RUTKI 90 91 Fot.41. Torfowisko przejściowe (kod 7140) z wełnianką wąskolistną Eriophorum angustifolium (powierzchnia K) na północy kompleksu Rutki; (fot. M. Rudy). Fot.40. Bogate florystycznie łąki świeże (kod 6510) przy Ścinawie Niemodlińskiej; (fot. M. Rudy).
6.5. RUTKI Rozległy kompleks łąk położony po obu stronach Ścinawy Niemodlińskiej w okolicach Ligoty Tułowickiej oraz otaczający położoną przy wsi kopalnię odkrywkową. Teren jest zróżnicowany, zarówno pod względem użytkowania, jak i zasobności i wilgotności podłoża. Jednocześnie jest to jeden z najcenniejszych badanych obszarów w Borach Niemodlińskich, z bardzo dużą powierzchnią chronionych siedlisk przyrodniczych oraz o wyjątkowych wartościach ornitologicznych. Fot.39. Odmulony bezimienny ciek przepływający przez Łąki Goszczowic. Odmulenie powoduje osuszanie siedlisk hydrogenicznych, w szczególności szuwarów i łąk wilgotnych; (fot. M. Rudy). 6.5.1. Zbiorowiska roślinne Pomiędzy Ścinawą Niemodlińską a szosą łączącą Niemodlin i Korfantów znajduje się pierwsza część kompleksu łąkowego Rutki. Podłoże jest tu żyzne i wilgotne. Łąki podzielone są na średniej wielkości działki, poprzecinane szpalerami drzew i zadrzewień. Część łąk jest od dawna nieużytkowana, przez co obserwuje się na nich postępującą sukcesję naturalną. Przeważa roślinność bogatych łąk świeżych (powierzchnia A) z dominacją takich traw, jak rajgras wyniosły Arrhenatherum elatius, kłosówka wełnista Holcus lanatus czy wyczyniec łąkowy Alopecurus pratensis, który jednak nie tworzy jednogatunkowych zbiorowisk. Pod warstwą wysokich traw występuje mnogość kolorowo kwitnących roślin, takich jak firletka poszarpana Lychnis flos-cuculi, bodziszek łąkowy Geranium pratense, groszek żółty Lathyrus pratense czy kozibród łąkowy Tragopogon pratensis. W obniżeniach terenu większy udział mają gatunki łąk wilgotnych, takie jak sitowie leśne Scirpus lacustris czy wysokie turzyce, jak turzyca lisia Carex vulpina. Na części powierzchni roślinność łąki świeżej przechodzi w roślinność młak niskoturzycowych (powierzchnia B), z dużym udziałem turzycy pospolitej Carex nigra. Ponieważ jednak gatunki łąkowe tu nadal stanowią znaczący procent roślinności, nie wydzielono tego płata jako odrębne siedlisko. Znajdują się tu również dwa płaty łąki zmiennowilgotnej Molinion (kod 6410). Jeden, w wąskim nieużytkowanym pasie, wzdłuż rowu melioracyjnego, z trzęślica modrą Molinia caerulea i okrzynem łąkowym Laserpitium prutenicum (powierzchnia C) oraz drugi, przy Ścinawie Niemodlińskiej (powierzchnia D). Podłoże jest tu bardziej wilgotne. Łąka jest użytkowana. Duży udział mają byliny, jak rosnący w dużym zagęszczeniu krwiściąg lekarski Sanguisorba officinalis, który w mniejszym zagęszczeniu występuje również na pozostałych łąkach, czy baldaszkowate, takie jak koniopłoch łąkowy SIlaum silaus oraz olszewnik kminkolistny Selinum carvifolia. Występuje tu też o wiele rzadsza bukwica lekarska Betonica officinalis i przytulia północna Galium boreale (jedno z dwóch odnalezionych podczas inwentaryzacji Borów Niemodlińskich stanowisk). Dwa ostatnie gatunki występowały w kilku ok. 1-arowych płatach, gdzie były zdecydowanymi dominantami. Niewielki jest tutaj udział gatunków inwazyjnych, choć w kilku miejscach, gdzie łąki nie są użytkowane, rośnie zarówno nawłoć kanadyjska Solidago canadensis, nawłoć późna Solidago gigantea, jak i tawuła kutnerowata Spiraea tomentosa. Dość liczny jest też trzcinnik piaskowy Calamagrostis arundinacea. Po drugiej (wschodniej) stronie Ścinawy Niemodlińskiej różnorodność podłoża jest o wiele większa, większe jest też zróżnicowanie gatunkowe świeżych łąk rajgrasowych Arrhenatheretum elatioris. Tuż przy rzece znajduje się duża powierzchnia łąk świeżych, z dominacją wysokich traw (powierzchnia E). Są to wysokoproduktywne, użytkowane łąki rajgrasowe. Są to jedne z najlepiej zachowanych łąk świeżych na całym inwentaryzowanym terenie Borów Niemodlińskich. W części przy stawach (powierzchnia F) stopniowo pojawiają się gatunki łąk wilgotnych, jak np. ostrożeń łąkowy Cirsium rivularis czy rdest wężownik Polygonum bistorta (jedyne odnalezione w Borach Niemodlińskich stanowisko). W obniżeniach terenu (powierzchnia G) występują szuwary wielkoturzycowe z turzycą błotną Carex acutiformis oraz kosaćcem żółtym Iris pseudacorus. W miejscach, gdzie wybierano ziemię, podsiewano lub zbytnio nawożono łąkę, widoczne jest zniekształcenie roślinności poprzez spadek liczby szlachetnych gatunków oraz pojawienie się taksonów ruderalnych, takich jak wrotycz pospolity Tanacetum vulgare. W obszarze znajdującym się bardziej na północ, oraz bliżej kopalni, podłoże jest suchsze i łąki świeże nabierają cech muraw z cieciorką pstrą Coronilla varia i goździkiem kropkowanym Dianthus deltoides (powierzchnia H). Jednak największą powierzchnię (I) zajmują łąki, na których występują zarówno gatunki łąkowe, takie jak na pozostałym obszarze (marchew zwyczajna Daucus carota, dzwonek rozpierzchły Campanula patula i in.), ale też trzcinnik piaskowy Calamagrostis epigejos, chwasty upraw okopowych i zbożowych, jak wyka czteronasienna Vicia tetrasperma, gatunki ruderalne, jak wrotycz pospolity Tanacetum vulgare. Nawłoć kanadyjska, wraz z n. późną, nie dominują, ale są obecne. W niektórych miejscach widać ślady bruzd po dawnym przeoraniu oraz pozostałości po wykarczowanych, niewielkich sosnach. Roślinność tą zaliczono do siedliska półnaturalnych łąk świeżych 6510, ale w średnim stanie zachowania. 92 93
Na północy kompleksu łąkowego Rutki, pomiędzy kopalnią a ścianą lasu, znajduje się teren z wilgotnym oraz podmokłym podłożem, nieużytkowany od kilku lat. Wykształciła się tam bogata łąka zmiennowilgotna (powierzchnia J) z olszewnikiem kminkolistnym Selinum carvifolia, krwiściągiem lekarskim Sanguisorba officinalis i turzycą prosowatą Carex panicea. Duży udział w roślinności ma ostrożeń łąkowy Cirsium rivulare, tojeść zwyczajna Lysimachia vulgaris oraz inne gatunki łąk wilgotnych Calthion i szuwarów wielkoturzycowych. Jest to najbardziej różnorodna łąka w całym kompleksie Rutki. Znajduje się tu też populacja kukułki szerokolistnej Dacylorhiza officinalis, licząca ok. 25 kwitnących pędów. Łąka zmiennowilgotna pod lasem przechodzi w torfowisko przejściowe (kod 7140) z wełnianką wąskolistną Eriophorum angustifolium (powierzchnia K). 6.5.2. Siedliska z I załącznika Dyrektywy Siedliskowej Największą powierzchnię zajmuje siedlisko górskie i niżowe łąki świeże użytkowane ekstensywnie o kodzie 6510. Łąki po obu stronach Ścinawy Niemodlińskiej są w stanie bardzo dobrym, niewielkie nieużytkowane fragmenty w stanie złym. W pobliżu kopalni stan dużej powierzchni siedliska jest średni. W kompleksie występuje też siedlisko łąk zmiennowilgotnych (kod 6410) w dobrym stanie zachowania. Niewielką powierzchnię zajmuje siedlisko 7140 Torfowiska przejściowe i trzęsawiska. 6.5.3. Cenne gatunki roślin Najcenniejszym odnotowanym gatunkiem jest chroniony storczyk kukułka szerokolistna Dactylorhiza majalis, w liczbie około 25 kwitnących pędów (powierzchnia J). Ponadto, odnotowano obecność dość rzadkich lokalnie gatunków, takich jak: wełnianka wąskolistna Eriophorum angustifolium, bukwica lekarska Betonica officinalis, przytulia północna Galium boreale (jedno z dwóch stwierdzonych stanowisk w Borach Niemodlińskich) i rdest wężownik Polygonum bistorta (jedyne odnalezione stanowisko w Borach Niemodlińskich). Ciekawe jest również stwierdzenie rzadkiego gatunku segetalnego kąkol polny Agrostemma githago - został stwierdzony na miedzy, pomiędzy polem a drogą polną, w północnej części kompleksu Rutki. Nie jest to jednak gatunek łąkowy. 2 (A+B+C+D+E) Liczba obserwowanych osobników Liczba osobników/100 m Prowadzono transekt 700 m. Podczas najliczniejszej kontroli naliczono 37 motyli. Izolacja km Odległość od najbliższego znanego stanowiska - 1,3 km. Modraszek telejus - wykazany na łąkach nad Ścinawą Niemodlińską, jak i na łąkach na północ od kopalni. W miejscu występowania motyli warunki pod kątem ich wymagań siedliskowych były dobre - obecny krwiściąg lekarski oraz gniazda mrówek. Obszar nie jest mocno izolowany od łąk z sąsiednimi populacjami motyla. Zarastanie obszaru przez ekspansywne byliny i siewki drzew jest nieznaczne. Kompleks łąkowy Rutki jest bardzo wartościowy pod kątem występowania badanego gatunku. Tab. 21. Wskaźniki stanu populacji dla modraszka telejusa w kompleksie łąkowym Rutki. Powierzchnia Wskaźnik Miara Opis Ocena 1 (J, K, I (tylko na północ od kopalni)) Liczba obserwowanych osobników Liczba osobników/100 m Prowadzono transekt 200 metrów. Obserwowano 8 motyli podczas najliczniejszej kontroli. Izolacja km Odległość od najbliższego znanego stanowiska - 1,3 km. 2 (A+B+C+D+E) Liczba obserwowanych osobników Liczba osobników/100 m Prowadzono transekt 700 m. Podczas najliczniejszej kontroli naliczono 30 motyli. Izolacja km Odległość od najbliższego znanego stanowiska - 1,3 km. 6.5.4. Bezkręgowce 6.5.4.1. Rośliny żywicielskie Stwierdzono krwiściąg lekarski, wilgociolubne gatunki szczawiów oraz czarcikęs łąkowy. Krwiściąg lekarski na północ od kopalni odkrywkowej występował bardzo licznie. Nad Ścinawą Niemodlińską krwiściąg lekarski także był obecny w dużej ilości, występował w skupieniu na terenach łąkowych, a także na obszarach nieużytkowanych. Wilgociolubne gatunki szczawiów wykazano zarówno na łąkach nad Ścinawą Niemodlińską, jak i na północy obszaru. W niektórych lokalizacjach był liczny, a w innych obecne były pojedyncze rośliny. Czarcikęs łąkowy stwierdzono w jednej lokalizacji. Czerwończyk nieparek - wykazany wyłącznie na południe od kopalni odkrywkowej. Obserwowano zarówno jaja na liściach szczawiu, w liczbie od jednego do kilkunastu (w części zachodniej podpowierzchni), jak i dorosłe osobniki, w liczbie dwóch samców (w części wschodniej podpowierzchni). Jaja obserwowano na 5 kępach szczawiu. 6.5.4.3. Inne cenne gatunki bezkręgowców siedlisk łąkowych Z uwagi na obecność czarcikęsa łąkowego prowadzono poszukiwania oprzędów przelatki aurinii. Motyli nie wykazano. 6.5.4.2. Gatunki z II załącznika Dyrektywy Siedliskowej Modraszek nausitous wykazany na łąkach nad Ścinawą Niemodlińską, jak i na łąkach na północ od kopalni. W miejscu występowania motyli warunki pod kątem ich wymagań siedliskowych były dobre - obecny krwiściąg lekarski oraz gniazda mrówek. Obszar nie jest mocno izolowany od łąk z sąsiednimi populacjami motyla. Zarastanie obszaru przez ekspansywne byliny i siewki drzew jest nieznaczne. Kompleks łąkowy Rutki jest bardzo wartościowy pod kątem występowania badanego gatunku. Tab. 20. Wskaźniki stanu populacji dla modraszka nausitousa w kompleksie łąkowym Rutki. Powierzchnia Wskaźnik Miara Opis Ocena 1 (J, K, I (tylko na północ od kopalni)) Liczba obserwowanych osobników Liczba osobników/100 m Prowadzono transekt 200 metrów. Obserwowano 11 motyli podczas najliczniejszej kontroli. Izolacja km Odległość od najbliższego znanego stanowiska - 1,3 km. 6.5.4.4. Zagrożenia dla motyli Tab. 22. Ocena zagrożeń za pomocą wskaźników stanu siedliska dla modraszków z rodzaju Phengaris. Powierzchnia Wskaźnik Miara Opis Ocena 1 (J, K, I (tylko na północ od kopalni)) Powierzchnia 8,5 ha Obszar obejmuje tereny łąkowe. Dostępność roślin żywicielskich Dostępność mrówek gospodarzy Zarastanie ekspansywnymi bylinami Zarastanie przez drzewa /krzewy >20 % Krwiściąg lekarski bardzo liczny. 20-50 % Gniazda mrówek stosunkowo liczne. 25-50 % Na części powierzchni zarastanie, spowodowane brakiem koszeń. <25 % Zarastanie występuje, jednak nie w wysokim stopniu. Ocena ogólna stanu siedliska 94 95
2 (A+B+C+D+E) Powierzchnia 1,5 km 2 Teren składający się głównie z koszonych łąk, turzycowisk, nielicznych zadrzewień. Dostępność roślin żywicielskich Dostępność mrówek gospodarzy Zarastanie ekspansywnymi bylinami Zarastanie przez drzewa /krzewy 5-20 % Krwiściąg lekarski na fragmentach łąk bardzo liczny, na części powierzchni nieobecny. 20-50 % Gniazda mrówek liczne na obszarach łąkowych. 25-50 % Zarastanie największe w części wschodniej łąk, gdzie nie odbywają się regularne koszenia. <25 % Zarastanie przez drzewa i krzewy występuje, jednak w stosunku to wielkości terenu, jest nieznaczące, skupione głównie w części wschodniej powierzchni. Ocena ogólna stanu siedliska Na podpowierzchni nr 1 głównym zagrożeniem dla modraszków jest brak użytkowania części łąk, co w dłuższej perspektywie czasowej może prowadzić do zarastania terenu przez byliny i siewki drzew. Do głównych zagrożeń występujących na podpowierzchni nr 2 zaliczyć można przede wszystkim niewłaściwe pory koszeń, nieuwzględniające cyklu rozwojowego modraszków. Koszenie łąk w okresie lipiec - sierpień ogranicza populację modraszków. 6.5.4.5. Ogólna ocena obszaru pod kątem motyli Kompleks łąkowy Rutki jest bardzo wartościowy ze względu na liczne występowanie na nim obydwu poszukiwanych gatunków modraszków z rodzaju Phengaris. Oba gatunki modraszków wykazano na obydwu podpowierzchniach kompleksu łąkowego Rutki. Na podpowierzchni nr 1 stan ich populacji oceniono na właściwy (). Z kolei stan siedliska na obszarze tej powierzchni został oceniony na niezadawalający (). Głównym problemem obszaru jest brak regularnych koszeń na części łąk, co może w przyszłości prowadzić do większego zarastania powierzchni łąkowych przez ekspansywne gatunki roślin i siewki drzew. Na podpowierzchni nr 2 populację obu gatunków modraszków oceniono na - stan niezadowalający, tak samo jak stan siedliska. Teren ten jest bardzo zróżnicowany - w zachodnim fragmencie znajdują się łąki regularnie koszone, z dużym zagęszczeniem krwiściągu lekarskiego i bardzo licznymi motylami, w części wschodniej obecne są obszary bardzo mocno zarośnięte przez byliny, a krwiściąg lekarski jest tam mniej liczny, podobnie jak i motyle. Czerwończyk nieparek występuje na podpowierzchni nr 2, gdzie liczne obserwowano jego jaja i osobniki imaginalne. 6.5.5. Ptaki 6.5.5.1. Występowanie waloryzujących gatunków ptaków Większość ze stwierdzonych gatunków waloryzujących to ptaki nieliczne w skali kraju lub regionu. Część gatunków osiągała wysokie wskaźniki zagęszczenia par lęgowych. Ogólny wskaźnik zagęszczenia par lęgowych: 8,8 par/10 ha. Tab. 23. Występowanie waloryzujących gatunków ptaków w kompleksie łąkowym Rutki. Gatunek Liczba par lęgowych Derkacz Crex crex 14 Jarzębatka Sylvia nisoria 6 - Gatunki z I załącznika Dyrektywy Ptasiej Komentarz Liczne występowanie derkacza stanowi o kluczowym znaczeniu tego obszaru dla zachowania populacji w Borach Niemodlińskich (w obrębie kompleksu występuje 17% populacji regionu); lokalne zagęszczenie wewnątrzbiotopowe we wschodniej części kompleksu (1,6 samców/10 ha) należy do najwyższych stwierdzanych w bioregionie Borów Niemodlińskich i na obszarze Polski (Sikora i in. 2007; Budka i in. 2012). Gąsiorek Lanius collurio 26 Przepiórka Coturnix coturnix 3 - Kszyk Gallinago gallinago 2 Pokląskwa Saxicola rubetra 32 Kląskawka Saxicola rubicola 5 - Świerszczak Locustella naevia Strumieniówka Locustella fluviatilis Łozówka Acrocephalus palustris Cierniówka Sylvia communis 24 Potrzos Emberiza schoeniclus 1 2-22 - 1 - RAZEM 138 - Drugi pod względem liczebności gatunek obszaru; wewnątrzśrodowiskowe, prawdopodobne zagęszczenia gatunku wynosiły 3,9 i 1,6 pary/10 ha (odpowiednio dla północnej i południowo-zachodniej części kompleksu) i są to wartości odpowiednio bardzo wysoka i dość wysoka w skali naszego kraju i innych państw europejskich (Goławski 2006, Tomiałojć i Stawarczyk 2003); świadczy to o bardzo dużym znaczeniu siedlisk lęgowych obszaru dla gąsiorka i szeregu innych, cennych gatunków ptaków. Pozostałe gatunki chronione Są to dwie z zaledwie osiemnastu par lęgowych kszyka stwierdzonych na łąkowych powierzchniach badawczych w obrębie Borów Niemodlińskich. Pokląskwa byłą najliczniejszym gatunkiem obszaru; na większości kompleksu występowała licznie, osiągając w trzech jego poszczególnych częściach północnej, wschodniej i południowo-zachodniej zagęszczenie odpowiednio 2,9, 2,7 i 1,4 pary/10 ha; dwie pierwsze wartości to jedne z najwyższych zagęszczeń notowanych w skali Polski (Tomiałojć i Stawarczyk 2003); wskazuje to na dużą wartość przyrodniczą większości łąk obszaru. W obrębie obszaru znajduje się duża powierzchnia siedlisk łąkowych potencjalnie korzystnych dla świerszczaka (przede wszystkim cała wschodnia część kompleksu); zaskakujące jest zatem stwierdzenie tylko jednej pary lęgowej gatunku. Trzeci pod względem liczebności gatunek obszaru; najwyższe stwierdzone, prawdopodobne zagęszczenie (3,4 pary/10 ha w północnej części kompleksu) plasuje się wśród średnich wartości stwierdzanych w optymalnych środowiskach łąkowych w kraju (Tomiałojć i Stawarczyk 2003). 6.5.5.2. Wartość ornitologiczna obszaru Obszar ma bardzo wysoką wartość ornitologiczną. Stanowią o tym przede wszystkim wysokie liczebności oraz zagęszczenia i wskaźniki zagęszczeń niektórych ze stwierdzonych gatunków kwalifikujących. Najliczniej występują derkacz, pokląskwa i gąsiorek, gatunki preferujące siedliska łąkowe, będące wskaźnikami dobrze zachowanych siedlisk o wysokim stanie ekologicznym. Stwierdzono dość wysoki wskaźnik ogólnego zagęszczenia par lęgowych (prawie 9 par/10 ha). Trzy spośród dwunastu odnotowanych gatunków kwalifikujących to ptaki wpisane do I załącznika Dyrektywy Ptasiej. Przedmiotowy kompleks jest drugim obszarem, po okolicach Smolarni i Przechodu, o tak licznej koncentracji aktywnych głosowo samców derkacza. Na łąkach koło Ligoty Tułowickiej stwierdzono jednak wyższe miejscowe zagęszczenie gatunku 1,6 samców/10 ha we wschodniej części kompleksu. Jest to jedna z najwyższych wartości stwierdzonych w całych Borach Niemodlińskich, a także na Śląsku i w skali Polski. Czternaście samców derkacza stwierdzonych na całym obszarze stanowi istotną część populacji gatunku w bioregionie Borów Niemodlińskich (17%). Ochrona siedlisk łąkowych w tym rejonie ma zatem zasadnicze znaczenie dla zachowania stanu liczebnego populacji bioregionalnej. Jak już wspomniano, derkacz najliczniej i w największym zagęszczeniu występował we wschodnim rejonie kompleksu. Jest to związane z obecnością na tym fragmencie prawie w ogóle nieużytkowanych łąk. Ogromna większość z nich nie została jeszcze porośnięta przez drzewa i krzewy. Cztery z dziewięciu derkaczy okupują stanowiska blisko przepływającego przez środek tego obszaru niewielkiego cieku. Znajdują się przy nim liczne, niewielkie fragmenty łąk wilgotnych z wyższą, wilgociolubną roślinnością (m.in. sitowiem leśnym i wiązówką 96 97
błotną), będące jednym z rodzajów siedlisk preferowanych przez derkacze. Drugim co do liczebności gatunku fragmentem obszaru jest jego część południowo-zachodnia. Stwierdzono tam cztery samce derkacza. Trzy z nich były związane z nieużytkowanymi obecnie fragmentami łąk, a tylko jeden ptak odzywał się na koszonej corocznie powierzchni. Nieoczekiwanie w obrębie północnego fragmentu kompleksu występował tylko jeden samiec derkacza, pomimo tego, iż obszar ten w większości jest pokryty przez optymalne dla gatunku siedliska. W kompleksie występuje zatem pewna nierównomierność rozmieszczenia stanowisk tokowych, pomimo dużej równomierności położenia dogodnych środowisk. Najprawdopodobniej jest to spowodowane skupianiem się aktywnych samców w obrębie rozległych, dogodnych powierzchni (utworzenie się skupiska wymaga odpowiednio dużego terenu), co jest związane ze specyficznym systemem rozrodczym gatunku określanym mianem sekwencyjnej poligamii. Na przedmiotowym kompleksie łąk takie skupisko zaznacza się wyraźnie właśnie we wschodniej części obszaru. Pokląskwa okazała się najliczniejszym gatunkiem kwalifikującym kompleksu (patrz tabela). Ten wymagający gatunek łąkowy występował licznie, a miejscami bardzo licznie. Najwyższe, zbliżone do siebie wskaźniki zagęszczeń osiągał w północnej i wschodniej części obszaru odpowiednio 2,9 i 2,7 par/10 ha. Są to najwyższe wskaźniki zagęszczeń stwierdzone dla tego gatunku w Borach Niemodlińskich oraz należące do najwyższych w skali Śląska i całego kraju. W obrazie rozmieszczenia par lęgowych gatunku widać wyraźnie, że pokląskwa unika fragmentów łąk z dużym zagęszczeniem zadrzewień i małych fragmentów siedlisk oddzielonych od innych powierzchni szpalerami zadrzewień. Takie luki w rozmieszczeniu gatunku występują między północno-wschodnią krawędzią kamieniołomu a ścianą lasu oraz na powierzchni pomiędzy południowym skrajem zakładu górniczego a rybnymi stawami hodowlanymi. Gąsiorek jest kolejnym cennym gatunkiem osiągającym w kompleksie łąkowym Rutki wysokie wskaźniki zagęszczenia. Jest to drugi pod względem łącznej liczebności gatunek kompleksu. Co niezwykle ciekawe, przewyższył on liczebnie nawet tak powszechne ptaki, jak cierniówka i łozówka (26 par vs. 24 i 22 pary). Az osiem par gąsiorka gniazdowało na niewielkim, około dwudziestohektarowym, północnym fragmencie kompleksu. Generuje to wskaźnik miejscowego zagęszczenia o wartości prawie 4 par/10 ha, co podobnie jak w przypadku derkacza i pokląskwy jest najwyższym wynikiem stwierdzonym w Borach Niemodlińskich oraz jednym z najwyższych na Śląsku i w kraju. Należy zaznaczyć, że gąsiorek nie był rozmieszczony równomiernie na całym kompleksie. Raczej unikał fragmentów łąk z małym udziałem drzew i krzewów (wschodni skraj obszaru) i intensywnie użytkowanych łąk z wczesnym terminem pokosu (fragment leżący po południowej stronie północno-zachodniej części Ligoty Tułowickiej). Liczne, a miejscami bardzo liczne występowanie trzech opisanych gatunków, w pośredni, ale zarazem niebudzący żadnych wątpliwości sposób ukazuje obraz siedlisk łąkowych o bardzo wysokich walorach przyrodniczych, z którymi musi być związana bogata gatunkowo i obfita entomofauna (kwestia bazy pokarmowej dla licznych par lęgowych ptaków). Wartość obszaru dopełnia duże zróżnicowanie gatunkowe awifauny, tj. obecność ptaków preferujących różne nisze ekologiczne terenów otwartych i półotwartych. Duże znaczenie ma w tym względzie występowanie trzech par przepiórki (gatunku ciepłolubnego, preferującego mniej wilgotne fragmenty łąk), dwóch par kszyka (ptaka siedlisk wilgotnych i hydrogenicznych) i liczna obecność łozówki i cierniówki (ptaków siedlisk marginalnych i przejściowych). Zastanawiające jest incydentalne występowanie świerszczaka i strumieniówki, w obliczu dość dużej dostępności odpowiednich dla nich potencjalnych siedlisk lęgowych. Także w przypadku potrzosa należałoby się spodziewać obecności więcej niż tylko jednej pary lęgowej. Jedną z największych zalet obszaru jest nieliczne występowanie inwazyjnych, obcych gatunków roślin. Obecne są one jedynie w postaci trzech dość zwartych płatów zajmujących względnie niewielkie areały. Jest to skupisko tawuły kutnerowatej (w południowo-zachodniej części kompleksu) oraz dwa skupiska nawłoci kanadyjskiej i późnej (we wschodniej i północnej części obszaru). Tawuła, w przeciwieństwie do nawłoci, nie ma na razie szczególnych tendencji do rozprzestrzeniania się, ponieważ jest otoczona głównie przez użytkowane corocznie łąki. Jednak z punktu widzenia potrzeb ochrony awifauny, wszystkie inwazyjne rośliny powinny być zwalczane we wszystkich miejscach ich występowania. Jest to konieczne ze względu na wysokie ryzyko szybkiego rozszerzenia się areału tych gatunków na wolne od nich jeszcze siedliska łąkowe. Potencjalna wartość ornitologiczna obszaru jest najprawdopodobniej tylko nieznacznie wyższa od obserwowanej. Dodatkowe, pojedyncze pary lęgowe gatunków kwalifikujących mogłyby się pojawić w miejscach z zaawansowaną sukcesją roślin drzewiastych po usunięciu nadmiaru drzew i krzewów. Na przedmiotowym obszarze występują dwie takie, większe powierzchnie: przy południowo-wschodniej i północno-wschodniej granicy zakładu górniczego. Warto zaznaczyć, że południowo-zachodni fragment obszaru (położony po południowo-zachodniej stronie zakładu górniczego) ma taki sam charakter przestrzenny i siedliskowy jak położony na zachód od Tułowic kompleks łąkowy Pradelna, na którym stwierdzono bardzo ubogą awifaunę lęgową. Teren koło Ligoty Tułowickiej cechuje się zaś dużym bogactwem gatunkowym ptaków i ich licznym występowaniem. Porównanie to wskazuje na rolę innych, nieznanych czynników ograniczających, odpowiadających za sytuację w kompleksie łąkowym Pradelna i czyni tę kwestię jeszcze bardziej enigmatyczną. 98 99
Mapa nr 10. Rozmieszczenie siedlisk przyrodniczych, chronionych gatunków roślin, ptaków i motyli w kompleksie łąkowym Rutki. 100 101
6.5.6. Zagrożenia Analizując perspektywy przyszłego zachowania wartości obszaru łąkowego Rutki, trudno wyodrębnić główny i najważniejszy czynnik zagrożenia. Z pewnością pod względem trwałości efektów najgroźniejsze jest ryzyko powiększenia powierzchni bezpośrednio sąsiadującego z kompleksem łąkowym Rutki kamieniołomu. W ostatnich latach zakład górniczy został znacznie rozszerzony o część północno-zachodnią, zajmując duży obszar łąk i część pola uprawnego. Krawędź kamieniołomu zbliża się do najcenniejszego fragmentu kompleksu łąkowego Rutki, czyli niewielkiej powierzchni bardzo bogatej łąki zmiennowilgotnej z chronioną kukułką szerokolistną. Już obecnie na skutek zajęcia przez kamieniołom powierzchni łąkowych doszło najprawdopodobniej do utraty stanowisk od kilku do kilkunastu par lęgowych kwalifikujących gatunków ptaków. Zajęcie obszaru łąk pod kamieniołom oznacza tzw. trwałą zmianę w środowisku, degradującą teren na co najmniej kilkadziesiąt lat. Ponadto siedliskom łąkowym zagraża dominacja gatunków inwazyjnych, takich jak nawłoć kanadyjska, późna oraz tawuła kutnerowata, przy czym siedlisk odpowiednich dla drugiego gatunku jest stosunkowo niewiele. Obecnie obszar zajmowany przez inwazyjne gatunki w skali tak ogromnego kompleksu łąkowego, jest niewielki, ale w perspektywie najbliższych lat może nastąpić niekontrolowany ich rozwój. Jak już wyżej wspomniano, są one na obszarze obecne jedynie w trzech miejscach (dwa skupiska nawłoci i jedno skupisko tawuły kutnerowatej), nie zubażając poważnie siedlisk obszaru. Z roku na rok będzie jednak dochodziło do zajmowania przez te rośliny kolejnych powierzchni. Także niewielki płat tawuły kutnerowatej w południowo-zachodniej części kompleksu, który obecnie nie poszerza się na skutek sąsiedztwa użytkowanych łąk, może dać początek kolejnym skupiskom gatunku na położonych blisko wilgotnych, nieużytkowanych powierzchniach (drobne, lekkie nasiona tawuły rozsiewane są przez wiatr). Jak najszybciej należy zacząć zwalczanie wszystkich skupisk roślin inwazyjnych. Z czasem bowiem będą wzrastać koszty przeprowadzania zabiegów, a maleć będą szansę ich powodzenia. Jak już wspomniano, w dwóch rejonach obszaru (przy południowo-wschodniej i północno-wschodniej granicy zakładu górniczego) występuje spontaniczna, intensywna sukcesja roślin drzewiastych. W przypadku niepodjęcia działań powstrzymujących wzrost zagęszczenia tych roślin i powiększanie zajmowanych przez nie powierzchni, w najbliższej przyszłości tereny te staną się zupełnie nieprzydatne dla ptaków środowisk łąkowych. Zagrożenie sukcesją dotyczy także wszystkich pozostałych powierzchni nieużytkowanych łąk (mających duży udział wśród siedlisk obszaru). Przy dalszym braku ich użytkowania sukcesja roślinna może przybrać skalę poważnego problemu. Część niekoszonych powierzchni już teraz jest dość gęsto porośnięta przez młode, niskie jeszcze drzewa. Istotny problem stanowi pogłębianie i odmulanie przepływającej przez południowo-zachodnią część kompleksu Rutki Ścinawy Niemodlińskiej. Z pewnością znacznie pogarsza to stosunki wodne siedlisk, co najmniej w nadrzecznym pasie łąk. Należy wspomnieć także o niezbieraniu biomasy z cennych, koszonych łąk znajdujących się w północnej części obszaru (powierzchnia J). Na powierzchni tej pozostawiana jest duża część pokosu, zalegającego w postaci podłużnych wałów. Gnicie i butwienie trawy doprowadza do silnej degradacji zbiorowiska roślinnego, a miejscami (przy większym, punktowym nagromadzeniu biomasy) do jego zupełnego zaniku. Dla modraszków poważnym zagrożeniem jest nieoptymalny termin koszeń, nieuwzględniający cyklu rozwojowego modraszków. Koszenie łąk w okresie lipiec - sierpień ogranicza populację modraszków. Na powierzchniach łąkowych, na których obserwuje się znaczącą sukcesje roślinności krzewiastej i drzewiastej należy selektywnie usuwać nadmierną liczbę drzew i krzewów zarastających powierzchnie łąkowe. W miejscach ze stwierdzonymi obcymi gatunkami roślin inwazyjnych należy przeprowadzić zwalczania tych gatunków za pomocą wypraktykowanych metod znanych z literatury przedmiotu (np. Dajdok i Pawlaczyk 2009). Oprócz sposobu użytkowania łąk bardzo ważne jest utrzymanie właściwych stosunków wodnych w kompleksie łąkowym Rutki. W tym celu należy powstrzymać nieuzasadnione pogłębianie i odmulane Ścinawy Niemodlińskiej przepływającej przez południowo-zachodnią część kompleksu Rutki. Dla łąk położonych na północ od kopalni odkrywkowej (powierzchnia I, J, K) kluczowy jest dalszy rozwój zakładu górniczego. Jego ekspansja w kierunku północno-wschodnim spowoduje zniszczenie cennych łąk. Należałoby ukierunkować rozwój kamieniołomu w kierunku pól uprawnych i nieużytków. 6.5.7. Proponowany sposób ochrony W celu zachowania urozmaiconej mozaiki siedlisk łąkowych w kompleksie Rutki należy maksymalnie zróżnicować sposób koszenia poszczególnych powierzchni łąkowych. Powierzchnie koszone w poprzednich latach i w dobrym stanie zachowania należy kosić w tym samym terminie. Obszary dotychczas nieużytkowanych łąk nad Ścinawą Niemodlińską, na powierzchniach A i E, należy kosić najwcześniej 1.09, jeden raz w roku. Dopuszczalne jest również koszenie raz na dwa lata. Łąki zmiennowilgotne (powierzchnie C, D, J) należy kosić raz na dwa lata w terminie 15.09 30.10. W przypadku powierzchni I ważne jest dosyć wczesne koszenie ze względu na duży udział gatunków ruderalnych, ale z drugiej strony są to niezwykle cenne łąki ze względu na występowanie na nich kilku par derkacza. W związku z powyższym, by pogodzić odmienne potrzeby, proponuje się, by łąki te kosić w terminie od 1 do 30 sierpnia, raz w roku. Młaki niskoturzycowe i szuwar wielkoturzycowy należy kosić w terminie od 15.08 do 30.09. Każde koszenie musi być zawsze połączone z dokładnym zebraniem i usunięciem z powierzchni uzyskanej biomasy 102 103
Mapa nr 11. Zagrożenia występujące w kompleksie łąkowym Rutki. 104 105
106 Fot.43. i fot.44. Kukułka szerokolistna Dactylorhiza majalis na łące zmiennowilgotnej na północy kompleksu Rutki (powierzchnia J); (fot. M. Rudy). Fot.42. Bogata florystycznie łąka zmiennowilgotna (6410) na północy kompleksu Rutki (powierzchnia J); (fot. M. Rudy). 107 Fot. 45. i fot. 46. Lokalnie rzadkie gatunki roślin występujące w kompleksie łąkowym Rutki. Po lewej stronie rdest wężownik Polygonum bistorta, po prawej stronie kąkol polny Agrostemma githago; (fot. M. Rudy).