Bezpieczeństwo państwa w XXI wieku Podręcznik akademicki

Bezpieczeństwo państwa w XXI wieku Podręcznik akademicki Redakcja naukowa: Mariusz Paździor, Justyna Trubalska, Łukasz Wojciechowski, Agnieszka Żywicka Lublin 2018

Wyższa Szkoła ekonomii i Innowacji w Lublinie Seria wydawnicza: Podręcznik Akademicki Wydziału Administracji i Nauk Społecznych WSEI Bezpieczeństwo państwa w XXI wieku Podręcznik akademicki Redakcja naukowa: Mariusz Paździor, Justyna Trubalska Łukasz Wojciechowski, Agnieszka Żywicka Recenzenci: prof. zw. dr hab. Kazimierz Rajchel prof. dr hab. Witold Lidwa Korekta: Grzegorz Jankowski Copyright by Innovatio Press Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Ekonomii i Innowacji w Lublinie Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie, przedrukowywanie i rozpowszechnianie całości lub fragmentów niniejszej pracy bez zgody wydawcy zabronione. Skład, łamanie i projekt okładki: Marek Szczodrak, Anna Konieczna Printed in Poland Innovatio Press Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Ekonomii i Innowacji 20 209 Lublin, ul. Projektowa 4 tel.: + 48 81 749 17 77, fax: + 48 81 749 32 13 www.wsei.lublin.pl ISBN 978-83-64527-97-5

Spis treści Wykaz skrótów...7 Przedmowa...11 Rozdział 1. Pojęcie bezpieczeństwa państwa...15 Mariusz Paździor, Justyna Trubalska 1.1. Bezpieczeństwo państwa pojęcie, istota i ewolucja...15 1.2. Typologia bezpieczeństwa...20 1.3. Polityka i strategia bezpieczeństwa...25 1.4. Podsumowanie...26 1.5. Pytania kontrolne...27 Rozdział 2. Konstytucyjnoprawne podstawy bezpieczeństwa państwa....31 Artur Trubalski 2.1. Uwagi wprowadzające...31 2.2. Rola Prezydenta RP w zapewnianiu bezpieczeństwa...36 2.3. Rola Rady Ministrów w zapewnianiu bezpieczeństwa...39 2.4. Samorząd i stany nadzwyczajne zarys problematyki...40 2.5. Pytania kontrolne...42 Rozdział 3. Zapewnianie bezpieczeństwa i porządku publicznego przez organy administracji samorządowej...45 Katarzyna Popik 3.1. Rola państwa w zapewnianiu bezpieczeństwa i porządku publicznego...45 3.2. Zadania samorządu terytorialnego w zakresie ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego...49 3.3. Realizacja zadań w zakresie bezpieczeństwa i porządku publicznego...53 3.4. Podsumowanie....56 3.5. Pytania kontrolne...56 Rozdział 4. Bezpieczeństwo Polski w ramach zinstytucjonalizowanych form współpracy międzynarodowej...59 Edyta Lis 4.1. Wprowadzenie...59 4.2. Karta Narodów Zjednoczonych, cele, zasady i członkostwo w Organizacji...62 4.3. Organizacja Traktatu Północnoatlantyckiego...79 4.4. Podsumowanie...103 4.5. Pytania kontrolne...106 Rozdział 5. Bezpieczeństwo w Unii Europejskiej...117 Justyna Trubalska 5.1. Zagrożenia bezpieczeństwa w Unii Europejskiej...117 5.2. Regulacje prawne i organy bezpieczeństwa w Unii Europejskiej...120 5.3. System zarządzania kryzysowego UE...126

4 Bezpieczeństwo państwa w XXI wieku Podręcznik akademicki 5.4. Podsumowanie...131 5.5. Pytania kontrolne...132 Rozdział 6. Bezpieczeństwo wobec konfliktów międzynarodowych...135 Edyta Lis 6.1. Pojęcie, klasyfikacje sporów i konfliktów międzynarodowych...135 6.2. Pokojowe sposoby załatwiania sporów międzynarodowych...141 6.3. Zapobieganie konfliktom w ramach ONZ....163 6.4. Zakaz groźby i użycia siły...170 6.5. Zakaz groźby i użycia siły w KNZ...172 6.6. Prawo do samoobrony w prawie międzynarodowym...174 6.7. System bezpieczeństwa zbiorowego...184 6.8. Pojęcie i klasyfikacje operacji pokojowych...187 6.9. Podsumowanie...191 6.10. Pytania kontrolne...194 Rozdział 7. Terroryzm zapobieganie i zwalczanie...207 Bogdan Michailiuk 7.1. Pojęcie i istota zjawiska...207 7.2. Antyterroryzm a kontrterroryzm...212 7.3. Polityka walki z terroryzmem rozwiązania prawne i instytucjonalne...213 7.4. Pytanie kontrolne...228 Rozdział 8. Bezpieczeństwo lokalne...233 Andrzej Pieczywok 8.1. Zagadnienia ogólne...233 8.2. Specyfika kształtowania bezpieczeństwa społeczności lokalnych...237 8 3 Charakterystyka zadań władz lokalnych w zakresie bezpieczeństwa i porządku publicznego...238 8.4. Lokalne strategie zapewnienia bezpieczeństwa...245 8.5 Samorządowe formacje ochronne...247 8.6. Regionalne i lokalne doświadczenia w zakresie kształtowania bezpiecznych przestrzeni...250 8.7. Pobudzanie aktywności obywatelskiej w zakresie kształtowania lokalnego bezpieczeństwa...252 8.8. Podsumowanie...258 8.9. Pytania kontrolne...259 Rozdział 9. Bezpieczeństwo społeczne...263 Piotr Makarzec 9.1. Istota i zakres bezpieczeństwa społecznego...263 9.2. Podstawy bezpieczeństwa społecznego...266 9.3. Rola administracji publicznej i organizacji pozarządowych w zapewnieniu bezpieczeństwa społecznego...269 9.4. Rodzaje i wymiary bezpieczeństwa społecznego...274 9.5. Zagrożenia bezpieczeństwa społecznego...277

Spis treści 5 9.6. Pomoc społeczna a bezpieczeństwo społeczne...284 9.7. Znaczenie edukacji i nauki dla zachowania bezpieczeństwa społecznego...287 9.8. Podsumowanie...289 9.9. Pytania kontrolne...289 Rozdział 10. Wybrane zagadnienia bezpieczeństwa finansowego Polski...293 Jan Mojak, Agnieszka Żywicka 10.1. Istota bezpieczeństwa finansowego...294 10.2. Wybrane zagrożenia bezpieczeństwa finansowego państwa oraz metody ich zwalczania...295 10.3. Prawno-instytucjonalne mechanizmy gwarantowania bezpieczeństwa finansowego...303 10.4. Nadzór nad rynkiem finansowym Komisja Nadzoru Finansowego (KNF)...306 10.5. Krajowa Administracja Skarbowa (KAS) i Generalny Inspektor Informacji Finansowej (GIIF)...310 10.6. Generalny Inspektor Informacji Finansowej (GIIF)...311 10.6. Prawno-instytucjonalne instrumenty gwarantowania bezpieczeństwa usług bankowych...313 10.7. Podsumowanie...316 10.8. Pytania kontrolne...317 Rozdział 11. System ochrony osób i mienia...321 Łukasz Wojciechowski 11.1. Kształtowanie systemu ochrony osób i mienia w Polsce...321 11.2. Obszary, obiekty i urządzenia, i transporty podlegające obowiązkowej ochronie...325 11.3. Pracownik ochrony...328 11.4. Wewnętrzne służby ochrony...333 11.5. Działalność gospodarcza w branży ochrony osób i mienia...335 11.6. Nadzór nad systemem ochrony osób i mienia...339 11.7. Pytania kontrolne...341 Rozdział 12. Szczególne aspekty ochrony informacji w obrocie gospodarczym...345 Agnieszka Żywicka 12.1. Dobra osobiste przedsiębiorcy i ich ochrona...345 12.2. Informacja gospodarcza i zasady jej udostępniania...349 12.3. Podsumowanie...355 12.4. Pytania kontrolne...355 Rozdział 13. Administracyjnoprawna regulacja związana ze stanami nadzwyczajnymi...357 Agnieszka Żywicka 13.1. Pojęcie, rodzaje i zasady wprowadzania stanów nadzwyczajnych...357 13.2. Stan wojenny...359 13.3. Stan wyjątkowy...362

6 Bezpieczeństwo państwa w XXI wieku Podręcznik akademicki 13.4. Stan klęski żywiołowej...364 13.5. Pytania kontrolne...367 Rozdział 14. Bezpieczeństwo w komunikacji powszechnej...369 Bogdan Michailiuk...369 14.1. Pojęcie transportu i komunikacji powszechnej oraz prawne aspekty bezpieczeństwa w komunikacji...369 14.2. Rodzaje zdarzeń drogowych...370 14.3. Znaczenie komunikacji powszechnej i transportu dla współczesności...371 14.4. Ryzyko w systemie transportu drogowego zakres i rodzaje...372 14.5. System bezpieczeństwa komunikacji i transportu...375 14.6. Działania ukierunkowane na podniesienie poziomu bezpieczeństwa w komunikacji i transporcie...379 14.7. Pytania kontrolne...382 Rozdział 15. Edukacja dla bezpieczeństwa wewnętrznego...387 Andrzej Pieczywok 15.1. Zagadnienia ogólne...387 15.2. Teoretyczny aspekt edukacji dla bezpieczeństwa...390 15.3. Instytucjonalne działanie na rzecz edukacji dla bezpieczeństwa...400 15.3. Pozainstytucjonalne działania na rzecz edukacji dla bezpieczeństwa...404 15.4. Podsumowanie...412 15.5. Pytania kontrolne...414 Spis tabel...417 Noty o autorach...419

Wykaz skrótów ACO ang. Allied Command Operations Sojusznicze Dowództwo Operacyjne ACT ang. Allied Command Transformation Sojusznicze Dowództwo ds. Transformacji AFOR ang. Albanian Forces Albańskie Siły Zbrojne AGS ang. Alliance Ground Surveillance Sojuszniczy System Obserwacji Obiektów Naziemnych BMR broń masowego rażenia C3 ang. Consultation, Command and Control Personel ds. Konsultacji, Dowodzenia i Kontroli CANZ ang. Canada, Australia and New Zealand Kanada, Australia i Nowa Zelandia CAOC ang. Combined Air Operations Centres Połączone Centra Operacji Powietrznych CAPS ang. Chicago Alternative Policing Strategy alternatywna strategia policji chicagowskiej CECIS ang. Common Emergency and Information System Wspólny System Łączności i Informowania w Sytuacjach Kryzysowych CIS ang. Communication and Information Systems Grupa Systemu Komunikacji I Informacji CIVCOM ang. Committee for Civilian Aspects of Crisis Komitet Cywilnych Aspektów Reagowania Kryzysowego DACCC ang. Deployable Air Command and Control Centre Powietrzne Centrum Dowodzenia i Kontroli DG ECHO ang. Director General of European Civil Protection and Umanitarian Aid Operations Dyrekcja Generalna Komisji Europejskiej do spraw ochrony ludności i pomocy humanitarnej DPA ang. Department of Political Affairs Departament ds. Politycznych EAPC ang. Euro-Atlantic Partnership Council Rada Partnerstwa Euroatlantyckiego EERC ang. European Emergency Response Capacity Europejska Zdolność Reagowania Kryzysowego EPBiO Europejska Polityka Bezpieczeństwa i Obrony ERCC ang. Emergency Response Coordination Centre Centrum Koordynacji Reagowania Kryzysowego ESDZ Europejska Służba Działań Zewnętrznych EUMC ang. European Union Military Committee Komitet Wojskowy Unii Europejskiej EWP Europejska Współpraca Polityczna

8 Bezpieczeństwo państwa w XXI wieku Podręcznik akademicki HQ AIRCOM ang. Headquarters Allied Air Command Kwatera Główna Sojuszniczego Dowództwa Sił Powietrznych HQ LANDCOM ang. Headquarters Allied Land Command Kwatera Główna Sojuszniczego Dowództwa Sił Lądowych HQ MARCOM ang. Headquarters Allied Maritime Command Kwatera Główna Sojuszniczego Dowództwa Sił Powietrznych ICJ ang. International Court of Justice Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości ICTR ang. United Nations International Criminal Tribunal for Rwanda Międzynarodowy Trybunał Karny dla Rwandy ICTY ang. International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii IFOR ang. Implementation Force Siły Implementacyjne IS ang. International Staff Sekretariat Międzynarodowy ISAF ang. International Security Assistance Force Międzynarodowe Siły Wsparcia Bezpieczeństwa JFC ang. Joint Force Command dowództwo sił połączonych KBWE Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie KFOR ang. Kosovo Force Międzynarodowe siły pokojowe NATO w Kosowie KNZ Karta Narodów Zjednoczonych MAP ang. Membership Action Plan Plan działania na rzecz członkostwa w NATO MC ang. Military Committee Komitet Wojskowy MINURSO ang. United Nations Mission for the Referendum in Western Sahara Misja Narodów Zjednoczonych na rzecz Referendum na Saharze Zachodniej MONUSCO ang. United Nations Organization Stabilization Mission in the Democratic Republic of the Congo Misja Stabilizacyjna Narodów Zjednoczonych w Demoktatycznej Republice Konga MTS Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości NACC ang. North Atlantic Cooperation Council Północnoatlantycka Rada Współpracy NAEW&CF ang. NATO Airborne Early Warning and Control Force Siły Wczesnego Ostrzegania i Kontroli Powietrznej NATO ang. North Atlantic Treaty Organization Sojusz Północnoatlantycki NC3A ang. NATO Consultation, Command and Control Agency Agencja NATO ds. Konsultacji, Dowodzenia i Kontroli NCIA ang. Communications and Information Agency Agencja Komunikacji i Informacji NATO NHQC3S ang. NATO Headquarters C3 Staff Kwatera Główna Personelu ds. Konsultacji, Dowodzenia i Kontroli NRC ang. NATO-Russia Council Rada NATO-Rosja

Wykaz skrótów 9 NUC ang. NATO-Ukraine Commission Komisja NATO-Ukraina OBWE Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie OCHA ang. The United Nations Office for the Coordination of Humanitarian Affairs Biuro Organizacji Narodów Zjednoczonych do spraw Koordynacji Pomocy Humanitarnej ONZ Organizacja Narodów Zjednoczonych PdP Partnerstwo dla Pokoju PE Parlament Europejski PJW Polska Jednostka Wojskowa PKW Polski Kontyngent Wojskowy PSC Komitet Polityczny i Bezpieczeństwa RB Rada Bezpieczeństwa RGiS Rada Gospodarcza i Społeczna SACT ang. Supreme Allied Commander Transformation Naczelny Sojuszniczy Dowódca ds. Transformacji SFOR ang. Stabilisation Force Siły Stabilizacyjne NATO SPM Stowarzyszenie Prawa Międzynarodowego STA Stały Trybunał Arbitrażowy STRIKFORNATO ang. Naval Striking and Support Forces NATO Morskie Siły Uderzeniowe i Wsparcia NATO STSM Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej SUFO Specjalistyczne Uzbrojone Formacje Ochronne TA Traktat z Amsterdamu zmieniający Traktat o Unii Europejskiej, Traktaty ustanawiające Wspólnoty Europejskie oraz niektóre związane z nimi akty TFUE Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (dawny: Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską) TRJN Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej TUE Traktat o Unii Europejskiej UA Unia Afrykańska UE Unia Europejska UNDP ang. United Nations Development Programme Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju UW Układ Warszawski UZE Unia Zachodnioeuropejska WE Wspólnota Europejska WEOG Western European and Others Group WPBiO Wspólna Polityka Bezpieczeństwa i Obrony WPZiB Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa WSO Wewnętrzne Służby Ochrony ZO Zgromadzenie Ogólne

Przedmowa Bezpieczeństwo państwa może być definiowane zarówno jako stan, wartość chroniona, jak również proces. Bez względu na przyjęte podejście do bezpieczeństwa państwa jest ono silnie związane z funkcjonowaniem państwa i odnosi się do jego uwarunkowań, podstaw prawnych oraz instytucji powołanych do jego zapewniania, a przede wszystkim relacji pomiędzy wskazanymi elementami. W ostatnich latach ze względu na dynamiczne zmiany w środowisku państwa, a także uwzględniając fakt, iż właśnie instytucja państwa jest odpowiedzialna za jego zapewnianie, obserwuje się wzmożone zainteresowanie problematyką jego bezpieczeństwa w ośrodkach naukowo-badawczych i organizacjach eksperckich. Następuje lawinowy rozwój kierunków związanych z bezpieczeństwem: bezpieczeństwo wewnętrzne, bezpieczeństwo publiczne, bezpieczeństwo narodowe. Mając na uwadze fakt, że bezpieczeństwo jest zjawiskiem dynamicznym i złożonym, powinno zajmować szczególny przedmiot pogłębionych analiz i refleksji w ośrodkach akademickich. Celem niniejszego opracowania jest interdyscyplinarna analiza bezpieczeństwa państwa w XXI wieku. Został ono osiągnięty przede wszystkim dzięki problemowemu ujęciu bezpieczeństwa państwa z uwzględnieniem jego aspektu wewnętrznego i zewnętrznego. Autorzy, w celu wskazania różnorodności, a przede wszystkim złożoności zjawiska dokonali pogłębionej analizy zarówno pojęcia bezpieczeństwa państwa, jak również podstaw normatywnych, instytucji oraz wybranych płaszczyzn na których to pojęcie występuje. Tym samym w sposób naturalny w monografii kształtuje się wyraźna linia podziału pomiędzy zagadnieniami związanymi z bezpieczeństwem państwa. W ośmiu pierwszych rozdziałach, autorzy zbadali zagadnienia związane z podstawami prawno-instytucjonalnymi tego zagadnienia, wskazując na silną zależność aspektu wewnętrznego i zewnętrznego państwa. Z kolei w siedmiu kolejnych rozdziałach przedmiotem pogłębionej analizy są konkretne problemy związane z tym zagadnieniem. Wskazany podział treści ujętych w monografii ma na celu podkreślenie wielowymiarowości i wieloaspektowości zjawiska bezpieczeństwa państwa. W rozdziale pierwszym Pojęcie bezpieczeństwa państwa, Mariusz Paździor i Justyna Trubalska dokonali pogłębionej analizy zagadnienia, wskazując istotę oraz wielowymiarowość tego pojęcia. Dodatkowo dokonali analizy podstaw teoretycznych polityki i strategii bezpieczeństwa. W rozdziale drugim Konstytucyjnoprawne podstawy bezpieczeństwa państwa, Artur Trubalski, wskazał na rolę konstytucyjnych organów państwa w zapewnianiu jego bezpieczeństwa oraz dokonał analizy przepisów Konstytucji RP odnoszących się do bezpieczeństwa państwa oraz stanów nadzwyczajnych. Rozdział autorstwa Katarzyny Popik, Zapewnienie bezpieczeństwa i porządku publicznego przez organy administracji samorządowej,

12 Bezpieczeństwo państwa w XXI wieku Podręcznik akademicki uzupełnia analizę podstaw prawnych bezpieczeństwa i porządku publicznego realizowanego na poziomie samorządu terytorialnego. Z kolei w rozdziale czwartym Bezpieczeństwo Polski w ramach zinstytucjonalizowanych form współpracy międzynarodowej, Edyta Lis analizuje udział Polski w organizacjach międzynarodowych i jego wpływ na bezpieczeństwo państwa. Z kolei Justyna Trubalska, w rozdziale Bezpieczeństwo w Unii Europejskiej, dokonała analizy zarówno uwarunkowań bezpieczeństwa w UE, regulacji prawnych i organów powołanych do zapewnienia bezpieczeństwa na forum UE, a także poddała analizie system zarządzania kryzysowego wypracowany na poziomie UE. Pojęcie sporów i konfliktów międzynarodowych, a także zapobieganie konfliktom w ramach ONZ oraz problematyka operacji pokojowych stanowią przedmiot rozważań w rozdziale autorstwa Edyty Lis pt. Bezpieczeństwo wobec konfliktów międzynarodowych. Współczesne zagrożenia bezpieczeństwa państwa coraz częściej są związane z asymetrią zagrożeń, o czym pisze Bogdan Michailiuk w rozdziale pt. Terroryzm zapobieganie i zwalczanie. Autor w swoich rozważaniach skoncentrował się zarówno na wskazaniu istoty zjawiska, jak również odniósł się do praktyki związanej z zapobieganiem i zwalczaniem terroryzmu. Andrzej Pieczywok, w rozdziale zatytułowanym Bezpieczeństwo lokalne, dokonuje analizy kształtowania bezpieczeństwa społeczności lokalnych, strategii jego zapewniania, a także wskazuje na zadania władz lokalnych w zakresie bezpieczeństwa i porządku publicznego. W rozdziale Bezpieczeństwo społeczne, Piotr Makarzec dokonał analizy istoty i zakresu bezpieczeństwa społecznego oraz roli administracji publicznej i organizacji pozarządowych w jego zapewnianiu. Z kolei Jan Mojak i Agnieszka Żywicka, w rozdziale Wybrane zagadnienia bezpieczeństwa finansowego Polski, dokonują pogłębionych studiów nad uwarunkowaniami bezpieczeństwa finansowego i podstaw prawno-organizacyjnych jego zapewniania. Łukasz Wojciechowski, w części poświęconej Systemowi ochrony osób i mienia, wskazał na podstawy jego funkcjonowania, a także w sposób szczegółowy odwołał się do praktyki badanego obszaru. W rozdziale dwunastym pt. Szczególne aspekty ochrony informacji w obrocie gospodarczym, Agnieszka Żywicka, odwołała się do bezpieczeństwa jednostkowego na przykładzie dóbr osobistych przedsiębiorcy. W kolejnym rozdziale Administracyjnoprawne regulacje związane ze stanami nadzwyczajnymi, dokonała omówienia stanów nadzwyczajnych w Polsce oraz konsekwencji ich wprowadzenia dla bezpieczeństwa państwa. Bogdan Michaliuk w rozdziale pt. Bezpieczeństwo w komunikacji powszechnej, wskazuje na pojęcie transportu i komunikacji powszechnej oraz jej znaczenia dla współczesności. Dodatkowo analizuje system bezpieczeństwa komunikacji i transportu. Całość pracy wieńczy rozdział autorstwa Andrzeja Pieczywoka pt. Edukacja dla bezpieczeństwa wewnętrznego, w którym autor wskazuje między innymi na pozainstytucjonalne działania na rzecz edukacji dla bezpieczeństwa.

Przedmowa 13 Monografia jest adresowana do studentów kierunku bezpieczeństwa wewnętrznego, bezpieczeństwa narodowego, bezpieczeństwa międzynarodowego oraz politologii i stosunków międzynarodowych, a także osób interesujących się tematyką bezpieczeństwa państwa. Mariusz Paździor, Justyna Trubalska Łukasz Wojciechowski, Agnieszka Żywicka

Rozdział 1 Mariusz Paździor Justyna Trubalska Pojęcie bezpieczeństwa państwa 1.1. Bezpieczeństwo państwa pojęcie, istota i ewolucja Zjawisko bezpieczeństwa stanowi jednocześnie dynamiczny proces i stan, który wraz z ewolucją środowiska międzynarodowego podlega przekształceniom. Obserwuje się efekt pewnej dychotomii, w której następuje rozszerzenie kategorii bezpieczeństwa na kolejne obok państwa podmioty i zjawiska 1. Jednocześnie dochodzi do pewnego dopracowania, wręcz uszczegółowienia, zjawiska bezpieczeństwa poprzez dostrzeżenie jego nowych płaszczyzn oraz wymiarów. Etymologia pojęcia bezpieczeństwo wywodzi się od łacińskiego securitas (sine cura), które tłumaczy się, jako wolność od trosk, pewność, bezpieczeństwo, stan bez niepokoju 2. Tym samym bezpieczeństwo to brak zagrożeń lub system ochrony przed niebezpieczeństwem 3. Zjawisko bezpieczeństwa stanowi podstawową potrzebę człowieka, a co za tym idzie społeczeństw, państw oraz systemów międzynarodowych, które nie zostało zdefiniowane w sposób jednoznaczny. Tradycyjnie pojęcie bezpieczeństwo definiowane jest, jako wolność od zagrożeń, które stwarzają ryzyko dla istnienia państwa. Toteż analizowane pojęcie jest warunkowane przez zagrożenia dla danego podmiotu 4. Zagrożenia stanowią zasadniczy element bezpieczeństwa. Richard H. Ullman definiuje zagrożenia, jako działania lub sentencje zdarzeń, które, po pierwsze, drastycznie zagrażają 1 J. Trubalska, Bezpieczeństwo energetyczne Rzeczypospolitej Polskiej, Polskie Towarzystwo Geopolityczne, Kraków 2015, s. 25. 2 K. Kumaniecki, Słownik łacińsko-polski, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1984, s. 137 i 451; oraz A. Bógdał-Brzezińska, Modele bezpieczeństwa międzynarodowego w świetle teorii stosunków międzynarodowych, [w:] Bezpieczeństwo międzynarodowe. Wyzwania i zagrożenia XXI wieku, P. Olszewski, T. Kapuśniak, W. Lizak (red.), Wyższa Szkoła Handlowa w Radomiu, Radom 2009, s. 13-14. 3 Z. Jagiełło, Wybrane problemy bezpieczeństwa państw, narodów oraz społeczności lokalnych na początku XXI wieku, Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. Angelusa Silesiusa, Wałbrzych 2008, s. 17. 4 J. Czaptunowicz, System czy nieład? Bezpieczeństwo europejskie u progu XXI wieku, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 1998, s. 17.

16 Bezpieczeństwo państwa w XXI wieku Podręcznik akademicki i to w relatywnie krótkim czasie, jakości życia ludności państwa oraz po drugie, zagrażają istotnym zawężeniem opcji wyboru i działania rządów 5. Przy ocenie stanu bezpieczeństwa należy wziąć pod uwagę zarówno rzeczywisty stan (obiektywną niepewność), który niesie za sobą zagrożenia, jak również stan świadomości (subiektywną niepewność) ośrodka decyzyjnego, który analizuje, dostrzega i reaguje na zagrożenia pochodzące ze środowiska analizowanego podmiotu 6. Na podstawie identyfikacji zagrożeń podmiot bezpieczeństwa podejmuje decyzje i realizuje działania na rzecz jego zapewnienia. Oznacza to, że zagrożenia mają zarówno charakter subiektywny mieszczą się w sferze świadomości, jak również obiektywny mogą być postrzegane, jako realne zjawisko 7. W praktyce przekłada się to na definiowanie bezpieczeństwa w kategoriach negatywnych 8, ponieważ rozpatrywane jest w kontekście zagrożeń i kojarzone jest z użyciem siły i przymusu. Prekursorem wspomnianego podejścia jest Arnold Wolfers, który definiuje bezpieczeństwo poprzez brak zagrożeń dla nabytych wartości w sensie obiektywnym oraz brak strachu, że wartości te zostaną zaatakowane w sensie subiektywnym 9. Z kolei Walter Lippman uważa, że państwo jest bezpieczne w takim stopniu, w jakim nie musi poświęcać podstawowych wartości, unikając wojny, jak też, gdy jest w stanie, jeśli zostanie skonfrontowany z takimi wyzwaniami, wyjść zwycięsko z wojny, która zagwarantuję ochronę tych wartości 10. Za ilustrację i wyjaśnienie percepcji bezpieczeństwa w wymiarze obiektywnym i subiektywnym służy model Daniela Frei a (tabela 1), według którego: stan braku bezpieczeństwa występuje, gdy rzeczywiste zagrożenie jest duże, a jego postrzeganie jest prawidłowe; stan obsesji jest charakterystyczny, gdy zagrożenie rzeczywiste jest niewielkie, natomiast postrzegane jest jako duże; 5 M. A. Levy, Is the Environment a National Security Issue?, International Security 1995, tom 20, nr 2, s. 40; M. Pietraś, Bezpieczeństwo ekologiczne w Europie, UMCS, Lublin 1996, s. 26. 6 J. Olchowski, Zagrożenia bezpieczeństwa, [w:] Polska w systemie bezpieczeństwa międzynarodowego, Marek Pietraś, Konstanty A. Wojtaszczyk (red.), Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2016, s. 41-73. 7 R. Zięba, Pojęcie i istota bezpieczeństwa państwa w stosunkach międzynarodowych, Sprawy Międzynarodowe 1989, nr 10, s. 50-55. 8 Rozumienie negatywne bezpieczeństwa zostało zaproponowane przez Josepha S. Nye, szerzej zob. Joseph S. Ney, Jr., Problemy badań nad bezpieczeństwem, Sprawy Międzynarodowe 1989, nr 6, s. 54. 9 I. Pawlikowska, Bezpieczeństwo jako cel polityki zagranicznej państwa, [w:] Wstęp do teorii polityki zagranicznej państwa, R. Zięba (red.), Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2005, s. 59; por. G. Evans, J. Newnham, Pengium Dictionary of International Relations, Londyn 1998; S. Koziej, Bezpieczeństwo: istota, kategorie, ewolucja, Bezpieczeństwo Narodowe 2011, nr 2, s. 19-39. 10 K. Żurkowska, Pojęcie bezpieczeństwo i jego ewolucja, [w:] Bezpieczeństwo międzynarodowe. Teoria i praktyka, K. Żurkowska, M. Gracik (red.), Szkoła Główna Handlowa. Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2006, dz. cyt., s. 22.

Mariusz Paździor, Justyna Trubalska Rozdział 1. Pojęcie bezpieczeństwa państwa 17 stan fałszywego bezpieczeństwa występuje, gdy zagrożenie rzeczywiste jest duże, natomiast postrzegane jest jako niewielkie, tzw. mispercepcja (fałszywa percepcja); stan bezpieczeństwa osiągnięty jest wtedy, gdy stan zagrożenia rzeczywistego jest mały a jego postrzeganie jest prawidłowe 11. Tabela 1. Subiektywny i obiektywny wymiar bezpieczeństwa Obiektywna niepewność Duża Mała Subiektywna niepewność duża mała Brak bezpieczeństwa Fałszywe bezpieczeństwo Obsesja Bezpieczeństwo Źródło: M. Pietraś, Bezpieczeństwo ekologiczne w Europie, Lublin 1996, s. 19. Współcześnie dostrzega się potrzebę podejmowania działań mających na celu kreowanie bezpieczeństwa (podejście pozytywne). Jak wskazuje Beata Górka- Winter, wymiar pozytywny bezpieczeństwa odnosi się do umiejętności zwalczania zagrożenia, które występuje w otoczeniu państwa 12. Ujęcie pozytywne bezpieczeństwa zawiera w sobie również takie cechy jak pewność przetrwania, czy też posiadania. Zatem bezpieczeństwo państwa uzależnione jest od czynników które go warunkują. Jednocześnie bezpieczeństwo jest stanem określonym tylko w konkretnym momencie historycznym, w którym pod uwagę zostały wzięte wszystkie okoliczności oraz czynniki danego okresu. Zmiany zachodzące w środowisku międzynarodowym determinują dynamikę zjawiska bezpieczeństwa. Istotny wpływ na zmiany w systemie międzynarodowym mają procesy globalizacji oraz regionalizacji, które zmieniają uwarunkowania 11 za: R. Zięba, Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego, Scholar Warszawa 1999, s. 29; oraz M. Pietraś, Bezpieczeństwo ekologiczne..., s. 19-20; Bezpieczeństwo zewnętrzne Rzeczypospolitej Polskiej, T. Jemioł, K. Malaka (red.), AON, Warszawa 2002, s. 91-92; R. Zięba, Nowa instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego, AON, Warszawa 1998, s. 26-27. 12 B. Górka-Winter, Kryterium bezpieczeństwa międzynarodowego państwa, [w:] Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowego państwa, S. Dębski, B. Górka-Winter (red.), PISM, Warszawa 2003, s. 59.

18 Bezpieczeństwo państwa w XXI wieku Podręcznik akademicki środowiska międzynarodowego, a tym samym przyczyniają się do tworzenia nowych uwarunkowań bezpieczeństwa państwa 13. Efektem wspomnianych zmian jest rozszerzanie oraz zmiana percepcji bezpieczeństwa. Bipolarny podział świata charakterystyczny dla okresu zimnej wojny oraz wyścig zbrojeń implikował sytuację, w której priorytetową rolę pełnił militarny wymiar bezpieczeństwa. Posiadanie siły militarnej utożsamiano z bezpieczeństwem, co z kolei przekładało się na sytuację, w której wzrost bezpieczeństwa jednego państwa powodował spadek poczucia bezpieczeństwa innych państw (tzw. dylemat bezpieczeństwa ) 14. Koncepcja odstraszania sprowadzała się do postrzegania bezpieczeństwa w kategoriach gry o sumie zerowej. Jednocześnie środowisko międzynarodowe tamtego okresu charakteryzowało się pewną przewidywalnością, która w głównej mierze odnosiła się do identyfikacji zagrożeń oraz źródeł potencjalnych niestabilności. Postrzeganie bezpieczeństwa było odnoszone do państw, jako jedynych podmiotów bezpieczeństwa. W okresie zimnej wojny zagrożenia bezpieczeństwa państwa oscylowały wokół jego militarnego wymiaru, determinując zachowania państw należących do dwóch antagonistycznych bloków. Tym samym nakładało na te państwa obowiązek zapewnienia międzynarodowej stabilności. Cechą charakterystyczną zimnowojennego postrzegania bezpieczeństwa był jego negatywny charakter, wyrażający się w definiowaniu bezpieczeństwa, jako braku zagrożeń 15. Chociaż system bipolarny implikował sytuację, w której zagrożenia odnoszące się do bezpieczeństwa globalnego były większe, znajdowały się one pod ścisłą kontrolą państw. W okresie zimnej wojny zaczęto dostrzegać konieczność odchodzenia od postrzegania bezpieczeństwa w kategoriach tylko militarnych. Natomiast sam proces nabrał tempa wraz z jej zakończeniem. Charakterystyczne dla współczesnych stosunków międzynarodowych procesy globalizacji oraz regionalizacji mają wpływ na umiędzynarodowienie bezpieczeństwa państwa 16. Procesy globalizacji wpływają na zmianę charakteru zagrożeń. Problemy lokalne (regionalne) stanowią część problemów globalnych, z kolei zagrożenia globalne przekładają się na poziom regionów. Z jednej strony procesy globalizacji zmniejszają możliwość wystąpienia konfliktów zbrojnych na poziomie międzynarodowym, ze względu na współpracę na płaszczyźnie gospodarczej, a co za tym idzie wzrostu współzależności w tej dziedzinie. Z drugiej strony, w obliczu procesów globalizacji wyłaniają się nowe zagrożenia związane z umię- 13 M. Pietraś, Bezpieczeństwo państwa w późnowestfalskim środowisku międzynarodowym, [w:] Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowego, s. 163. 14 J. H. Hertz, Idealist Internationalism and the Security Dilemma, World Politics 1950, nr 2, s. 157-180; R. Jervis, Cooperation Under the Security of Dilemma, World Politics 1978, nr 30 (2), s. 164-174; J. Czaptunowicz, System czy nieład?..., s. 17-18. 15 M. Pietraś, Pozimnowojenny paradygmat bezpieczeństwa in status nescendi, Sprawy Międzynarodowe 1997, nr 2, s. 30. 16 K. Żurkowska, Pojęcie bezpieczeństwa i jego, s. 21.

Mariusz Paździor, Justyna Trubalska Rozdział 1. Pojęcie bezpieczeństwa państwa 19 dzynarodawianiem konfliktów lokalnych, wewnątrzpaństwowych, których skutki są odczuwalne w innych, często odległych miejscach na świecie 17. W globalizującym się świecie, obok tendencji do uniwersalizacji bezpieczeństwa, obserwuje się trend do jego regionalizacji. Procesy regionalizacji 18 wypływają z przekonania, że pojedyncze państwo nie jest w stanie samodzielnie zaspokoić swoich potrzeb, a odwoływanie się do koncepcji rozwoju w skali globalnej wydają się zbyt szerokimi ramami współpracy. Mimo zmieniających się warunków funkcjonowania państw w globalnej wiosce głównym celem państw pozostaje maksymalna realizacja swoich celów politycznych. Tym samym procesy regionalizacji przyczyniają się do osiągnięcia zakładanych celów i odnoszą się do podejmowania działań zmierzających do eliminacji barier, które utrudniają współpracę w ramach danego regionu 19. Wskazane procesy implikują narastające współzależności międzynarodowe. W najogólniejszym znaczeniu jest to wzajemne warunkowanie podmiotów stosunków międzynarodowych. Przesłanką ich kształtowania jest ciągła internacjonalizacja (umiędzynarodowienie) bezpieczeństwa. Jej następstwem jest narastanie w sposób kaskadowy współzależności międzynarodowych. Ich istotą jest charakter powstałych więzi, które zerwane, niosą taki sam ładunek strat dla obu stron. Tym samym kategoria współzależności odnosi się do sytuacji, w której zdolność jednej strony do realizacji swoich celów w dużym stopniu zależy od wyborów i decyzji drugiej strony 20. Współzależności, z jednej strony prowadzą do wzrostu niepewności i zmniejszenia przewidywalności środowiska państwa, a z drugiej strony prowadzą do uporządkowania i stabilności 21. Współzależności tworzą nowe ramy postrzegania bezpieczeństwa, uwrażliwiają państwo na nega- 17 zob. L. Zacher, Globalne problemy współczesności: interpretacja i przykłady, UMCS, Lublin 1992, s. 7-25; S. Bieleń, Nowa dynamika geopolitycznej fragmentacji porządku międzynarodowego, [w:] Świat wobec współczesnych wyzwań i zagrożeń, J. Symonides (red.), Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2010, s. 21-42; T. L. Friedman, The Lexus ant the Olive Tree, Anchor Book, Nowy Jork 2000, s. 25; W. Anioł, Paradoksalna natura globalizacji, Polski Przegląd Dyplomatyczny 2002, nr 4. 18 Regionalizacja jest procesem wydzielania regionów w stosunkach międzynarodowych w oparciu o określone kryteria: kryterium geograficzne (w oparciu o bliskość państw), kryterium systemowe (oznacza system, w którym poziom powiązań jest ściśle określony, co przyczynia się do wydzielenia granic) oraz kryterium wspólnego interesu (która polega na redefinicji interesów poszczególnych państw we wspólny interes wspólnoty, przy zachowaniu nadrzędności interesów państwowych) za: S. Araszkierwicz, Dostawy ropy naftowej do Unii Europejskiej jako przykład regionalizacji, [w:] Regionalizacja w stosunkach międzynarodowych. Aspekty polityczno-gospodarcze, K. Jędrzejczyk-Kliniak (red.), Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2008, s. 629. 19 Z. Czachór, Regionalizm w stosunkach międzynarodowych, [w:] Stosunki międzynarodowe, W. Malendowski, C. Mojsiewicz (red.), Atla2, Wrocław 2000, s. 244. 20 M. Kaczmarski, Bezpieczeństwo energetyczne Unii Europejskiej, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne Warszawa 2010, dz. cyt., s. 17. 21 M. Pietraś, Pozimnowojenny paradygmat bezpieczeństwa.., s. 48-49.

20 Bezpieczeństwo państwa w XXI wieku Podręcznik akademicki tywne i pozytywne impulsy pochodzące z zewnątrz państwa. Jak wskazuje Marek Pietraś dochodzi do tworzenia pasów transmisyjnych, które przekazują zarówno pożądane jak i negatywne impulsy w wymiarze politycznym, gospodarczym oraz ekologicznym 22. W konsekwencji dochodzi do zmiany w postrzeganiu środków, mających na celu zapewnienia bezpieczeństwa. Środki militarne ustępują miejsca środkom gospodarczym, co jest ściśle związane z kosztami, jakie mogą ponieść państwa w związku z zerwaniem więzi gospodarczych. Dodatkowo cechą charakterystyczną skutków współzależności jest odchodzenie państw od zapewnienia bezpieczeństwa przez działania jednostronne. Współzależności przyczyniają się do budowania nowych zależności w wymiarach innych niż militarne, co w dłuższej perspektywie prowadzi do bezpieczeństwa pojedynczych podmiotów, a w dalszej kolejności do stabilizacji środowiska międzynarodowego. 1.2. Typologia bezpieczeństwa Zacieranie się granicy pomiędzy procesami wewnętrznymi oraz międzynarodowymi 23, a także pojawiające się wyzwania i zagrożenia, powodują sytuację, w której podmioty będące w sferze zainteresowania bezpieczeństwa muszą działać wielowymiarowo. Przekłada się to na wyróżnienie dwóch wymiarów bezpieczeństwa: wewnętrznego, które tradycyjnie jest utożsamiane z bezpieczeństwem narodowym oraz zewnętrznego, który jest najogólniej rozumiane, jako bezpieczeństwo międzynarodowe 24. Zatem bezpieczeństwo narodowe oznacza pewien stan zapewnienia najważniejszych wartości oraz osiągnięcie celów państwa, jednostek, grup społecznych, a jednocześnie proces, obejmujący wszelkie dostępne środki i instrumenty, które mają za zadanie zapewnić realizacje przyjętych celów i realizację interesów danego podmiotu 25. Istotną kategorią bezpieczeństwa jest pojęcie wartości chronionych, które mają podstawowe znaczenie dla państw i narodów. Obejmują one istnienie (przetrwanie) jako nadrzędną wartość, tzn. wartość dla której państwa są w stanie poświęcić inne wartości, tożsamość, niezależność (autonomia) polityczną, która jest przypisana do każdego państwa i oznacza samodzielne podejmowanie decyzji przez ośrodki decyzyjne państwa, integralność terytorialną oraz pewność rozwoju obejmująca jakość życia społeczeństwa, poziom życia społeczeństwa, poziom rozwoju gospodarczego państwa 26. 22 Tenże, Bezpieczeństwo ekologiczne, s. 35. 23 J. Czaptunowicz, System czy nieład?..., s. 28. 24 R. Zięba, Instytucjonalizacja bezpieczeństwa s. 27. 25 B. Szmulik, Zagadnienia ogólne, [w:] Instytucje bezpieczeństwa narodowego, B. Szmulik, M. Paździor (red.), Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2012, s. 6. 26 R. Zięba, Pojęcie i istota bezpieczeństwa państwa w stosunkach międzynarodowych, Sprawy Międzynarodowe 1989, nr 10, s. 55-56; B. Szmulik, Zagadnienia ogólne, s. 6.; R. Zięba, Instytucjonalizacja bezpieczeństwa, s. 27.

Mariusz Paździor, Justyna Trubalska Rozdział 1. Pojęcie bezpieczeństwa państwa 21 Należy przy tym zauważyć, iż często bezpieczeństwo narodowe jest utożsamiane z bezpieczeństwem państwa. Takie postrzeganie bezpieczeństwa jest prawidłowe jeśli bezpieczeństwo odnosimy do demokratycznego państwa prawa, w którym występuje interes narodowy jednakowo zdefiniowany z interesem państwa 27. Tym samym bezpieczeństwo wewnętrzne państwa jest stanem funkcjonowania państwa, który zapewnia przeciwdziałanie, eliminowanie lub ograniczenie zagrożeń dla ustroju konstytucyjnego, porządku wewnętrznego i spokoju oraz umożliwia ochronę interesu publicznego poszczególnych społeczności i każdego obywatela 28. Jest ono realizowane w różnych wymiarach: normatywnym, obejmuje normy i zasady prawne regulujące zagadnienia przypisane do bezpieczeństwa wewnętrznego (strategie bezpieczeństwa państwa, ustawodawstwo); instytucjonalnym, który jest realizowany poprzez funkcjonowanie posiadających kompetencje odpowiednich organów i instytucji państwa (Agencja Wywiadu, Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Służba Kontrwywiadu Wojskowego, Służb Wywiadu Wojskowego, Policja, Straż Graniczna i inne) 29 ; funkcjonalny, jest związany z wypracowaniem pewnych ram kooperacji pomiędzy przyjętymi normami a działaniem instytucji i organów powołanych do zapewnienia bezpieczeństwa wewnętrznego 30. Bezpieczeństwo wewnętrzne państwa jest pojęciem wielowymiarowym i wielopłaszczyznowym. Obejmuje podobnie jak bezpieczeństwo zewnętrzne: bezpieczeństwo polityczne, ekonomiczne, militarne, ekologiczne, społeczno-kulturowe (o czym mowa poniżej). Z bezpieczeństwem wewnętrznym państwa nierozłącznie związane są dwa dodatkowe pojęcia: bezpieczeństwo publiczne oraz bezpieczeństwo powszechne. Celem bezpieczeństwa publicznego jest ochrona porządku prawnego w państwie oraz obrona przed działaniami zabronionymi, które godzą w porządek publiczny, życie oraz zdrowie. Z kolei bezpieczeństwo powszechne odnosi się do ochrony ludności cywilnej, przed skutkami działań człowieka lub sił natury, które mogą stanowić zagrożenie dla wartości chronionych 31. Natomiast bezpieczeństwo międzynarodowe odnosi się do zapewnienia bezpieczeństwa grupy państw, regionów oraz systemów międzynarodowych. Wynika z wskazanych powyżej współzależności międzynarodowych i jest 27 Bezpieczeństwo wewnętrzne RP w ujęciu systemowy i zadań administracji publicznej, B. Wiśniewski, S. Zalewski (red.), Wyższa Szkoła Administracji, Bielsko-Biała 2006, s. 22. 28 K. A. Wojtaszczyk, Istota i dylematy bezpieczeństwa wewnętrznego, Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego 2009, nr 1, dz. cyt., s. 14. 29 Por. Instytucje bezpieczeństwa narodowego, B. Szmulik, M. Paździor (red.), Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2012. 30 Tamże, s. 14-15. 31 B. Szmulik, Zagadnienia ogólne, s. 10; Bezpieczeństwo wewnętrzne RP w ujęciu, s. 34-35, 47; B. Sprengel, Ustrój organów administracji bezpieczeństwa i porządku publicznego WSH-E, Włocławek 2004, s. 13.

22 Bezpieczeństwo państwa w XXI wieku Podręcznik akademicki generowane przez zabezpieczenie interesów pojedynczych państw w ramach współpracy wielostronnej. Oznacza to wspólne określenie katalogu wartości chronionych (na poziomie międzynarodowym), norm współpracy oraz instytucji odpowiedzialnych za zapewnianie bezpieczeństwa międzynarodowego. Zatem bezpieczeństwo narodowe jest warunkowane przez doświadczenia historyczne, uwarunkowania wewnętrzne państwa i jego potencjał militarny, gospodarczy oraz społeczny i jest związane z funkcjonowaniem konkretnego państwa. Tradycyjnie jest utożsamiane z bezpieczeństwem wewnętrznym, a co za tym idzie jest realizowane w ramach danego państwa. Natomiast bezpieczeństwo międzynarodowe jest realizowane w środowisku międzynarodowym. W związku z tym należy zauważyć, iż pomiędzy bezpieczeństwem narodowym, a bezpieczeństwem międzynarodowym istnieje sprzężenie zwrotne. Bezpieczeństwo poszczególnych państw wpływa na bezpieczeństwo systemu międzynarodowego, do którego państwo należy, z kolei bezpieczeństwo międzynarodowe rozumiane jako bezpieczeństwo systemu warunkuje bezpieczeństwo narodowe 32. Upadek systemu bipolarnego, spowodował wyłonienie się nowych zagrożeń, które pochodzą z systemu multipolarnego, a koncepcje i działania ukształtowane w czasach ziemnej wojny nie są adekwatne w zmienionej rzeczywistości międzynarodowej. Współczesne stosunki międzynarodowe charakteryzują się wielobiegunowością oraz pluralizmem 33, implikując sytuację, w której zagrożenia bezpieczeństwa państw rozszerzają się na obszary wychodzące poza strefę militarną. Wymusza to redefinicję pojęcia bezpieczeństwo, które będzie adekwatne do obecnego stanu stosunków międzynarodowych. Widoczna zmiana w odchodzeniu od jednowymiarowego postrzegania bezpieczeństwa jest następstwem pierwszego kryzysu surowcowo energetycznego w latach 1973 1978. Po raz pierwszy zaczęto wtedy dostrzegać zależność pomiędzy dostępem do surowców a bezpieczeństwem narodowym. Jak wskazuje Marek Pietraś od momentu kryzysu zaczęto odchodzić od postrzegania bezpieczeństwa w kategoriach przestrzenno-terytorialnych na rzecz kategorii sektorowo-problemowych, a tym samym dostrzegać zagrożenie militarne, jako jedno z wielu zagrożeń 34. Wyraźny impuls w zmianie postrzegania bezpieczeństwa miał miejsce w latach 90. XX wieku, kiedy zaczęto dostrzegać, że stary porządek zastępuje nowy nieporządek 35. Zwrócono uwagę na konieczność wykorzystania instrumentów ekonomicznych w celu zapewnienia bezpieczeństwa, powodując sytuację wzrostu 32 R. Zięba, Nowa instytucjonalizacja, s. 91; B. Górka-Winter, Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowego, s. 60-61. 33 R. Kuźniar, Globalne uwarunkowania bezpieczeństwa, [w:] Bezpieczeństwo międzynarodowe w Europie Środkowej s. 52. 34 M. Pietraś, Bezpieczeństwo ekologiczne, s. 21. 35 A. D. Rotfeld, Polska w niepewnym świecie, PISM, Warszawa 2006, s. 48.

Mariusz Paździor, Justyna Trubalska Rozdział 1. Pojęcie bezpieczeństwa państwa 23 roli czynnika ekonomicznego w stosunkach międzynarodowych 36. Kontynuacją tendencji postrzegania bezpieczeństwa w kategoriach pozamilitarnych była propozycja Michaiła Gorbaczowa, który postulował rozszerzenie pojęcia bezpieczeństwa na inne pozamilitarne jego wymiary 37. Ujmowanie bezpieczeństwa w kategoriach pozamilitarnych w coraz większym stopniu wpływa na ład stosunków międzynarodowych, przyczyniając się do sytuacji, w której analiza bezpieczeństwa w kategoriach militarnych powoduje fałszywe postrzeganie rzeczywistości 38. Zaczęto dostrzegać, iż stan bezpieczeństwa warunkowany jest w dużym stopniu przez pozamilitarne wymiary bezpieczeństwa: ekonomiczny, ekologiczny, oraz społeczno-kulturowy. Zagrożenia pochodzące z wymiarów pozamilitarnych wyróżniają się większą nieprzewidywalnością oraz kreują problemy współpracy na arenie międzynarodowej. Dynamika zjawiska bezpieczeństwa przejawia się w kierunkach jego ewolucji. Wyłaniający się pozimnowojenny ład międzynarodowy wypracował pięć głównych kierunków ewolucji bezpieczeństwa międzynarodowego wymiarów bezpieczeństwa 39. Ewolucja zakresu przedmiotowego, odnosi się do obszaru zjawisk, uwidacznia relatywny spadek znaczenia wymiaru militarnego 40 na rzecz pozamilitarnych wymiarów bezpieczeństwa, to jest: wymiaru politycznego, wymiaru gospodarczego, wymiaru społecznego i wymiaru ekologicznego. Bezpieczeństwo militarne jest związane z obroną terytorium państwa. W przypadku militarnego wymiaru bezpieczeństwa można odnieść go do zdolności efektywnego odstraszania. Obecnie można mówić o pozytywnym postrzeganiu bezpieczeństwa militarnego, które dotyczy działań prewencyjnych. Bezpieczeństwo polityczne obejmuje wewnętrzny porządek państwa i jego stabilności. Jak zauważa Sławomir Dębski odnosi się do państwa, toteż jest związany z wewnętrzną i zewnętrzną jego stabilnością 41. Bezpieczeństwo ekonomiczne polega na zapewnieniu odpowiednich czynników, przyczyniających się do stałego rozwoju państwa i wypracowania stabilnej, silnej pozycji na arenie międzynarodowej. Występuje ścisły związek bezpieczeństwa militarnego z bezpieczeństwem ekonomicznym, ponieważ jedno nie istnieje bez drugiego. Tym samym istotą ekonomicznego wymiaru bezpieczeństwa jest silny wpływ wymiaru ekonomicznego na wymiar polityczny oraz 36 Zob. J. Kukułka, Narodziny nowych koncepcji, s. 34-37. 37 M. Pietraś, Bezpieczeństwo ekologiczne, s. 21-22. 38 J. Czaptunowicz, System czy nieład?..., s. 16. 39 Tamże, s. 22-27. 40 Większość państw zachodnich przy określaniu zagrożeń dla państwa, zagrożenia militarne wymieniają na końcu listy; za: B. Górka-Winter, Kryteria bezpieczeństwa, s. 60; 41 S. Dębski, Ogólne i szczegółowe kryteria bezpieczeństwa państwa, [w:] Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowego, s. 37; oraz M. Domagała, Bezpieczeństwo energetyczne. Aspekty administracyjno-prawne, KUL, Lublin 2008, s. 23; J. Czaptunowicz, Bezpieczeństwo w teoriach stosunków międzynarodowych, [w:] Bezpieczeństwo międzynarodowe. Teoria., s. 74-75.

24 Bezpieczeństwo państwa w XXI wieku Podręcznik akademicki wymiar militarny bezpieczeństwa 42. Z kolei bezpieczeństwo ekologiczne dotyczy stanu środowiska naturalnego. Przy czym wymiar ten jest głównie postrzegany w aspekcie negatywnym to jest poprzez przeciwdziałanie zagrożeniom 43. Natomiast bezpieczeństwo społeczno-kulturowe związane jest z tożsamością społeczności narodowych. Jego celem jest zapewnienie wysokiej jakości życia obywateli oraz utrwalanie i ochrona wartości mających wpływ na tożsamość narodową. Systematyka bezpieczeństwa, obok wymiaru podmiotowego oraz przedmiotowego, może być dokonana w oparciu o jej wymiar procesualny. Bezpieczeństwo w wymiarze procesualnym odnosi się do ujmowania bezpieczeństwa jako procesu, podlegającego ewolucji, silnie uzależnionego od zmian środowiska wewnętrznego oraz zewnętrznego danego podmiotu 44. W praktyce oznacza to sytuację, w której bezpieczeństwo państwa nie jest stałe, osiągnięte raz na zawsze, a co za tym idzie jest przypisane do konkretnego momentu historycznego. Implikuje to obowiązek władz państwowych do ciągłego zapewniania bezpieczeństwa, a więc tworzenia systemu bezpieczeństwa państwa z uwzględnieniem jego uwarunkowań wewnętrznych i zewnętrznych oraz dokonywania bieżącej korekty przyjętych rozwiązań w analizowanym zakresie. Dodatkowo ewolucja bezpieczeństwa państwa w kierunku podmiotowym, wyraża się w odchodzeniu od państwocentrycznego postrzegania analizowanej kategorii. Oznacza to, iż bezpieczeństwo państwa jest identyfikowane nie tylko przez relacje z innymi państwami, ale coraz częściej jest rozpatrywane w kontekście funkcjonowania podmiotów pozapaństwowych. W literaturze przedmiotu zwraca się uwagę, iż bezpieczeństwo podmiotowe może odnosić się również do całego systemu międzynarodowego. Dostrzeżono również społeczny, wręcz jednostkowy (indywidualny) jego wymiar bezpieczeństwo ludzkie (human security) 45. Następuje swoista anarchizacja, przejawiająca się w braku kontroli nad stosowaniem przemocy przez podmioty pozapaństwowe (np. ugrupowania terrorystyczne), powodując, że społeczność międzynarodowa stoi w obliczu nowych wyzwań i zagrożeń 46. Z kolei ewolucja bezpieczeństwa w kierunku przestrzennym, jest związana z odchodzeniem od bezpieczeństwa narodowego na rzecz bezpieczeństwa międzynarodowego. 42 J. Trubalska, Współczesne zagrożenia bezpieczeństwa ekonomicznego Polski. Wybrane problemy, [w:] Bezpieczeństwo Polski wczoraj, dziś i jutro. Wybrane problemy, M. Gąska (red.), WSEI, Lublin 2017, s. 125-138. 43 M. Pietraś, Bezpieczeństwo ekologiczne, s. 89, M. Domagała, Bezpieczeństwo energetyczne, s. 21. 44 J. Stańczyk, Złożoność kategorii bezpieczeństwa zarys problematyki, [w:] Bezpieczeństwo człowieka a trans dyscyplinarność. Aspekty teologiczne, filozoficzne i socjologiczne. t.1., E. Jarmocha, A. W. Świderski, I. A. Trzpil (red.), Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce 2009, s. 241. 45 V. Vivoda, Evaluating Energy Security in the Asia Pacific Region: A Novel Methodolical Approach, Energy Policy 2010, nr 38, s. 5263; J. Czaptunowicz, System czy nieład, s. 27. 46 C. Gasteyger, Nowe i stare rubieże bezpieczeństwa międzynarodowego, [w:] Bezpieczeństwo międzynarodowe czasu przemian. Zagrożenia koncepcje instytucje, R. Kuźniar, Z. Lachowski (red.), PISM, Warszawa 2003, s. 263-266.

Mariusz Paździor, Justyna Trubalska Rozdział 1. Pojęcie bezpieczeństwa państwa 25 Wraz z podmiotową i przedmiotową ewolucją bezpieczeństwa obserwuje się rozszerzanie katalogu działań oraz zmianę w sposobie jego rozumienia. Tym samym charakter działań przejawia się w odchodzeniu od obrony przed zagrożeniami na rzecz zapobiegania im. Natomiast sposób rozumienia bezpieczeństwa ewoluuje od jego postrzegania w kategoriach negatywnych na rzecz kategorii pozytywnych, to jest bezpieczeństwo od czegoś staje się bezpieczeństwem do czegoś 47. Podsumowując, należy stwierdzić, iż dynamika zjawiska bezpieczeństwa państwa doprowadziła do postrzegania go w kategoriach pozytywnych. Wyraża się to przede wszystkim w kreowaniu sytuacji pożądanych poprzez działania prewencyjne. Wypływająca z charakteru bezpieczeństwa wielowymiarowość narzuca wręcz obowiązek traktowania wszystkich wymiarów bezpieczeństwa, jako elementów współzależnych, a także zacierania się granic między tym, co narodowe i międzynarodowe. Przejawia się to w prawidłowości, związanej ze stanem bezpieczeństwa państw, które nie jest statyczne, trwałe i powinno być rozpatrywane w konkretnym kontekście historycznym. 1.3. Polityka i strategia bezpieczeństwa Definiowanie bezpieczeństwa państwa i określenie jego racji stanu, powoduje konieczność podjęcia działań, które będą je zapewniały. Tym samym istotne jest określenie podstawowych kategorii zapewniania bezpieczeństwa państwa takich jak: polityka bezpieczeństwa, strategia narodowa, koncepcja bezpieczeństwa oraz doktryna narodowa. Zgodnie z treścią artykułu 5 Konstytucji RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolność i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju 48. Dodatkowo funkcje te pełni, przez uprawnione prawem organy, przede wszystkim Rada Ministrów, która zgodnie z przepisem art. 146 ust 4 zapewnia bezpieczeństwo wewnętrzne państwa oraz porządek publiczny, a także zapewnia bezpieczeństwo zewnętrzne państwa 49. Tym samym istotna jest realizacja polityki bezpieczeństwa państwa, która może być definiowana jako zorganizowane działanie podejmowane przez państwo na rzecz przeciwdziałania i zapobiegania zagrożeniom. Celem polityki bezpieczeństwa państwa jest zapewnienie ochrony jego terytorium, a także ochrony dla jego wartości oraz realizacji jego interesów, a także stworzenie możliwości, które przyczynią się do jego rozwoju. Polityka bezpieczeństwa państwa jest określana 47 M. Pietraś, Pozimnowojenny paradygmat, s. 31-44. 48 (Dz.U. z 1997 Nr 78, poz. 483). 49 Tamże.