WYDZIAŁ MECHANICZNY ENERGETYKI I LOTNICTWA

WYDZIAŁ MECHANICZNY ENERGETYKI I LOTNICTWA Materiały uzupełniające do wykładu profesora Jacka Stupnickiego w dniu inauguracji roku akademickiego 2000/2001 Warszawa, 2000

Spis treści 1. Wprowadzenie... 3 2. Początki kształcenia w kierunkach technicznych na ziemiach polskich... 5 3. Możliwości kształcenia w latach okupacji hitlerowskiej... 18 4. Wydziały mechaniczne Politechniki Warszawskiej po II wojnie światowej... 20 5. Wydział Mechaniczny Energetyki i Lotnictwa... 29 6. Wybrane przykłady osiągnięć Zespołów Wydziału MEiL... 43 7. Sylwetki dziekanów... 52 8. Rektorzy Politechniki Warszawskiej wywodzący się z Wydziału MEiL.. 64 9. Członkowie PAN profesorowie Wydz. MEiL... 66 10. Doktorat honorowy Politechniki Warszawskiej nadany w 1999 r. profesorowi Januszowi Przemienieckiemu... 67 11. Migawki ze Zjazdu Absolwentów Wydziału MEiL w roku 1985... 68 12. Literatura... 71 2

1. WPROWADZENIE Wyczerpujące informacje na temat Politechniki Warszawskiej, wszystkich wydziałów i instytutów znajdą zainteresowani w Internecie pod adresem http//www.pw.edu.pl. Tam przedstawiono organizację uczelni, informacje o możliwości studiów, o badaniach naukowych, o usługach uczelni względem gospodarki narodowej, o współpracy międzynarodowej. Tam też reklamowany jest miesięcznik Politechniki Warszawskiej opisujący aktualności PW. Osoby zainteresowane Wydziałem MEiL znajdą na odpowiednich stronach Internetu informacje o wydziale, o aktualnie istniejących kierunkach kształcenia, tj. mechanice i budowie maszyn, automatyce i robotyce i ochronie środowiska. W ramach najbardziej rozbudowanego kierunku mechanika i budowa maszyn kultywowane są specjalności lotnictwo, technika cieplna, technika jądrowa, inżynieria chemiczna, mechanika stosowana i biomechanika. Podane są programy kształcenia oraz liczby godzin zajęć i rygory konieczne do uzyskania dyplomu wybranego kierunku. Podane są również informacje o studiach podyplomowych oraz studiach doktoranckich. Na stronach Internetu znaleźć można również informacje o obydwu instytutach tworzących MEiL, a więc o Instytucie Techniki Lotniczej i Mechaniki stosowanej oraz Instytucie Techniki Cieplnej. Podane są nazwy zakładów dydaktycznych, ich obsada kadrowa, stopnie naukowe, tytuły, publikacje, nagrody i odznaczenia. Przedstawiona jest również działalność badawcza, współpraca międzynarodowa. Dane podane w Internecie są bardzo obszerne i łatwo dostępne. Myślę, że nie ma potrzeby aby w tym krótkim wykładzie poświęcać czas na omówienie aktualnego stanu Wydziału MEiL. Korzystając z okazji obecnego jubileuszu Wydziału MEiL przedstawię pokrótce drogę, jaką przeszło kształcenie inżynierów mechaników w Warszawie na przestrzeni zaledwie 100 lat, w których ostatnie 50 lat przebiegało z udziałem naszych sławnych i zasłużonych nauczycieli, z czego 40 lat z naszym udziałem tj. kadry nauczającej Wydziału MEiL. 3

Dziekani w obecnej kadencji: DziekanWydziału MEiL, prof. dr hab. inż. Tadeusz. Rychter Prodziekani: prof. dr hab. inż. prof. nzw. dr hab. inż. dr inż. Zdobysław Goraj Piotr Furmański Zbigniew Walczak Prodziekan ds. Nauki Prodziekan ds. Nauczania Prodziekan ds. Studenckich 4

2. POCZĄTKI KSZTAŁCENIA W KIERUNKACH TECHNICZNYCH NA ZIEMIACH POLSKICH W XIX wieku na ziemiach polskich nie było popularne kształcenie w kierunkach technicznych, większe uznanie miały studia uniwersyteckie, o kierunkach humanistycznych lub prawniczych, dające dostęp do służby państwowej. Dopiero procesy industrializacji a także stopniowa modernizacja rolnictwa wpłynęły na odrzucenie tradycyjnego systemu wartości. Rozwój techniki podważył monopol uniwersytetów w dziedzinie kształcenia wyższego, zaczęły pojawiać się szkoły wyższe rolnicze, leśne, górnicze, budowlane a wreszcie politechniki. W Polsce zasady użyteczności nauki były głównym przesłaniem Stanisława Staszica, inspiratora i jednego z twórców Szkoły Przygotowawczej do Instytutu Politechnicznego. Stanisław Staszic wspominając swoje wystąpienia do młodzieży pisał: nabyte nauki są największym i najpewniejszym jej dobrem, przestrzegałem zarazem, że w nabywaniu nauk na samej teorii poprzestawać nie należy, owszem by zostać użytecznym społeczeństwa członkiem trzeba usiłować i umieć nabyte nauki i umiejętności zastosować do potrzeb krajowych, do wynalazków, kunsztów, do użytku publicznego i dalej Uczony tylko teoretyk może być próżniakiem i jeszcze tylko społeczeństwa ciężarem [1]. Szkoła Przygotowawcza do Instytutu Politechnicznego otwarta w 1826 r. istniała jedynie pięć lat, została zamknięta 19 listopada 1831 r., gdyż młodzież i młodsi profesorowie przystąpili do Powstania Listopadowego. W następstwie tego trzy pokolenia Polaków nie miały możliwości kształcenia się w zakresie nauk technicznych w kraju. Dopiero w 1895 r. powstała Szkoła Mechaniczno- Techniczna im. Hipolita Wawelberga i Stanisława Rotwanda, a w trzy lata później w roku 1898 Warszawski Instytut Politechniczny im. Mikołaja II z rosyjskim językiem wykładowym. Po burzliwych wystąpieniach antyrosyjskich w 1905 r. Instytut zamknięto. Ponownie otwarty w 1908 r. przetrwał zaledwie siedem lat, gdyż przed wkroczeniem wojsk niemieckich w 1915 r. w czasie I wojny światowej Instytut wraz z częścią kadr i wyposażeniem ewakuowano w głąb Rosji. W czasie I wojny światowej pod okupacją niemiecką, działania polityczne mające na celu zdobycie przychylności społeczeństwa polskiego doprowadziły do otwarcia Politechniki pod protektoratem władz okupacyjnych 15 listopada 1915 r. Kuratorem ze strony władz był pułkownik Bogdan Hutten-Czapski arystokrata z Prus o polskim pochodzeniu. 5

W nowo otwartej Politechnice utworzono cztery wydziały i powołano dziekanów. Strukturę Politechniki w chwili jej utworzenia przedstawia Tabela 1. Politechnika Warszawska, 1915 rok rektorem mianowanym został inż. Zygmunt Straszewicz, prorektorem prof. Julius von Braun Tabela 1 Wydz. Inżynierii Bu-dowlanej i Inżynierii Rolnej dziekan: inż. Henryk Czopowski Wydz. Architektury dziekan: arch. Józef Dziekoński Wydz. Chemiczny dziekan: dr Tadeusz Miłobędzki Wydz. Budowy Maszyn i Elektrotechniczny dziekan: inż. Stanisław Patschke Ograniczając nasze zainteresowania do ewolucji wydziałów mechanicznych, z których tradycji MEiL korzysta, wspomnijmy, że w 1916 r. po roku istnienia, Wydział Budowy Maszyn i Elektrotechniczny został przemianowany na Wydział Budowy Maszyn i Elektrotechniki. Dziekanem został inż. Czesław Witoszyński, który obowiązki te pełnił do roku 1920. Wydział w roku 1916 liczył 273 studentów, co stanowiło blisko 45% wszystkich studentów Politechniki. Pierwszy dziekan Wydziału Mechanicznego inż. Stanisław Patschke został rektorem PW, co świadczy o pozycji mechaników i uznaniu w społeczności akademickiej. W roku akademickim 1918/19 zajęcia trwały jedynie dwa miesiące, gdyż w listopadzie zostały zawieszone aby młodzież mogła wstąpić do wojska, trwała bowiem wojna polsko-bolszewicka. W pierwszym prowadzonym w warunkach pokojowych, roku akademickim 1920/21 liczba studentów PW przekroczyła 3 tysiące. Nastąpiło oddzielenie od Wydziału Mechanicznego katedr związanych z kierunkiem elektrycznym, została zmieniona nazwa: powstał Wydział Mechaniczny, który w owym czasie miał blisko 1000 studentów. Rzeczpospolita zaraz po wojnie i kilka lat po odzyskaniu niepodległości miała ograniczone możliwości a bardzo wiele potrzeb, rozwój Politechniki w tym czasie wymagał ogromnych nakładów. Ówczesne opracowania mówią: Dzięki zapobiegliwości i wkładowi pracy profesorów i innych pracowników, dzięki prowadzeniu prac dla przemysłu i innych działów gospodarki narodowej oraz wojska, trudna sytuacja materialna PW uległa poprawie i w kolejnych latach wznoszono nowe gmachy i uzupełniano wyposażenie. 6

W tym czasie Politechnika, a również Wydział Mechaniczny zaczyna przyciągać wybitnych profesorów polskiego pochodzenia rozsianych po całym świecie, mających wiedzę i doświadczenie zdobyte w Austrii, Francji, Niemczech, Rosji, Stanach Zjednoczonych, a również w kraju na Politechnice we Lwowie. Skład profesorów Wydziału Mechanicznego Politechniki Warszawskiej na początku lat dwudziestych był następujący: Michał Broszko (konstruktor turbin wodnych i ich teoretyk, twórca nowej teorii przepływu cieczy lepkich), Wiesław Chrzanowski (autor wielu prac z dziedziny silników tłokowych, znany konstruktor turbin parowych), Stanisław Garlicki (matematyk, autor prac z dziedziny rachunku wektorowego, autor oryginalnych metod z geometrii wykreślnej), Wacław Suchowiak (ceniony konstruktor dźwignic), Maksymilian Tytus Huber (znakomity uczony, twórca oryginalnej teorii wytrzymałości materiałów), Henryk Mierzejewski (konstruktor obrabiarek i autor wybitnych prac z zakresu teorii skrawania i mechaniki plastyczności), Witold Pogorzelski (wybitny matematyk, autor licznych prac naukowych), Bohdan Stefanowski (termodynamik, organizator i twórca nowoczesnego doświadczalnictwa termoenergetycznego w Polsce), Zygmunt Straszewicz (mechanik teoretyk, autor podstawowego działu mechaniki ogólnej, ekonomista i pierwszy rektor politechniki Warszawskiej), Karol Taylor (znany konstruktor silników spalinowych), Bolesław Tołłoczko (konstruktor i teoretyk kotłów parowych), Czesław Witoszyński (światowej sławy aerodynamik), Stanisław Zwierzchowski (konstruktor największych w świecie turbin wodnych). Z tej grupy tylko niektórzy reprezentowali nauki podstawowe: Witold Pogorzelski, Michał Broszko, Stanisław Garlicki, Maksymilian Tytus Huber, Zugmunt Straszewicz, Czesław Witoszyński. Większość kadry nauczającej miała bogate doświadczenia przemysłowe lub doświadczenia z pracy na uczelniach zagranicznych. Wśród profesorów Wydziału były bardzo różne poglądy na sposób kształcenia, sposób egzekwowania wiadomości, zawartości programów studiów. Profesorowie, którzy przybyli ze szkół rosyjskich, austriackich i francuskich kładli nacisk na nauczanie matematyki i przedmiotów podstawowych, grupa profesorów ze szkół niemieckich kładła nacisk na przedmioty specjalistyczne, naukę rysunku technicznego, poznanie części i zespołów maszyn, wiedzę o technologii, o procesach obróbki. Drugi kierunek przeważył, przyjęto system zbliżony do systemu niemieckiego, powodując, że absolwenci Wydziału Mechanicznego byli dobrze przygotowani do pracy na stanowiskach konstruktorów maszyn i urządzeń niezbędnych dla szybko rozwijającego się przemysłu. Uwagi o specjalności i pozycji naukowej profesorów podano za wypowiedzią Mieczysława Arkuszewskiego w [8], str. 306. 7

W tym czasie sformułowana zostaje fundamentalna dla Wydziału Mechanicznego zasada kształcenia. Przyjęto, że Politechnika musi dążyć do rozwoju sił twórczych studentów. Profesor Bohdan Stefanowski w swoim wystąpieniu w 1919 roku stwierdził: przygotowanie do twórczego czynu stawiać należy na pierwszym miejscu przy kształceniu inżynierów [2], a w roku 1933 prof. Cz. Witoszyński pisał: Politechnika nie może kształcić specjalistów (...) natomiast można na przykładach zaczerpniętych z różnych dziedzin nauczyć studenta samodzielnie technicznie myśleć, a zatem przysposobić go do samodzielnej pracy technicznej [3]. Ze względu na wykształcenie i doświadczenia kadry, najbardziej istotny etap procesu nauczania odbywał się w kreślarniach, tam wykonywano liczne prace konstrukcyjne, przejściowe i dyplomowe, udział w konsultacjach i ocenach profesorów o światowych nazwiskach, zespołowa wymiana informacji, stanowiły jeden z głównych czynników skutecznego kształcenia. W początku lat trzydziestych ze składek zbieranych przez Ligę Obrony Powietrznej Państwa powstał u zbiegu ulic Nowowiejskiej i Topolowej (obecnie Al. Niepodległości) Instytut Aerodynamiczny. Tam przeniosła się Sekcja Lotnicza Wydziału Mechanicznego. W roku 1935 wyposażenie Instytutu Aerodynamicznego tworzyły tunele aerodynamiczne: pierwszy o średnicy pomiarowej 1 m i trzy następne o średnicach przestrzeni pomiarowej 2,5 m. W Instytucie Aerodynamicznym wykonywane były prace dla potrzeb szybko rozwijającego się przemysłu. Rysunek1 przedstawia zdjęcie Instytutu Aerodynamicznego od strony ul. Nowowiejskiej z roku 1935. Znaczenia powstania Instytutu Aerodynamicznego dla rozwoju lotnictwa w Polsce w latach międzywojennych trudno przecenić. Na Wydziale prowadzono badania na poziomie światowym, prace naukowe M.T. Hubera, W. Moszyńskiego, Cz. Witoszyńskiego prezentowane były na międzynarodowych konferencjach i publikowane w czasopismach o zasięgu międzynarodowym. Pierwsza praca doktorska na Wydziale Mechanicznym wykonana została przez Bolesława Szczeniowskiego pod kierunkiem prof. Bohdana Stefanowskiego. Dr B. Szczeniowski następnie przygotował rozprawę habilitacyjną dotyczącą właściwości paliw wieloskładnikowych. (Profesor Szczeniowski w czasie wojny znalazł się poza krajem i został profesorem na uniwersytecie w Montrealu). Pierwszy doktorat w dziedzinie aerodynamiki uzyskał w 1930 r. inż. Stefan Neumark za pracę Profile lotnicze o stałym środku parcia, następnym był inż. Julian Bonder. Obydwaj potem uzyskali stopnie doktorów habilitowanych. Dalsze stopnie habilitacyjne w zakresie budowy płatowców uzyskali inż. Jerzy Bukowski i inż. Stanisław Rogalski. W oparciu o przepis ustawy zezwalający 8

Rys. 1. Widok gmachu Instytutu Aerodynamicznego od strony ul. Nowowiejskiej. Zdjęcie wykonane prawdopodobnie w roku 1934 (ze zbiorów A. Szyszkowskiego). na habilitację bez doktoratu osób, które osiągnęły wybitne rezultaty w twórczej pracy zawodowej. W roku akademickim 1938/39 dziekanem Wydz. Mechanicznego został prof. dr Witold Pogorzelski. Wydział liczył wówczas 1281 studentów, w tym 20 kobiet. Wybuch wojny w 1939 roku zastał Wydział Mechaniczny w trakcie rozbudowy i w trakcie aktywnej działalności dydaktycznej. Jak wspomniano powyżej, Wydział Mechaniczny Politechniki Warszawskiej powstał i został uformowany w wyniku ścierania się poglądów na sposób kształcenia, zakres przekazywanej wiedzy, sposób egzekwowania wiadomości profesorów przybyłych do Warszawy z przemysłu i różnych uczelni zagranicznych. Postać Wydziału Mechanicznego była efektem uzgodnionego stanowiska ówczesnej Rady Wydziału, która miała w tym zakresie całkowitą autonomię. Z perspektywy 60 lat możemy obecnie ocenić jak słuszne były te decyzje, jak przydatni dla gospodarki narodowej w latach międzywojennych i w okresie powojennym byli absolwenci Wydziału Mechanicznego. 9

Każdy z członków Rady Wydziału miał swój udział w tych dyskusjach, jednakże wydaje się, że dzięki autorytetowi, pozycji naukowej, doświadczeniu, opinie kilku osób miały decydujące znaczenie i były brane pod uwagę. Osoby, które miały wpływ na postać Wydziału Mechanicznego na jego pozycję w PW i którzy nadali mu międzynarodową sławę to wybitni profesorowie: Czesław Witoszyński, Bohdan Stefanowski, Maksymilian Tytus Huber, Wacław Moszyński. Cytując za opracowaniem prof. Zdzisława Rytla Wydział Mechaniczny Energetyki i Lotnictwa [7] przypomnijmy sylwetki tych profesorów. CZESŁAW WITOSZYŃSKI (Maciej Czesław Piecewicz-Witoszyński) urodził się 24 lutego 1875 r. w Horoszkach na Podlasiu. W 1893 r. C. Witoszyński wstąpił na Wydział Matematyczny Uniwersytetu Petersburskiego, który ukończył w 1897 r. W tymże roku udał się na studia techniczne do Belgii, gdzie po dwóch latach zdobył z odznaczeniem dyplom inżyniera mechanika na uniwersytecie w Leodium. Po powrocie do kraju zaczął pracować w fabryce maszyn i konstrukcji stalowych Borman i Szwede. Kontakty ze szkolnictwem technicznym inż. Czesław Witoszyński nawiązał już w okresie swej pracy w przemyśle; w 1910 r. rozpoczął wykłady w szkole H. Wawelberga i S. Rotwanda. W 1915 r. był jednym ze współorganizatorów Politechniki Warszawskiej, na której prowadził następnie wykłady z części maszyn i hydrauliki, oraz piastował przez kilka lat stanowisko dziekana Wydziału Budowy Maszyn i Elektrotechniki. W roku 1920/21 podjął prof. C. Witoszyński zorganizowanie studiów lotniczych na Wydziale Mechanicznym. W ten sposób, w r. ak. 1922/23 powstała w Politechnice Rys. 2. Prof. Czesław Witoszyński Warszawskiej Sekcja Lotnicza. Od tego czasu poświęcił prof. C. Witoszyński wszystkie swoje siły studiom lotniczym oraz rozwojowi badań naukowych w dziedzinie lotnictwa, a także zabiegom o rozwój produkcji lotniczej opartej na polskich konstrukcjach. Podjął budowę małego laboratorium aerodynamicznego w gmachu mechaniki. Miała to być przede wszystkim próbna instalacja tunelowa o średnicy strumie- 10

nia powietrza w przestrzeni pomiarowej 1m, przeznaczona do ćwiczeń laboratoryjnych. Dalsze starania doprowadziło do zbudowania Instytutu Aerodynamicznego, który w decydujący sposób przyczynił się do rozwoju lotnictwa. Dzięki swej wytrwałej działalności na tym polu zasłużył sobie prof. C. Witoszyński na miano ojca lotnictwa polskiego. Prof. C. Witoszyński opublikował szereg prac teoretycznych m.in. z zakresu profili lotniczych, wentylatorów i śmigieł. Szeroki rozgłos i zainteresowanie wywołała jego modyfikacja teorii Żukowskiego powstawania siły nośnej. Prof. Czesław Witoszyński wypromował wielu świetnych naukowców jak Julian Bonder, Stefan Neumark, Jerzy Bukowski i wielu innych. Prof. C. Witoszyński był członkiem wielu towarzystw naukowych zarówno krajowych, jak i zagranicznych. Zjednywał sobie trwałą sympatię nie tylko jako uczony, lecz również jako wybitny pedagog i wielki przyjaciel młodzieży. Podczas okupacji niemieckiej w latach II wojny światowej udało mu się kontynuować swoje prace naukowe w Instytucie Aerodynamicznym. Po wojnie, wraz z grupą profesorów Wydziału Mechanicznego działał w Politechnice Łódzkiej, gdzie prowadził działalność dydaktyczną, naukową i popierał poczynania młodych konstruktorów lotniczych. Choroba uniemożliwiła planowany powrót Profesora do Warszawy. Zmarł w Łodzi 13 września 1948 r.; pochowany został w Warszawie na cmentarzu Powązkowskim. Na krótko przed śmiercią Politechnika Gdańska nadała prof. C. Witoszyńskiemu tytuł doktora honoris causa. MAKSYMILIAN TYTUS HUBER, urodzony 4 stycznia 1872 r. w Krościenku, po ukończeniu w 1894 r. studiów na Wydziale Inżynierii Szkoły Politechnicznej we Lwowie, uzupełnił swoje wykształcenie matematyczne w uniwersytecie w Berlinie. Od 1898 r. zaczął pracować jako asystent w Szkole Politechnicznej we Lwowie, skąd na krótko przeniósł się do Krakowa, by w 1906 r. wrócić do rodzimej uczelni jako wykładający, a od 1908 r. jako profesor mechaniki technicznej. Lata te cechuje szczególnie owocna i twórcza praca naukowa w dziedzinie teorii sprężystości i wytrzymałości materiałów. W tej ostatniej dziedzinie sformułował w 1904 r. kryterium wytężenia, zwane kryterium Hubera-Misesa, które po dziś dzień stanowi podstawę teorii 11 Rys. 3. Prof. Maksymilian Tytus Huber

plastyczności i które przyniosło mu światowe uznanie. W latach 1910-1912 prof. dr M.T. Huber był dziekanem Wydziału Inżynierii, a w 1914 r. został wybrany rektorem lwowskiej uczelni. W wyniku działań wojennych dostał się w r. 1915 do niewoli rosyjskiej, z której wrócił w 1918 r. Lata pobytu w Rosji, pomimo trudnych warunków, wypełnione były aktywną działalnością naukową i dydaktyczną. Lata 1918-1922 poświęcił M.T. Huber intensywnej działalności w organizacji krajowego szkolnictwa technicznego i kierowaniu Politechniką Lwowską na stanowisku rektora. Po okresie lat 1922-1927 wypełnionych twórczą pracą naukową w różnych działach wytrzymałości, a w szczególności w dziedzinie płyt anizotropowych, przeniósł się prof. dr M.T. Huber z Politechniki Lwowskiej do Politechniki Warszawskiej, gdzie objął Katedrę Mechaniki Technicznej II Wydziału Mechanicznego. W okresie okupacji M.T. Huber uczestniczył w tajnym nauczaniu Politechniki Warszawskiej. Rysunek 4 przedstawia kopię zaświadczenia zdania egzaminu ze statyki lotniczej, wydanego studentowi Ryszardowi Lewandowskiemu w dniu 17 marca 1940 roku. Rys. 4. Zaświadczenie o zdaniu egzaminu ze statyki lotniczej wydane przez prof. Tytusa Hubera w czasie okupacji niemieckiej. ( ze zbiorów R. Lewandowskiego). W 1945 r. objął kierownictwo Katedry Wytrzymałości Materiałów w Politechnice Gdańskiej oraz kierownictwo Instytutu Wytrzymałości. Po trzyletniej pracy w tym ośrodku, prof. dr M.T. Huber przeniósł się w 1948 r. do Akademii 12

Górniczo-Hutniczej w Krakowie, w której jako kierownik stworzonej dla niego ad personam Katedry, prowadził wykłady teorii sprężystości nieomal aż do samej śmierci w dniu 9 grudnia 1950 r. Równolegle do działalności naukowej i pedagogicznej w obrębie uczelni, prof. dr M.T. Huber był niezmiernie aktywny w życiu technicznym kraju, między innymi jako kierownik prac naukowo-badawczych w dziedzinie lotnictwa, członek Polskiego Komitetu Normalizacyjnego, członek rady do spraw badań naukowych w Ministerstwie Spraw Wojskowych. Działalność naukowa prof. dr. M.T. Hubera obejmowała swym zasięgiem całą prawie dziedzinę mechaniki, gdyż sięgała w mechanikę ciał stałych odkształcalnych, a dorywczo nawet w dziedzinie mechaniki płynów. jej częściowy obraz daje liczba 17 książek i około 230 opublikowanych artykułów. Wiele jego prac, a w szczególności wspomniane już prace w dziedziny teorii sprężystości, płyt anizotropowych oraz z dziedziny wytężenia, stanowi trwały dorobek w nauce światowej. Wykładając przez ponad 50 lat wytrzymałość materiałów, a w pewnym okresie również i mechanikę ogólną, prof. dr M.T. Huber był wychowawcą całych pokoleń różnych specjalności inżynierów, którym zaszczepił zarówno umiejętność ścisłego traktowania zagadnień, jak i umiłowanie wiedzy. Z grona jego słuchaczy rekrutuje się duża część obecnych pracowników naukowych, w których prof. dr M.T. Huber umiał wzbudzić zainteresowanie problematyką mechaniki poparte zawsze dużą osobistą życzliwością i uczynnością. Zadowalający obecnie stan mechaniki w Polsce zawdzięczamy w dużej mierze tej działalności Profesora jako pedagoga i wychowawcy i z tego tytułu może on być bez przesady uważany za duchowego twórcę polskiej szkoły mechaniki. BOHDAN STEFANOWSKI urodził się w 1883 r. w Lublinie. Po ukończeniu studiów na Wydziale Mechanicznym Politechniki Lwowskiej, następnie po studiach w Politechnice w Dreźnie i w Charlottenburgu oraz odbyciu praktyk fabrycznych w kraju i za granicą, pracował jako inżynier w latach 1905-1908 w Zakładach Przemysłowych Müllera (Hirschfelde-Lichtenberg) oraz Krima, po czym objął przy Katedrze Teorii Silników Cieplnych w Politechnice Lwowskiej stanowisko asystenta, a następnie adiunkta. Na tym stanowisku zapoczątkował organizację i urządzenie laboratorium maszyn, w którym prowadził prace studentów, obejmując w związku z tym w 1912 r. nowo utworzoną docenturę pomiarów maszyn. Jednocześnie opracował projekt nowego gmachu laboratorium maszyn, którego realizację rozpoczęto, jednak wybuch wojny w 1914 r. przerwał roboty budowlane. W czerwcu 1914 r. B. Stefanowski uzyskał na Politechnice Lwowskiej dyplom doktora nauk technicznych i w tymże roku został powołany przez władze 13

Politechniki na stanowisko profesora na Katedrę Pomiarów Maszyn po zamianie docentury na katedrę. W 1918 r. po powrocie z Rosji, został powołany na stanowisko wykładającego termodynamikę techniczną na wydziałach mechanicznym, a następnie Elektrycznym Politechniki Warszawskiej, zaś w 1919 r. został profesorem tego przedmiotu oraz kierownikiem zorganizowanego przez siebie Laboratorium Maszyn i katedry Termodynamiki Technicznej. W 1923 r. był mianowany profesorem zwyczajnym. W tym samym roku został członkiem-korespondentem Akademii Nauk Technicznych, zaś w 1937 r. jej członkiem zwyczajnym. W okresie II wojny światowej zajmował się nauczaniem studentów na tajnych kursach oraz w państwowej Wyższej Szkole Technicznej w Warszawie. po zakończeniu wojny otrzymał w 1945 r. zadanie utworzenia Politechniki w Łodzi, której został pierwszym rektorem. W 1948 r. powrócił do Warszawy, gdzie objął kierownictwo Katedry Teorii Maszyn Cieplnych i odbudował zniszczone Rys. 5. Prof. Bohdan Stefanowski pracownie przedwojennego laboratorium, a następnie zaprojektował i zrealizował budowę gmachu Instytutu Techniki Cieplnej wraz z kompletnym wyposażeniem laboratoryjnym. Na stanowisku kierownika Katedry pozostawał do momentu przejścia na emeryturę w 1960 r. jest autorem kilkudziesięciu publikacji naukowych, kilkunastu podręczników i monografii. Prof. dr B. Stefanowski został wybrany w 1949 r. członkiem Warszawskiego Towarzystwa Naukowego, w 1952 r. zaś członkiem zwyczajnym PAN. W latach 1954-1959 był także kierownikiem Zakładu Termoenergetyki PAN. W 1949 r. Politechnika Łódzka, a w 1960 r. Politechnika Warszawska nadały mu tytuł doktora honoris causa. Prof. dr B. Stefanowski otrzymał liczne wysokie odznaczenia państwowe oraz dwukrotnie nagrodę państwową za działalność dydaktyczną i naukową. 14

Decyzją Senatu Politechniki Warszawskiej Gmach Instytutu Techniki Cieplnej został nazwany jego imieniem, na wniosek Rady Wydziału MEiL. Rys. 6. Gmach Instytutu Techniki Cieplnej im. Bohdana Stefanowskiego WACŁAW MOSZYŃSKI urodził się w 1892 r. w Warszawie. Studia odbywał w Instytucie Elektrotechniki i Mechaniki Stosowanej w Nancy w latach 1911-1915, gdzie uzyskał w 1914 r. dyplom inżyniera elektryka, a w 1915 r. dyplom inżyniera mechanika z wynikiem bardzo dobrym, stanowiącym wyróżnienie. Pracę zawodową rozpoczął w 1918 r. jako asystent kopalniany w Borysławiu w wiertnictwie ropy naftowej, w latach 1924-1930 pracował w Państwowej Wyższej szkole Budowy Maszyn w Poznaniu jako nauczyciel obróbki metali i kierownik warsztatów szkolnych. W latach 1930-1932 pracował na stanowisku kierownika technicznego Państwowej Wytwórni Aparatów Telegraficznych i Telefonicznych w Warszawie, a później przy projektowaniu przebudowy warszawskiego węzła telekomunikacyjnego. Od 1932 r. był kierownikiem wydziału technicznego Insty- 15 Rys. 7. Prof. Wacław Moszyński

tutu Technicznego Uzbrojenia, gdzie pracował do 1938 roku, tj. do chwili objęcia kierownictwa Katedry Części Maszyn Politechniki Warszawskiej. W 1931 r. inż. W. Moszyński uzyskał nostryfikację dyplomu inżyniera mechanika na Politechnice Warszawskiej. W 1933 r. złożył pracę doktorską pt. Zasady tolerancji (geometria tolerancji) i w 1936 r. uzyskał stopień doktora nauk technicznych z odznaczeniem. W 1937 r. dr W. Moszyński został członkiem korespondentem Akademii Nauk Technicznych w Warszawie, a kilka lat wcześniej członkiem zwyczajnym Instytutu Naukowego Organizacji i Kierownictwa w Warszawie. W r. 1937/38 dr W. Moszyński objął wykłady i ćwiczenia zlecone z części maszyn na Wydziale Mechanicznym Politechniki Warszawskiej, a następnie w 1938 r. został mianowany profesorem zwyczajnym i kierownikiem Katedry Części Maszyn. Podczas II wojny światowej w okresie od 1939 do 1941 roku prof. W. Moszyński pracował jako wykładowca obróbki i części maszyn w Państwowym Liceum Technicznym w Wilnie. W 1941 r. wrócił do Warszawy i pracował jako wykładowca części maszyn na Kursach Rysunku Technicznego S. Leśniewskiego, a od 1942 r. również w Państwowej Wyższej Szkole Technicznej (do 1944 r.). W 1945 r. profesor brał udział w pracach związanych z uruchomieniem Politechniki Warszawskiej, a następnie w r. 1945/46 w organizowaniu Politechniki Łódzkiej. W 1946 r. wrócił do Warszawy i kierował Katedrą Części Maszyn aż do śmierci, tj. do 18 października 1953 r. Prof. dr W. Moszyński opublikował około 85 prac o dużym znaczeniu naukowym bądź dydaktycznym, z czego 25 prac przypada na okres powojenny. Wśród prac powojennych należy wymienić czterotomowy Wykład elementów maszyn, oraz dzieło: Wytrzymałość zmęczeniowa. Profesor przygotował materiały do książki Podstawy budowy Maszyn, ale niestety przedwczesna śmierć nie pozwoliła na ukończenie pracy. We wspomnieniu o prof. W. Moszyńskim prof. Zdzisław Rytel napisał: Działalność naukowa Profesora Wacława Moszyńskiego stanowi chlubną kartę w dziejach Polskiej Nauki i Techniki. Zakres Jego zainteresowań naukowych był olbrzymi. Obejmował bowiem podstawy budowy maszyn, a w szczególności konstrukcję, wytrzymałość i normalizację elementów maszyn oraz zagadnienia obróbki części maszynowych, a więc metody obróbki, narzędzia i obrabiarki do metali. W tych dziedzinach, w których działalność naukowa Profesora miała charakter zdobywczy, prekursorski, niezwykłe cechy Jego umysłu przejawiały się w jasności i logiczności rozumowania, oryginalności i głębi ujęcia zagadnień oraz wyjątkowej oszczędności słowa i zwartości wykładu. 16

Umiłowaną dziedziną pracy Profesora Moszyńskiego była normalizacja w budowie maszyn. I tak zagadnieniu tolerancyj średnic i pasowań w budowie maszyn poświęcił szereg artykułów w prasie technicznej, przygotowując podłoże do dyskusji nad projektami polskiego układu tolerancyj średnic i polskiego układu pasowań, którego był autorem (1927 r.). Profesorowi Moszyńskiemu zawdzięczamy również opracowanie teoretycznych podstaw tolerancyj wymiarów na zasadzie wymienności (1935 r.) i opracowanie zasad wymiarowania i tolerowania rysunków części maszynowych (1938 r.). Całkowity dorobek wieloletniej współpracy Profesora Moszyńskiego z Polskim Komitetem Normalizacyjnym obejmuje ponadto setki projektów norm, które walnie przyczyniły się do rozwoju polskiego przemysłu budowy maszyn. Profesor Moszyński był również wybitnym znawcą języka polskiego. Wprawdzie nie opracował własnej teorii tworzenia wyrazów naukowych, jednakże zarówno w swym dziele pt. Wykład elementów maszyn jak i w artykułach ogłaszanych na łamach czasopism technicznych był zdecydowanym zwolennikiem oparcia twórczości w tej dziedzinie o kryterium zgodności słownictwa z zasadami logiki. 17

3. MOŻLIWOŚCI KSZTAŁCENIA W LATACH OKUPACJI HITLEROWSKIEJ Dzieje uczelni w okresie okupacji były ściśle związane z losami Warszawy. Oblężenie Warszawy w 1939 r. spowodowało poważne zniszczenia. W połowie listopada 1939 r. władze okupacyjne zarządziły zamknięcie wszystkich szkół wyższych w Warszawie. W następnych miesiącach różne komisje rzeczoznawców, w towarzystwie władz okupacyjnych odwiedzały laboratoria Politechnik konfiskując co bardziej cenne urządzenia. Pomimo istnienia nakazu zamknięcia wszystkich uczelni na początku 1940 r. władze Politechniki uzyskały zgodę na przeprowadzenie egzaminów dyplomowych dla studentów, którzy przed rozpoczęciem wojny uzyskali absolutorium. Zgoda została cofnięta w maju 1940 r. nakazem przerwania wszelkich prac dydaktycznych, natomiast wyrażono zgodę na utworzenie 9 zakładów badawczych dla celów praktycznych dla odbudowy gospodarki miasta. We wrześniu 1940 r. część uczelni została udostępniona trzem dwuletnim szkołom zawodowym o kierunkach: elektrycznym, metaloznawczo-odlewniczym, budowlanym. Szkoły te działały do lata 1944 r. Władze okupacyjne zwracały baczną uwagę aby do szkół tych nie uczęszczali byli studenci PW. W październiku 1941 r. władze Generalnej Guberni postanowiły na miejsce zakładów badawczych powołać szkolę techniczną typu wyższego niż średni, nadającą stopień inżyniera. Szkoła została otwarta w kwietniu 1942 r., jej dyrektorem został profesor Alfred Güttinger z Norymbergii. Zastepcą dyrektora (do spraw dydaktycznych) był profesor Kazimierz Drewnowski (były rektor PW), a po jego aresztowaniu i wywiezieniu do Dachau, jego obowiązki przejął w grudniu 1942 r. prof. B. Tołłoczko. Władze Polski Podziemnej wyraziły zgodę na udział pracowników PW w tworzeniu PWST i prowadzenie zajęć dydaktycznych, mając na uwadze konieczność kształcenia młodzieży oraz przewidując możliwość dzięki utworzeniu PWST rozszerzenia konspiracyjnej działalności dydaktycznej. Na Wydziale Budowy Maszyn PWST studiowało niejawnie 255 byłych studentów PW. Dziekanem Wydziału Mechanicznego był prof. B. Tołłoczko, kierownikiem Zakładu Badawczego Techniki Cieplnej prof. Bohdan Stefanowski. Wielu profesorów Politechniki prowadziło działalność dydaktyczną w konspiracji, prowadzono wykłady, seminaria, egzaminy i prace dyplomowe. Była to Państwowa Wyższa Szkoła Techniczna (PWST). 18

działalność niesłychanie niebezpieczna zarówno dla młodzieży studiującej jak i kadry nauczającej, jednak służyła słusznej sprawie. W latach 1939 44 wydano 55 dyplomów inżynierskich Politechniki Warszawskiej, na innych wydziałach prowadzono również prace doktorskie i habilitacyjne. Po ukończeniu wojny osoby, które ukończyły studia, lub zdobyły stopnie naukowe zasiliły kadry PW. Instytut Aerodynamiczny nie został włączony do PWST, został podporządkowany Herman Göring Werke z siedzibą w Brunszwiku. Pozostawanie pod zarządem w Brunszwiku dawało pewnego rodzaju zabezpieczenie przed zbytnią ingerencją władz okupacyjnych. Za zgodą i poparciem prof. C. Witoszyńskiego w Instytucie powstała baza grupy Armii Krajowej Dural uznawanej przez komendę Główną za zalążek przyszłego Instytut Technicznego Lotnictwa [4]. W skład grupy wchodzili inż. Romuald Romicki, inż. Zbigniew Brzoska, inż. Stanisław Madejski, inż. Jan Paczoski, inż. Zdzisław Brodzki, inż. Ryszard Lewandowski, w przyszłości profesorowie Wydz. Lotniczego i MEiLu oraz pracownicy Instytutu Lotnictwa. 19

4. WYDZIAŁY MECHANICZNE POLITECHNIKI WARSZAWSKIEJ PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ Zniszczenie gmachów Politechniki Warszawskiej (jak szacowano w 70%) oraz rozproszenie kadry uniemożliwiło natychmiastowe reaktywowanie wszystkich wydziałów PW. Od grudnia 1944 r. przyjęto, że tymczasową siedzibą PW będzie Lublin, a po nastaniu odpowiednich warunków uczelnia będzie przeniesiona na teren Warszawy bądź jej najbliższych okolic. Obowiązki dziekana Wydz. Elektryczno-Mechanicznego pełnił dr Paweł Szulkin, dla obsadzenia etatów brakowało 85% kadry. Rys. 7. Gmach Główny Politechniki w roku 1945 20

Ministerstwo Oświaty podzielone w tym czasie pomiędzy trzy miasta Lublin, Kraków i Warszawę miało trudności z podjęciem decyzji, które warszawskie uczelnie reaktywować, a które przenieść do innych miast. Uruchomienie działalności SGGW i SGH przekreśliło ostatecznie propozycję ministerstwa utworzenia w Warszawie jednej uczelni pod nazwą Szkoły Głównej. Przedstawiciele uczelni warszawskich optowali za odbudową szkolnictwa wyższego w Warszawie w postaci przedwojennej zarówno dla dobra nauki, młodzieży studiującej jak i państwa, gdyż jak twierdzili, konieczne jest istnienie w stolicy gremiów pracowników nauki przydatnych przy podejmowaniu decyzji w sprawach gospodarczych i politycznych. W memoriale do Ministerstwa Oświaty odpowiadając na argument o braku w Warszawie bazy materialnej pisano Uczelni nie stanowią piękne mury lecz ludzie... Jeśli Politechnika Warszawska zemrze, zespół ludzi stanowiący treść istotną rozproszy się,... czas i siły żywotne tych ludzi zostaną w wielkim stopniu zmarnowane. Po zaniechaniu reaktywowania PW w Lublinie powstała koncepcja przeniesienia PW do Łodzi. W marcu 1945 r. minister oświaty mianował inż. Władysława Kuczewskiego, byłego wykładowcy AGH, pełnomocnikiem dla utworzenia PW w Łodzi z kompetencjami rektora i senatu. Nie bez znaczenia dla tych działań była nieufność władzy ludowej do profesury uczelni warszawskich mającej powiązania w okresie okupacji i tajnego nauczania z podziemiem Armii Krajowej oraz Delegaturą rządu londyńskiego. Zdecydowana postawa środowisk akademickich spowodowała powołanie w maju 1945 r. Komisji Odbudowy Uczelni pod przewodnictwem byłego rektora prof. Edwarda Warchałowskiego, który w sierpniu tegoż roku został wybrany rektorem PW na kadencję 1945 1947. W początku października 1945 r. zajęcia uruchomił Wydział Inżynierii w pomieszczeniach szkoły im. T. Rejtana na Rakowieckiej, Wydział Elektryczny w sali Poczty Głównej przy ul. Nowogrodzkiej. Na reaktywowanie Wydziału Mechanicznego nie było szans. Pracownicy Wydziału Mechanicznego wraz z prof. Bohdanem Stefanowskim zostali oddelegowani w celu organizacji Politechniki Warszawskiej w Łodzi. Społeczność Łodzi i władze miasta miały ambicje aby w Łodzi powstała Politechnika Łódzka. Był to okres gdy pewne kręgi optowały za przeniesieniem stolicy do Łodzi, która miała w tym czasie wiele nie zniszczonych pałaców i budynków mieszkalnych. W roku 1945 niezależnie od oficjalnych zarządzeń Ministerstwa Oświaty, delegowani do Łodzi profesorowie byłego Wydziału Mechanicznego zorganizowali tam Radę Wydziału z prof. Bolesławem Tołłoczko jako dziekanem 21

i rozpoczęli działalność, prowadząc przerwane prace dyplomowe i przyznając przedwojennym studentom Wydziału Mechanicznego dyplomy PW. Działania społeczności akademickiej PW w 1945 roku przebiegały w oparciu o przepisy Ustawy o szkołach Akademickich w jej brzmieniu z 1937 r., co oznaczało obieralność rektora i dziekanów oraz możliwość powrotu do dawnej struktury organizacyjnej uczelni. Ustawę tę zastąpił Dekret o organizacji nauki i szkolnictwa wyższego z 28.10.1947 r., który wprowadzał ograniczenie samorządności uczelni, gdyż zgodnie z treścią Dekretu rektorzy, prorektorzy, dziekani i prodziekani winni być mianowani przez ministra. Dekret ten, w grudniu 1951 r., został zastąpiony Ustawą o szkolnictwie wyższym i o pracownikach nauki, która dawała jeszcze większe uprawnienia ministrowi dotyczące wewnętrznej organizacji uczelni oraz dawała większe uprawnienia mianowanym przez ministra rektorom. Starania o wznowienie zajęć Wydziału Mechanicznego w Warszawie zakończyły się sukcesem w grudniu 1945 r. Dziekanem został wybrany przybyły na wiosnę 46 roku z Anglii, prof. Stanisław Płużański. Przyjęto przedwojenny czteroletni program studiów z kierunkami: energetyczno-konstrukcyjnym, komunikacyjnym, lotniczym, technologicznym i uzbrojenia. W skład Rady Wydziału Mechanicznego PW w r. ak. 1946/47 weszli między innymi prof. Wacław Moszyński, prof. Witold Pogorzelski, prof. Bolesław Tołłoczko, doc. Jerzy Bukowski. W następnych latach z Łodzi powrócili prof. Bohdan Stefanowski i prof. Kazimierz Zembrzuski. Wykłady w charakterze zastępców profesorów podjęli Władysław Fiszdon, Franciszek Misztal, Zdzisław Rytel, Kornel Wesołowski. Niestety trzej wybitni profesorowie Wydziału Mechanicznego: Maksymilian Tytus Huber, Michał Broszko, Karol Taylor przenieśli się do Politechniki Gdańskiej, gdzie warunki życia i pracy były znacznie lepsze niż w zrujnowanej Warszawie, a budowa Politechniki Gdańskiej też była ważnym wyzwaniem. W roku 1948/49 został wprowadzony dwustopniowy system studiów, trzy lub trzy i pół letni kurs inżynierski plus półroczna praktyka przeddyplomowa, drugi stopień kurs magisterski był dostępny dla kończących studia inżynierskie z wynikiem dobrym. Od roku 1954 następowało stopniowe przechodzenie na jednostopniowy system kształcenia. Na Wydziale Lotniczym kurs magisterski trwał 5,5 roku. W 1951 r. podjęta została decyzja o połączeniu kilku wydziałów Politechniki Warszawskiej z odpowiednimi wydziałami Szkoły Inżynierskiej im. H. Wawelberga i S. Rotwanda. Szkoła ta o długiej tradycji gdyż powstała w 1895 r. z funduszu utworzonego przez Hipolita Wawelberga i Stanisława Rotwanda dla uczczenia pamięci ich ojca i teścia Henryka Wawelberga, dzięki pozycji średniej szkoły mechaniczno-technicznej miała szczęście do nieprzer- 22

wanej działalności nawet w okresie okupacji, skupiła grono świetnych wykładowców i reprezentowała wysoki poziom. Według wypowiedzi prof. Jerzego Bukowskiego [6] w kierownictwach obydwu szkół nie było jednomyślności co do celowości połączenia. Rektor PW prof. Warchałowski był zdecydowanym rzecznikiem połączenia, rektor Szkoły Wawelberga, prof. Ludwik Uzarowicz był zdecydowanie przeciwny.... Po 56 latach nieprzerwanej działalności szkoła była właściwym modelem wyższej technicznej szkoły zawodowej... Profesura PW była raczej przeciwna połączeniu, wśród młodych pracowników szkoły Wawelberga istniały tendencje do jej rozwoju w drugą Politechnikę. Argumenty za połączeniem były ważkie, istniały luki kadrowe i braki wyposażenia w wielu specjalnościach mechanicznych i elektrycznych obydwu szkół, dublowanie inwestycji było niecelowe. Abstrahując od względów politycznych, które wówczas odgrywały istotna rolę, było wiele czynników merytorycznych, które skłoniły Ministerstwo Szkolnictwa Wyższego i Nauki do podjęcia decyzji o połączeniu.... Kilkudziesięcioosobowe grono wykładowców Szkoły Inżynierskiej zasiliło wydziały mechaniczne i elektryczne PW.... CKK zaaprobowała większość wniosków (profesorskich), dość liczne jednak były wypadki powołań tylko na stanowiska docentów... Takie obniżenie tytułów do wniosków miało miejsce nie tylko wobec profesorów kontraktowych powołanych spośród kadry Szkoły Wawelberga, uległ mu również niejeden wniosek Politechniki dotyczący własnych pracowników. Komisja powołana do spraw połączenia obu uczelni pracująca pod przewodnictwem prof. J. Bukowskiego zaproponowała powstanie w Politechnice Warszawskiej pięciu wydziałów mechanicznych: Mechaniczno-Konstrukcyjnego, Lotniczego, Mechaniczno-Technologiczno-Konstrukcyjnego, Mechaniczno-Technologicznego i Agromechanicznego. Na interesujących nas wydziałach Mechanicznym Konstrukcyjnym i Lotniczym utworzono następujące Katedry. Na Wydziale Mechanicznym Konstrukcyjnym: Matematyki, Części Maszyn, Teorii Maszyn Cieplnych, Dźwignic, Kotłów Parowych, Turbin Cieplnych, Silników Spalinowych, Budowy Lokomotyw, Maszyn Budowlanych i Drogowych, Chłodnictwa, Silników Wodnych i Pomp, Teorii Mechanizmów oraz Urządzeń i Aparatury Przemysłowej. Na Wydziale Lotniczym utworzono Katedry: Mechaniki Lotu, Aerodynamiki, Wytrzymałości Konstrukcji Lotniczych, Technologii Lotniczej, Budowy Samolotów, Wytwarzania Silników Lotniczych, Silników Lotniczych i Osprzętu Lotniczego. 23

Nowe wydziały rozpoczęły rekrutację na pierwszy rok studiów w roku 1951, starsze roczniki kończyły studia według starych programów. Rysunek 8 przed Dziekanami wydziałów w okresie od 1951 do 1960 r. byli: Kadencja Wydział Mechaniczny-Konstrukcyjny Lotniczy 51/52 prof. Ignacy Brach doc. Leon Niemand 52/54 prof. Zdzisław Rytel doc. Leon Niemand 54/56 doc. Mieczysław Arkuszewski prof. Franciszek Misztal 56/58 prof. Zdzisław Rytel prof. Zbigniew Brzoska 58/60 prof. Stanisław Król prof. Zbigniew Brzoska stawia grupę profesorów Wydziału Mechanicznego Konstrukcyjnego wraz z absolwentami z roku 1952. W okresie 1951-53 wybudowano dwa ważne dla Wydziału gmachy: Gmach Nowy Lotniczy i Gmach Techniki Cieplnej. Poza własną rekrutacją w latach 1952-54 na Wydział Lotniczy PW przeszła znaczna liczba studentów drugiego i trzeciego roku w związku z likwidacją studiów lotniczych na Politechnice Wrocławskiej a wcześniej na Politechnice Łódzkiej i w AGH. W okresie od roku 1951 do 1960 wydziały mechaniczne PW podlegały różnym przemianom. Schemat tych przemian przedstawia rys. 9. Osobą, która odegrała decydującą rolę w przemianach wydziałów Mechanicznych Politechniki Warszawskiej i która przez wiele lat wpływała na losy Politechniki i przyszłego Wydziału MEiL był profesor Jerzy Bukowski. Współpracownik Czesława Witoszyńskiego po wojnie aktywnie uczestniczył w odbudowie Instytutu Aerodynamicznego, jako rektor PW miał swój udział w tworzeniu bazy dydaktycznej i badawczej Wydziału Lotniczego. JERZY BUKOWSKI ur 23.11.1902 r. w Bugaju (woj., kieleckie) rozpoczął studia na Wydz. Mechanicznym PW w październiku 1921 r., w r. 1925 został asystentem w Katedrze Aerodynamiki kierowanej przez prof. Czesława Witoszyńskiego. W latach 1934-35 kierował rozbudową Instytutu Aerodynamicznego. W październiku 1935 r. rozpoczął pracę jako konstruktor i kierownik techniczny jedynej w kraju Fabryki Śmigieł W. Szomański i Sp.. W latach 1936-39 prowadził w oddziale lotniczym Wydz. Mechanicznego PW wykład projektowania śmigieł oraz wykładał aerodynamikę w szkole oficerów lotnictwa w Warszawie. W 1938 r. Wydz. Mechaniczny przeprowadza przewód habilitacyjny inż. Bukowskiego w oparciu o przepis ustawy zezwalający na habilitację bez doktoratu osób, które mają wybitne osiągnięcia twórcze w pracy zawodowej. 24

Przed wojną Jerzy Bukowski opublikował książkę Technika laboratoryjna pomiarów aerodynamicznych oraz skrypt Projekt śmigła. Nie ukazał się, niestety, będący w sierpniu 1939 r. w drukarni Zeszyt prac Instytutu Aerodynamicznego zawierający opis instalacji do pomiarów śmigieł. 25

26 Rys.8. Grupa profesorów Wydziału Mechanicznego Konstrukcyjnego wraz z absolwentami z roku 1952. Od prawej siedzą profesorowie: W. Szymanowski, Z. Brzoska, K. Wesołowski, F. Misztal, E. Oska, B. Stefanowski, Z. Rytel, J. Bukowski, J. Brach, A. Pilch, S. Szczawiński

27

W czasie wojny pracował (z przymusu) w fabryce śmigieł (d. fabryka Szomańskiego). W czasie ewakuacji fabryki wywieziony do Niemiec. Od czerwca 1945 r. wykłada aerodynamikę i organizację pracy na Wydziale Elektro-mechanicznym Politechniki Warszawskiej z siedzibą w Lublinie. W 1946 r. wykłada mechanikę lotu na Wydziale Mechanicznym Politechniki Łódzkiej; niezależnie od tego zostaje kierownikiem Katedry Aerodynamiki w Warszawie i członkiem Rady Wydziału Mechanicznego PW. W tym czasie z wielką energią przystępuje do Rys. 10. Prof. Jerzy Bukowski odbudowy Instytutu Aerodynamicznego. W latach 1950/51 i 51/52 pełni funkcję dziekana Wydziału Mechanicznego i w maju 1951 r. zostaje powołany przez Ministra na pełnomocnika ds. przygotowania połączenia Szkoły im. H. Wawelberga i S. Rotwanda z niektórymi wydziałami PW. W roku 1951/52 zostaje mianowany prorektorem ds. dydaktyki a od 1 września 1952 r. rektorem PW na miejsce rektora Warchałowskiego. Jako Rektor PW staje na czele Zespołu Głównego PW dla rozbudowy Politechniki. Od 1952 r. działał w Radzie Głównej Szkolnictwa Wyższego, do 1958 r jako przewodniczący Sekcji Technicznej, do 1961 roku jako sekretarz Rady, a do 1968 roku jako członek Prezydium Rady. W 1957 r. zostaje wybrany posłem na Sejm PRL, jako kandydat wysunięty przez Politechnikę Warszawską i NOT. Mandat piastuje przez cztery kadencje do 1969 r. Ponownie posłem na Sejm PRL zostaje w 1972 r. W maju 1959 r. zostaje ponownie wybrany Rektorem PW i funkcję tę pełni dwie trzyletnie kadencje do 1965 r. Jako Rektor, mediując pomiędzy władzami a samorządem studentów wielokrotnie przyczynił się do rozładowania napięć w trakcie strajków i wieców, które w tym czasie często miały miejsce w Warszawie z aktywnym udziałem studentów PW. Poza obowiązkami Rektora, prof. J. Bukowski działał w Głównej Komisji Kwalifikacyjnej przy PAN, w Komitecie Nagród Państwowych, był członkiem jury konkursu Mistrza Techniki, w Komitecie Budowy Maszyn PAN, w Komitecie Historii Nauki i Techniki przy Wydz. I PAN. Działał również w Międzynarodowej Unii Historii i Filozofii Nauki, będąc przewodniczącym Komitetu 28

Mikołaja Kopernika i przygotowując obchody 500-lecia wielkiego astronoma. Był działaczem ruchu PUGWASH gromadzącego intelektualistów propagujących idee rozbrojenia i współpracy międzynarodowej. Prof. Jerzy Bukowski był działaczem NOT; uczestniczył w organizacji Kongresów Techników Polskich, w latach 1964-71 pełnił funkcję Przewodniczącego Rady NOT, a od 1971 r. Prezesa Zarządu Głównego NOT. Działalność polityczna, społeczna i organizacyjna w Politechnice i organizacjach naukowotechnicznych nie uniemożliwiła mu działalności naukowo-dydaktycznej w PW. Jako kierownik Katedry dbał o jej rozwój, w roku 1959 wydał obszerny podręcznik Mechanika płynów, a następnie Kurs mechaniki płynów (współautorem był dr P.Kijkowski). Profesor J.Bukowski był promotorem 8 doktoratów i recenzentem stu kilkudziesięciu prac doktorskich, prac habilitacyjnych i wniosków awansowych. W Instytucie Aerodynamicznym, z którym był stale związany również po przejściu na emeryturęw roku 1973, skupił grono zdolnych współpracowników naukowych, którzy oddziaływali na rozwój mechaniki cieczy i gazów w Polsce. Prof. Jerzy Bukowski zmarł 1.06.1982 r. W okresie swojej wieloletniej działalności uzyskał szereg nagród i odznaczeń, a pośmiertnie otrzymał najwyższe odznaczenie owego okresu, tj. medal Budowniczy Polski Ludowej. 29

5. WYDZIAŁ MECHANICZNY ENERGETYKI I LOTNICTWA Na jesieni 1960 roku nastąpiło połączenie wydziałów: Mechanicznego Konstrukcyjnego i Lotniczego. Powstał Wydział Mechaniczny Energetyki i Lotnictwa, którego 40-lecie właśnie obchodzimy. Stan obydwu wydziałów przed połączeniem i strukturę nowoutworzonego Wydz. MEiL opisuje prof. Zdzisław Rytel w [7]. W opisie tym zawarto wiele szczegółowych informacji, podano: nazwy katedr i zakładów, kto nimi kierował i jaką prowadziły działalność dydaktyczną i naukową. Tutaj ograniczę się do wymienienia nazw katedr i tworzących je zakładów, podania nazwisk ich kierowników i składu kadry dydaktycznej wg stanu w 1965 r. oraz bardzo skrótowych informacji. Katedra Matematyki kierownik: prof. Witold Pogorzelski, a po jego śmierci (3 stycznia 1963 r.) prof. Janina Wolska-Bochenek. Pracownikami dydaktycznymi Katedry byli: dr Andrzej Borzymowski, mgr Jerzy Chmaj, mgr Teodozja Dubrawska, : mgr inż. Jan Pękalski, mgr Romuald Stańczyk, dr Magdalena Tryjarska, mgr Genowefa Warowna. Katedra Mechaniki (z trzema zakładami: Mechaniki Ogólnej, Mechaniki Lotu i Geometrii Wykreślnej) kierownik: prof. Władysław Fiszdon. Pracownikami dydaktycznymi Katedry byli: dr Rościsław Aleksandrowicz, mgr inż. Maciej Bossak, mgr inż. Jan Fredro, mgr inż. Ludomir Laudański, dr inż Wiesław Łucjanek, mgr inż. Wiesława Makaruk, mgr inż. Jerzy Maryniak, mgr inż. Wacław Mierzejewski, mgr inż. Eugeniusz Mzyk, mgr inż. Miron Nowak, mgr inż. Romuald Romicki, mgr inż. Tomasz Jan Szuster. Katedra czerpała z przedwojennych doświadczeń Katedr Mechaniki I i II, w której wykładali prof. M. Broszko i prof. Maksymilian Tytus Huber, a w zakresie Mechaniki Lotu prof. Gustaw Mokszycki. Katedra Wytrzymałości Materiałów i Konstrukcji kierownik: prof. Zbigniew Brzoska. Pracownikami dydaktycznymi Katedry byli: mgr inż. Leon Adamiec, mgr inż Marek Bijak, dr inż Andrzej Jaworski, mgr inż. Robert Jedrzejczyk, dr inż. Jacek Kapkowski, dr inż. Stanisław Łukasiewicz, dr inż. Jarosław Sobieszczański, dr inż. Jacek Stupnicki, dr inż Zdzisław Tereszkowski. 30

Katedra korzystała z wielkiego dorobku prof. Maksymiliana Tytusa Hubera, jego współpracowników profesorów Rejnolda Kurowskiego i Jerzego Leyko. Katedra Materiałoznawstwa kierownik: prof. dr Michał Śmiałowski, p.o. kier. doc. Jerzy Łobzowski, od 1965 r. prof.dr Stanisław Jaźwiński. Pracownikami dydaktycznymi katedry byli: mgr inż. Jacek Baszkiewicz, dr inż. Jerzy Gałązka, dr inż. Ludomir Kalinowski, mgr inż. Jerzy Linkowski, mgr inż. Cecylia Malicka-Pieniążek, mgr inż. Jerzy Pełka, doc. dr hab. Zdzisław Poniewierski, mgr inż. Tadeusz Radomski, dr inż. Andrzej Szummer. Katedra Teorii Maszyn i Mechanizmów (z dwoma zakładami: Teorii Mechanizmów i Maszyn oraz Miernictwa Wielkości Mechanicznych) kierownik: prof. dr Jan Oderfeld Pracownikami dydaktycznymi katedry byli: dr inż. Marek Dietrich, dr inż. Jan Goliński, mgr inż. Krzysztof Kędzior, mgr inż. Tadeusz Kopyt, doc. dr inż. Adam Morecki, mgr inż. Kazimierz Nazarczuk, dr inż. Andrzej Olędzki, mgr inż. Włodzimierz Ozimowski, mgr inż. Zbigniew Walczak. Nauczanie w tej dziedzinie w Politechnice Warszawskiej zainicjował prof. dr Wacław Moszyński. Katedra Aerodynamiki (z dwoma zakładami: Aerodynamiki i Dynamiki Gazów) oraz z Instytutem Aerodynamicznym kierownik: prof. Jerzy Bukowski. Pracownikami dydaktycznymi katedry byli: mgr inż. Czesław Gołębiewski, dr inż. Wiktor Jungowski, mgr inż. Piotr Kijkowski, mgr inż. Maria Klonowska, mgr inż. Eugeniusz Łuczywek, dr inż. Jerzy Ostrowski, prof. dr Włodzimierz Prosnak, mgr inż. Andrzej Szumowski, mgr inż. Aleksander Szyszkowski, mgr inż. Antoni Tarnogrodzki, mgr inż. Jan Wojciechowski. Katedra czerpała z bogatych doświadczeń prof. Czesława Witoszyńskiego, zwanego ojcem lotnictwa polskiego za zasługi w zakresie aerodynamiki. Utworzony przez niego Instytut Aerodynamiczny wywarł wpływ na rozwój lotnictwa w Polsce i miał swój udział w dwukrotnym zwycięstwie w Challangach w latach 1932 i 1934. Współpracownikami Witoszyńskiego byli dr S. Neumark, dr J. Bonder. Katedra Teorii Maszyn Cieplnych (z dwoma zakładami: Termoenergetyki i Układów Energetycznych) Kierownik: prof. Bohdan Stefanowski, po jego odejściu w 1963 r. kierownikiem został doc. dr hab. Bogumił Staniszewski. Pracownikami dydaktycznymi katedry byli: mgr inż. Bogusław Abramowski, mgr inż. Jacek Bzowski, mgr inż. Andrzej Chmielowski, mgr inż. Stanisław Chrościel, dr inż. Bogusław Ferens, mgr inż. Jerzy Gąsiorowski, mgr inż. Elżbieta Gogół, dr inż. 31