczania ścieków, 108, Bystra - Dąbrowa Górnicza, wrzesień 1998 99
Konieczny P., 2001: Przegląd metod oczyszczania ścieków w zakładach branży mięsnej, W: Materiały konferencji nauk.-technicznej firmy KEMIPOL Police, Najnowsze zastosowania chemii do oczyszczania wody i ścieków, 137, Police-Gdynia-Karlskrona, 06-08 września 2001 Konieczny P., Uchman W., 1997.: Wybrane działy z technologii specjalizacyjnej: zakład mięsny a środowisko naturalne. Wyd. Akademii Rolniczej im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu, Poznań, Kubicki M., Niewiadomska U., 1999,: Minimalizacja ilości ścieków i ich zanieczyszczenia w zakładach mięsnych, Gosp. Mięsna, 2, 44 Kubicki M., Niewiadomska U., Orzeszko G. 1999: Oddziaływanie na efektywność biologicznego oczyszczania ścieków, Gosp. Mięsna, 3, 42 Mastyński J, Konieczny P., 1993: Fosfor - wróg rybactwa?, Przegląd Rybacki, 33-38 Nawirska A., Szymański L., 2002,: Gospodarka wodno-ściekowa w zakładach przemysłu spożywczego. Przewodnik do ćwiczeń. Wyd. Akademii Rolniczej we Wrocławiu, Wrocław Neryng A., Wojdalski J, Budny J., Krasowski E. 1990, Energia i woda w przemyśle rolno-spożywczym, WNT Warszawa Ochrona środowiska w przemyśle spożywczym, 1998, Praca zbiorowa pod red. M. Kubickiego, Wydawnictwo FAPA, Warszawa Orzeszko G., 1997: Wpływ środków myjących i dezynfekcyjnych na oczyszczanie ścieków w przemyśle mięsnym, Gosp. Mięsna, 4, 44 Materiały informacyjne firmy KEMIPOL Sp z o.o., 2004 Morgan-Lewińska E., 1992. Gospodarka wodno-ściekowa w przetwórstwie rybnym. Ekopartner 4 (6), 6-8. World Bank Group:"Pollution Prevention and Abatement Handbook. "Draft Technical Background Document. Environment Department, Washington, D.C., (Internet: http://www.cleanerproduction.com/sectors/subsectors/ FoodProc.html), 1998 100