Piotr Szwarczewski Wydział Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytet Warszawski 00-927 Warszawa ul. Krakowskie Przedmieście 30 Wstęp Geochemiczny i paleogeograficzny zapis dynamiki procesów rzeźbotwórczych w holocenie na przykładzie stoków w okolicach Płocka Holocen charakteryzuje się wyraźną odmiennością w stosunku do pozostałych okresów geologicznych. W tym czasie do czynników naturalnych wywołujących zmiany w rzeźbie i skutkujących nową sytuacją morfologiczną dołącza nowy element i czynnik człowiek. Wcześniej transformacje środowiska przyrodniczego dokonywały się głównie za sprawą zmian klimatycznych. Ochłodzenia wywoływały zmiany w pokryciu szatą roślinną, prowadziły do uaktywnienia procesów spłukiwania, erozji i akumulacji eolicznej a w dnach dolin procesy agradacji i przechodzenia koryt z rozwinięcia meandrowego w roztokowe (np. najstarszy, starszy i młodszy dryas). Natomiast ocieplenia prowadziły do stabilizacji osadów przez roślinność, formowania się gleb a w dolinach do rozcinania wcześniej złożonych osadów i powstawania terasów rzecznych (np. boling, alerod). Człowiek jako wyraźny czynnik rzeźbotwórczy zaznaczył się już w neolicie i od tego momentu z różnym (zmiennym w czasie) natężeniem manifestował swoją obecność w środowisku przyrodniczym (Godłowski, Kozłowski 1983, Kostrzewski, Chmielewski, Jażdżewski 1965, Starkel 1977, 2001, Mannion 2001, Klimek 2002). Kolonizacja obszaru Polski w holocenie dokonywała się z kierunku południowego. Osadnicy kultur neolitycznych i późniejszych wędrując na północ korzystali z naturalnych obniżeń w rzeźbie takich jak np. Brama Morawska czy Brama Przemyska. W pierwszej fazie zasiedlane były żyzne płaskowyże i wysoczyzny lessowe Polski południowej (m.in. Godłowski, Kozłowski 1983, Starkel 1977, Klimek 2002). Z czasem również piaszczysto-gliniaste obszary położone w pasie staroglacjalnym Polski środkowej (Twardy 1995). Początkowo wpływ człowieka na środowisko przyrodnicze był nieznaczny. Kultury paleolityczne i mezolityczne opierały się na zbieractwie i łowiectwie. W neolicie na obszarze Polski pojawiły się kultury farmerów i hodowców, kilkukrotnie wzrosła liczba ludności a więc i gęstość zaludnienia. Zmieniła się struktura użytkowania ziemi. Znaczna część powierzchni uległa wylesieniu poprzez wyręb lub wypalenie. Obszary te następnie użytkowano jako pola orne.
78 p. szwarczewski Po ich całkowitym wyjałowieniu podobną technika przygotowywano kolejne powierzchnie. Łąki i polany śródleśne wykorzystywane były jako pastwiska (Godłowski, Kozłowski 1983, Starkel 1977, Klimek 2000, 2002). Tempo w jakim dokonywały się antropogeniczne przekształcenia środowiska przyrodniczego zdecydowanie przekraczały tempo i możliwości naturalnej sukcesji roślinnej. Powtarzające się w okresie atlantyckim fazy zwilgotnienia klimatu i katastrofalne zdarzenia opadowe prowadziły do erozji na stokach, rozwoju wąwozów i parowów a w dnach dolin i u podstawy stoków dochodziło do akumulacji deluwiów. Z badań archeologicznych wynika że okresy intensywnej kolonizacji i antropopresji rozdzielone były okresami stabilizacji lub tzw. pustki osadniczej, gdy teren przestawał być z różnych przyczyn (klimatycznych, wyjałowienia gleby, bezpieczeństwa i in.) atrakcyjny dla osadników (np. Godłowski, Kozłowski 1983, Kostrzewski, Chmielewski, Jażdżewski 1965, Starkel 1977, 2001, Klimek 2002). Wyróżnia się kilka głównych okresów, w których człowiek zaznaczył się wyraźnym wpływem na środowisko przyrodnicze Polski. Były to m.in. neolit, brąz, okres wpływów rzymskich, okres stabilizacji sieci osadniczej początków Państwa Polskiego czy czasy rewolucji przemysłowej. W wymienionych okresach zaznaczały się słabiej lub wyraźniej poszczególne kultury np. pucharów lejkowatych, amfor kulistych, łużycka, przeworska. Z badań prowadzonych w obszarach lessowych wynika, że kolonizacja tych terenów w pradziejach (i czasach historycznych) wywołała znaczące zmiany morfologiczne a miąższość akumulowanych w dnach dolin osadów może przekraczać kilka metrów (Kosmowska-Suffczyńska 1983, Śnieszko 1985, 1995). Na obszarach Polski środkowej i północnej, charakteryzujących się odmienną budowa geologiczną i litologią (gliny, żwiry, piaski i mułki) miąższości akumulowanych deluwiów są znacznie mniejsze i zwykle nie przekraczają 1-2 m (np. Twardy 1995, Sinkiewicz 1998, Smolska 2002, 2003). Czas rozpoczęcia przekształceń środowiska przyrodniczego i ich wiek określa się m.in. na podstawie analiz archeologicznych (określenie wieku ceramiki in situ przykrytej przez osady deluwialne) i radiowęglowych (określenie wieku osadów organicznych przykrytych przez osady pochodzące ze stoku). Obszar badań Obszar szczegółowych badań zlokalizowany jest w okolicach Płocka w strefie maksymalnego zasięgu zlodowacenia wisły. W budowie geologicznej i geomorfologii widoczne jest wyraźne zróżnicowanie typologiczne na dwa obszary dno doliny Wisły wraz z poziomami terasowymi oraz różnie wykształcony poziom wysoczyznowy. W dolinie Wisły występują różnowiekowe poziomy terasowe od późno glacjalnych po współczesne, zbudowane z piasków i żwirów fluwialnych, piasków eolicznych a także osadów organiczno-mineralnych i torfów. Natomiast poziom wysoczyznowy wykształcony jest w postaci glin zwałowych (nieodwapnionych) oraz piasków i żwirów zwałowych i fluwioglacjalnych. Lokalnie w zagłębieniach i obniżeniach terenu występują osady organiczne i organiczno-mineralne. Rzeźbę obszaru badań przedstawia Ryc. 1. Do szczegółowych badań wybrano dwa stanowiska położone po różnych stronach Wisły i zlokalizowane w różnych jednostkach geomorfologicznych (Ryc. 2). Pierwsze stanowisko znajduje się w okolicach Dobrzykowa, w dolinie Wisły
geochemiczny i paleogeograficzny zapis... 79 Ryc. 1. Uproszczony szkic geomorfologiczny terenu badań (za L. Starklem 1986, zmienione) 1 wysoczyzny polodowcowe: a zlodowacenia wisły, b zlodowacenia warty, 2 dna dolin, 3 krawędzie: a wysoczyzny, b terasów, 4 wydmy. Położenie profili badawczych: A Dobrzyków, B Borowiczki. na stoku jednej z teras (lewy brzeg). Drugie stanowisko położone jest w okolicach Borowiczek, w strefie krawędziowej pomiędzy wysoczyzną polodowcową i doliną Wisły (prawy brzeg). Szczegółową charakterystykę geomorfologiczno-litologiczną profili badawczych przedstawiono poniżej. W obrębie badanych stoków wykonano wkopy a następnie z różnych poziomów genetycznych pobrano 40 próbek osadu. W badanych próbkach oznaczono zawartość wybranych metali śladowych (kadmu, miedzi, ołowiu, cynku oraz żelaza i manganu). Mineralizację przeprowadzono w urządzeniu mikrofalowym w 10% roztworze kwasu azotowego (suprapur).
80 p. szwarczewski Ryc. 2. Mapa lokalizacyjna terenu badań Archeologiczny zapis działalności człowieka na terenie badań Natężenie antropopresji a także pośrednio zmiany użytkowania terenu dla badanych okolic Płocka określono na podstawie frekwencji stanowisk i znalezisk archeologicznych oznaczonych w ramach AZP (Tabela 1). Zróżnicowanie geomorfologiczno-litologiczne a także glebowe w pobliżu badanych profili wpłynęło na zupełnie różny zapis obecności człowieka w tych położonych stosunkowo blisko siebie, jednak po dwóch stronach Wisły, terenach. Okres paleolitu i mezolitu odwzorowany jest w badanych miejscach bardzo podobnie. Natomiast w neolicie widać wyraźnie silniejszą kolonizację obszaru położonego w okolicach Dobrzykowa. Wynika to najprawdopodobniej ze znanej z literatury preferencji obszarów o glebach lekkich, piaszczystych wyżej wyniesionych terasów i wydm przez osadników kultur neolitycznych (Godłowski, Kozłowski 1983). Od wczesnej epoki żelaza obszary położone w okolicach Borowiczek są systematycznie i coraz intensywniej kolonizowane. Wyraża się to we wzrastającej liczbie stanowisk archeologicznych (Tabela 1). Tereny położone w dolinie Wisły w okolicach Dobrzykowa mają zupełnie inną historię tego samego okresu. Obecność człowieka została odnotowana wyraźnie
geochemiczny i paleogeograficzny zapis... 81 dwukrotnie w sposób bardzo silny w czasach nowożytnych oraz znacznie słabiej w okresie wpływów rzymskich. Pozostałe okresy archeologiczne na omawianym terenie są słabo reprezentowane w znaleziskach powierzchniowych. Tak zapisane zróżnicowanie w rozwoju osadnictwa wydaje się być logiczne i łatwe do wytłumaczenia. Na terenach gliniastych równin rozwinęły się urodzajne gleby brunatnoziemne, które były bardziej atrakcyjne niż występujące w dolinie Wisły gleby bielicoziemne. W związku z powyższym zasiedlenie tych obszarów było intensywniejsze i, jak pokazuje to Tabela 1, charakteryzowało się względną ciągłością. Okres nowożytny zaznaczył się na badanych terenach z podobną intensywnością i był efektem m.in. wzrostu liczby ludności. Tabela 1. Frekwencja punktów osadniczych w okolicach Płocka w poszczególnych okresach archeologicznych zestawiona na podstawie Archeologicznego Zdjęcia Polski (AZP). Chronologia i dominujący typ gospodarki za K. Godłowskim i J.K. Kozłowskim (1983). Źródło: Archeologiczne Zdjęcie Polski ark. 50-53 (Wysocki J. 1986), 50-54 (Wysocki J. 1988) oraz 51-53 (Galiński T. 1981, Pelisiak A., Rybicka M. 1990), 51-54 (Galiński T. 1981, Pelisiak A., Rybicka M. 1990) Podane w Tabeli wartości dotyczą frekwencji stanowisk archeologicznych w okolicach profili badawczych (właściwe wartości) oraz na terenach sąsiadujących (wartości zamieszczone w nawiasach). okres archeologiczny typ gospodarki okolice Dobrzykowa okolice Borowiczek okres nowożytny wytwórcza: rolniczo-hodowlana 38 (42) 29 (8) późne średniowiecze 6 (8) 34 wczesne średniowiecze i średniowiecze 7 21 (15) okres wpływów rzymskich 9 (11) 10 (13) wczesna epoka żelaza 0 8 (8) epoka brązu 1 (6) 2 (7) Neolit 2 (7) 0 (3) epoka kamienia (paleolit i mezolit) zbierackołowiecka 8 (17) 4 (18) Rozwój rolnictwa w epokach pradziejowych i czasach historycznych sprawiał, że do przygotowywania ziemi, a także jej uprawy stosowano coraz bardziej zaawansowane techniki. Zmieniał się również w czasie dominujący typ gospodarki od zbieracko-łowieckiej, przez rolniczo-hodowlaną po rolniczoprzemysłową. W okresie neolitu obok chowu bydła, które przeważa pojawia się uprawa roli używano radła ciągniętego przez zaprzęg wołów. W epoce brązu stosowano powszechnie system wypaleniskowy oraz orkę sprzężajną. Wśród roślin, które uprawiano była większość znanych zbóż (pszenica, proso, jęczmień,
82 p. szwarczewski żyto i owies). Wielkie transformacje na obszarach leśnych i w ich sąsiedztwie dokonały się wraz z upowszechnieniem hutnictwa miedzi czy żelaza (np. w związku z produkcją węgla drzewnego). Niewątpliwie największe zmiany w środowisku przyrodniczym rozpoczęły wraz ze stabilizacją sieci osadniczej i postępującym wzrostem liczby ludności. Systematycznie zwiększająca się powierzchnia pól ornych i zmniejszające się zalesienie doprowadziły do uruchomienia procesów erozji a powszechne na Mazowszu wylesienia w XVI-XVIII w i rewolucja przemysłowa wieku XIX odbiły się również w zmianach rozwinięcia koryt rzecznych nie tylko tych średnich i małych ale także tych wielkich np. Wisły (Godłowski, Kozłowski 1983, Starkel 2001, Tyszkiewicz 2003). Charakterystyka stanowisk badawczych Do szczegółowych badań wybrano dwa stoki położone po dwóch stronach Wisły w okolicach Dobrzykowa i Borowiczek (Ryc. 1, 2). Badane stoki różnią się pod względem budowy geologicznej, mają nieco inne profile poprzeczne i charakteryzowały się różnymi etapami rozwoju. Stanowisko Dobrzyków Omawiany profil badawczy został wyznaczony na stoku jednej z teras na lewym brzegu Wisły (Ryc. 1, 2, zał. 2). Poziomy terasowe występujące w dnie doliny Wisły na południowy-wschód od Płocka powstawały w późnym glacjale (fluwioglacjalne i wyższe rzeczne) oraz w holocenie (niższe terasy rzeczne). Pierwsza faza kształtowania się rzeźby dolinnej tego obszaru dokonała się w obecności wytapiającego się czoła lądolodu wisły (poziomy te kontaktują się z formami podparcia lodowego), kolejne dokonywały się w warunkach peryglacjalnych późnego glacjału a następnie holoceńskiej sukcesji. Najniższy poziom powstaje współcześnie w strefie oddziaływania Jeziora Włocławskiego i jego cofki. Badany stok ma profil wypukło-wklęsły przy czym w partii środkowej stoku można wyróżnić odcinek prostolinijny jednostajnie nachylony. Tego typu odcinki w procesach spłukiwania zwykle pełnią funkcje tranzytowe nie obserwuje się wyraźnej przewagi akumulacji ani erozji. Nachylenie stoku jest zmienne i osiąga maksymalnie 150. Jak wynika z przeprowadzonego wywiadu stok od kilku lat nie jest użytkowany rolniczo i stanowi ugór (rozważane jest jego zalesienie). Pod względem litologicznym badany stok jest mało zróżnicowany na powierzchni występują piaski średnio- i drobnoziarniste z domieszką pyłu. Głębiej (0,8-1,4 m od powierzchni) pojawiają się pojedyncze żwiry a czasami nawet otoczaki skał północnych. Prawdopodobnie te głębiej położone osady posiadają zapis procesów soliflukcji występujących na tym terenie w późnym glacjale i wczesnym holocenie. Na badanym stoku rozwinęła się gleba, przy czym dominował tu darniowy proces glebotwórczy oraz płowienie. W poszczególnych wkopach (A-D, zał. 2) gleba jest wykształcona bardzo podobnie. Różnice obserwowano jedynie w miąższości poziomu akumulacyjnego (A), która
geochemiczny i paleogeograficzny zapis... 83 w partii wierzchowinowej wynosiła ok. 15 cm a u podstawy stoku dochodziła do 40-50 cm. Poziom akumulacyjny u podstawy badanego stoku znajduje się na warstwie węgli drzewnych spoczywających bezpośrednio na warstwie mineralnej. Węgle drzewne stanowią tu wyraźny horyzont zostały stwierdzone w dwóch wkopach (C i D zał. 2) a ich wiek określono metodą radiowęglową na 7090±100 (Ki-10386). Odnotowane we wkopach węgle drzewne są zdaniem autora świadectwem obecności człowieka neolitycznego i wypalenia lasu na tym obszarze. Oznaczony wiek bezwzględny dobrze koreluje z frekwencją stanowisk archeologicznych w okolicach Dobrzykowa (Tabela 1). Homogeniczność poziomu próchnicznego i brak przewarstwień mineralno-organicznych w dolnej partii badanego stoku wskazują na słabe przekształcenie badanej formy w wyniku procesów spłukiwania oraz na podobny mało zmieniający się w czasie sposób użytkowania. Kolejnym dowodem nieznacznego przekształcenia stoku w okolicach Dobrzykowa w holocenie jest miąższość, zdeponowanych w ciągu ostatnich 7000 lat, deluwiów, która nie przekracza 40-50 cm. Wyniki analizy zawartości metali ciężkich w badanym profilu przedstawiono na Ryc. 3. Na przedstawionych wykresach dają się zauważyć następujące tendencje. Generalnie obserwuje się spadek zawartości wszystkich analizowanych metali ciężkich wraz z głębokością. Największe zawartości odnotowano w powierzchniowych poziomach próchnicznych co wynika ze zdolności materii organicznej do zatrzymywania (kompleksowania) metali ciężkich. Niżej położone poziomy mineralne zawierają znacznie mniej badanych pierwiastków. Poszczególne partie stoków charakteryzują się podobnym zakresem zawartości metali ciężkich. Stanowisko Borowiczki Drugi z badanych profilów znajduje się w strefie krawędziowej wysoczyzny polodowcowej a jego lokalizację przedstawiono na Ryc. 1 i 2. Profil badanego stoku jest złożony. Górna jego część jest zbudowana z glin zwałowych (środkowopolskich, nieodwapnionych zawierających od 1-6% węglanu wapnia) ma charakter wypukły w wielu miejscach można obserwować wyraźny załom (zał. 3). Część środkowa jest jednostajnie pochylona lub ma profil słabo wklęsły i jest zbudowana z glin lub piasków pylastych i piasków gliniastych na glinach. Dolna akumulacyjna część stoku charakteryzuje się profilem wklęsłym i zbudowana jest z piasków różnoziarnistych z pojedynczymi żwirami. W kilku miejscach u podstawy stoku na granicy między glinami i osadami przepuszczalnymi stwierdzono występowanie niewielkich słabo wykształconych martwic węglanowych. Omawiany stok powstał w podobnym okresie jak ten wcześniej opisywany (późny glacjał holocen) posiada jednak inna genezę górna część jest formą erozyjną powstałą w wyniku rozcinania/podcinania wysoczyzny, dolna natomiast akumulacyjną podobną do teras występujących na lewym brzegu Wisły. Nachylenie stoku jest zmienne. Średnio wynosi ok. 150 a maksymalnie w górnej jego części przekracza 300. Stok generalnie nie jest użytkowany rolniczo i stanowi ugór przy czym dolna część wykorzystywana jest okresowo jako pastwisko. Wykonane w obrębie stoku wkopy wskazują na zupełnie inny sposób
84 p. szwarczewski Ryc. 3. Zawartość wybranych pierwiastków śladowych na stoku w Dobrzykowie
geochemiczny i paleogeograficzny zapis... 85 modelowania niż w przypadku formy z okolic Dobrzykowa. Najciekawsze wydają się wkopy zlokalizowane w dolnej części stoku występują tam obok siebie zarówno osady warstwowane złożone przez wody płynące (proluwia?) jak i osady bezstrukturalne masywne. Cechą charakterystyczną osadów budujących podstawę i środkową część stoku jest ich ogromne wymieszanie i ostre przejścia (granice) między osadami grubo i drobnoziarnistymi. Materia organiczna występuje w nich zarówno w postaci rozproszonej w prawie wszystkich poziomach genetycznych jak i w słabo wykształconym poziome próchnicznym (A). Strefa krawędziowa występująca w pobliżu Bobrowników jest urozmaicona dolinami nieckowatymi i porozcinana wąwozami są to formy stabilne, których dna porastają 30-40 letnie drzewa. Jak wynika z wywiadu przeprowadzonego z ludnością miejscową okresowo, w czasie nawalnych letnich opadów lub gwałtownych śródzimowych i wiosennych roztopów dochodzi do koncentracji odpływu na wysoczyźnie i dolinami nieckowatymi (lub wąwozami) spływają ogromne ilości wody. Mogą one prowadzić nawet do podtopienia domów znajdujących się u podstawy gliniastej skarpy. Ostatnie takie zdarzenie miało miejsce w 1975 roku. Głębokość płynącej u podstawy skarpy wody przekraczała 0,8-0,9 m a nurt porywał dobytek i zwierzęta ze znajdujących się w dolnej partii stoku gospodarstw. Odnotowano wtedy wiele podtopień piwnic budynków. Morfologicznymi skutkami nawałnicy były głębokie rozcięcia osiągające 0,5-1,2 m a także wyraźnie zaznaczone formy depozycyjne wykształcone w postaci łach lub stożków. Cały teren został splantowany przy użyciu ciężkiego sprzętu w kilka dni po katastrofalnym zdarzeniu. Tego typu epizody powtarzały się w XX wieku co najmniej kilkukrotnie (informacja ustna) i prawie zawsze powodowały duże zniszczenia i uszkodzenia. Zapisem sedymentologicznym opisanych zdarzeń ekstremalnych jest wykształcenie osadów w dolnej i środkowej partii stoku. Osady warstwowane reprezentują zachowane ogniwa sedymentacyjne po spływie wody z wysoczyzny. Osady masywne a także występująca w postaci rozproszonej materia organiczna to efekt prac porządkowych. Odnotowane przez autora wyraźne zubożenie w drobniejsze frakcje osadów występujących w dolnej i środkowej partii stoku wskazuje również na występowanie takich zdarzeń w przeszłości. Frakcje pylasto-ilaste transportowane są w zawiesinie i mogą być wynoszone na znaczne odległości, natomiast osady piaszczyste składane były w miejscach o mniejszym spadku czyli u podstawy stoku. Jeśli akumulowane były w postaci warstwowanej była to wolna depozycja w czasie przepływu. Jeśli jako osady masywne, bezstrukturalne depozycja musiała być szybka związana z utratą możliwości transportowych przez płynącą wodę. Wyniki analizy zawartości metali ciężkich w badanym profilu przedstawiono na Ryc. 4. Na przedstawionych wykresach dają się zauważyć następujące tendencje. Generalnie we wszystkich wkopach obserwuje się spadek zawartości analizowanych metali ciężkich wraz z głębokością. Zauważono również mniejsze zawartości wybranych pierwiastków śladowych w dolnych partiach stoku w porównaniu do części wierzchowinowych (Ryc. 4). Dyskusja wyników i wnioski Wyniki przeprowadzonych badań wskazują na występowanie podobieństw
86 p. szwarczewski Ryc 4. Zawartość wybranych pierwiastków śladowych na stoku w Borowiczkach
geochemiczny i paleogeograficzny zapis... 87 w rozkładzie i tendencjach zmian zawartości metali ciężkich na stokach o różnej genezie, ewolucji i wykształconych na różnych typach osadów. Największe zawartości odnotowano w powierzchniowych poziomach próchnicznych co wynika ze zdolności materii organicznej do zatrzymywania (kompleksowania) metali ciężkich. Niżej położone poziomy mineralne zawierają znacznie mniej badanych pierwiastków. Poszczególne badane partie stoków charakteryzują się podobnym zakresem zawartości metali ciężkich. Spadek zawartości metali ciężkich wraz z głębokością występuje zarówno w próbkach osadów pobranych w Dobrzykowie jak i w Borowiczkach. Może to wskazywać na fakt, że głównym źródłem dostawy metali ciężkich do gleb w przypadku stoków w Dobrzykowie i w Borowiczkach jest dostawa atmosferyczna. Gdyby spłukiwanie powierzchniowe miało istotne znaczenie w dostawie metali (a to drugi możliwy sposób dostawy zakładając, że akumulacja pierwiastków śladowych zaabsorbowanych przez roślinność jest składową dostawy atmosferycznej) wtedy dolne partie stoków powinny charakteryzować się wzbogaceniem w analizowane metale, czego tu nie zaobserwowano. Z drugiej strony w przypadku badanego stoku w Borowiczkach obserwuje się również wyraźne zmniejszenie zawartości pierwiastków śladowych u podstawy stoku (Ryc. 4). Jest to związane z wynoszeniem frakcji pylastych i ilastych oraz materii organicznej, w czasie spływu wody po opisywanych wyżej a okresowo powtarzających się nawalnych opadach. Frakcje drobnozierniste oraz materia organiczna są głównymi czynnikami odpowiedzialnymi za kompleksowanie (zatrzymywanie) metali ciężkich. W nieokreślonym przez autora miejscu depozycji wyniesionych ze stoku osadów organiczno-mineralnych powinniśmy spodziewać się wyjątkowo dużych zawartości badanych pierwiastków. Pozostaje jeszcze jedna rzecz warta odnotowania. Jeżeli przyjmiemy, że od roku 1975 przez 30 lat nie zdarzył się podobny spływ po powierzchni i zarówno w jednym jak i drugim przypadku mamy do czynienia z porównywalnymi średnimi zawartościami metali ciężkich w badanych profilach patrz Ryc. 3-4 (nieco większe, średnio 10-15%, zawartości występują w profilu w Borowiczkach co jest, zdaniem autora, wynikiem dominującej cyrkulacji zachodniej i sąsiedztwa Petrochemii) to zwiększona dostawa metali ciężkich do gleb w okolicach Płocka rozpoczęła się dopiero po II wojnie światowej a najprawdopodobniej wraz z budową Kombinatu Petrochemicznego w Płocku. Opisywane zdarzenie katastrofalne z roku 1975 spowodowało wyzerowanie informacji geochemicznej a zapis jaki pojawił się od połowy lat 70 tych powiela obserwacje z okolic Dobrzykowa, gdzie osady pozostawały praktycznie in situ przez ostatnie 7000 lat. Literatura Archeologiczne Zdjęcie Polski ark. 50-53 (Wysocki J. 1986), 50-54 (Wysocki J. 1988) oraz 51-53 (Galiński T. 1981, Pelisiak A., Rybicka M. 1990), 51-54 (Galiński T. 1981, Pelisiak A., Rybicka M. 1990) Klimek K., 2002, Zapis pradziejowej i historycznej erozji gleb w deluwiach i aluwiach górnośląskiej części dorzecza Odry, [w:] Smolska E., Szwarczewski P.(red.), Zapis działalności człowieka w środowisku przyrodniczym t.1, WGSR UW Warszawa, WSA Łomża.
88 p. szwarczewski Klimek K., 2000, The sudetic tributaries of Upper Odra transformation during the Holocene period, Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica, PAN Kraków, t. 34, s. 27-45. Kosmowska-Suffczyńska D., 1983, Wpływ działalności ludzkiej na tempo przyrostu aluwiów dolinnych i zmian w krajobrazie na przykładzie doliny Czyżówki (Wyżyna Sandomierska). Prace i Studia Geogr. Wyd. UW Warszawa, z. 4, 69-78. Kostrzewski J., Chmielewski W., Jażdżewski K., 1965, Pradzieje Polski, Z-d Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kraków. Mannion A., 2001, Zmiany środowiska Ziemi, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Sinkiewicz M., 1998, Rozwój denudacji antropogenicznej w środkowej części Polski północnej, Niewiarowski W. (red.), Wydawnictwo UMK, Toruń. Smolska E., 2002, Denudacja antropogeniczna zapis w rzeźbie i osadach na wybranych przykładach z obszaru Pojezierza Suwalskiego, [w:] Smolska E., Szwarczewski P.(red.), Zapis działalności człowieka w środowisku przyrodniczym t.1, WGSR UW Warszawa, WSA Łomża. Smolska E., 2003, Cechy deluwiów na przykładzie osadów stokowych pagórka w okolicy Łopuchowa na Pojezierzu Suwalskim. Prace i Studia Geogr, WGiSR UW, 33, 45-57. Starkel L., 1977, Paleogeografia holocenu, PWN Warszawa. Starkel L. (red.) 1986, Przeglądowa Mapy Geomorfologiczna 1:500.000, IGiPZ PAN, Warszawa. Starkel L., 2001, Historia doliny Wisły od ostatniego zlodowacenia do dziś, IGiPZ PAN, Monografie 2. Śnieszko Z., 1985, Paleogeografia holocenu w dolinie Sancygniówki, Acta Geogr. Lodz. 51, Ossolineum. Śnieszko Z., 1995, Ewolucja obszarów lessowych Wyżyn Polskich w czasie ostatnich 15 000 lat, Wydawnictwa Uniwersytetu Śląskiego, Katowice. Twardy J., 1995, Dynamika denudacji holoceńskiej w strefie krawędziowej Wyżyny Łódzkiej, Acta Geografica Lodz. nr 69. Tyszkiewicz J., 2003, Krajobrazy Mazowsza w ostatnim tysiącleciu, [w:] Richling A. (red.) Przyroda Mazowsza i jej antropogeniczne przekształcenia, WSH, Pułtusk, 211-230.