Ekspertyza ornitologiczno-chiropterologiczna ruin Zamku Biskupo w Chełmin skich w Lubawie

Sebastian Menderski Ul. Ks. J. Popiełuszki 6/63 10-695 Olsztyn Tel. 505 701 652 mender@o2.pl Ekspertyza ornitologiczno-chiropterologiczna ruin Zamku Biskupo w Chełmin skich w Lubawie Zleceniodawca: Gmina Miejska Lubawa ul. Rzepnikowskiego 9a 14-260 Lubawa Opracowanie: mgr Sebastian Menderski Data i podpis Olsztyn, marzec 2018 1

1. Informacje wstępne Niniejsze opracowanie powstało na potrzeby wykonania inwestycji pn. Rewitalizacja centrum utworzenie Centrum Aktywności Społecznej na Zamku Biskupów Chełmińskich w Lubawie, położonego przy Placu Zamkowym w Lubawie (gmina Lubawa, powiat iławski, woj. warmińskomazurskie). Zleceniodawcą prac Gminą Miejską Lubawa, ul. Rzepnikowskiego 9a, 14-260 Lubawa. Przedmiotem ekspertyzy było: a) wykonanie inwentaryzacji ptaków gnieżdżących się w budynku, b) wykonanie inwentaryzacji nietoperzy, wykorzystujących budynek jako miejsce rozrodu i zimowania, c) opracowanie kompensacji przyrodniczej z tytułu utraty siedlisk lęgowych ptaków i miejsc rozrodu i zimowania nietoperzy po wykonanej inwestycji. Inwentaryzacja siedlisk ptaków i nietoperzy w przedmiotowych ruinach zamku została przeprowadzona na potrzeby ww. inwestycji jako element składowy dokumentacji niezbędny do wystąpienia o wydanie decyzji na wykonywanie czynności zabronionych w stosunku do gatunków zwierząt objętych ochroną w Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Olsztynie. Ponadto ekspertyza jest składową dokumentacji wniosku o dofinansowanie inwestycji ze środków Regionalnego Programu Operacyjnego Warmia i Mazury na lata 2014-2020. Od wielu dziesięcioleci obserwuje się u ptaków i nietoperzy proces tzw. synurbizacji. Jest to proces dostosowania się zwierząt do warunków panujących w miastach. Budowle wznoszone przez człowieka stają się dla dzikich zwierząt miejscem gniazdowania, odpoczynku, żerowania czy zimowania. Dla niektórych gatunków ptaków (takich jak jerzyk) proces synurbizacji zaszedł tak daleko, że obecnie praktycznie cała populacja jest uzależniona od zabudowań ludzkich. Budynki posiadają bowiem szereg miejsc imitujących naturalne miejsca lęgowe np. szczeliny pod rynnami, otwory wentylacyjne, szczeliny dylatacyjne, przestrzenie pod dachówkami etc. Z biegiem czasu takich miejsc na budynkach przybywa np. pękające tynki czy butwiejące deskowanie pod rynnami, odsłaniają zwierzętom nowe przestrzenie. Niestety w ostatnich latach liczebność gatunków związanych z budynkami spada, czego przyczyną są modernizacje (głównie dotyczące ocieplenia elewacji). Z kolei nowoczesne budownictwo pozbawione jest zazwyczaj dogodnych miejsc do gniazdowania. 2

W związku z powyższym niniejsze opracowanie ma zapobiec wystąpieniu zaniku siedlisk ptaków i nietoperzy zasiedlających przedmiotowe ruiny zamku po przeprowadzonej inwestycji, poprzez określenie składu ilościowego i jakościowego ptaków i nietoperzy oraz przygotowanie propozycji działań kompensacyjnych. 2. Opis terenu i zakres prac modernizacyjnych Historia Zamku Biskupów Chełmińskim w Lubawie sięga 1260 roku, kiedy to kroniki wspominają o drewnianym zameczku znajdującym się w widłach rzek Sandela i Jesionka. Drewniany zameczek spłonął podczas powstania Prusów w końcu XIII wieku. Wznoszenie nowego murowanego zamku rozpoczęto w 1301 roku w północno-zachodniej części miasta już poza obrębem jego zabudowy. W skład zespołu początkowo wchodziło jedno skrzydło z wysoką wieżą, brama i zwodzony most. Zamek w swojej historii był wielokrotnie rozbudowywany, przebudowywany i niszczony. Ostatecznie zamek został zniszczony w wojnach napoleońskich a w 1813 roku pożar po uderzeniu pioruna zniszczył warownię. W dziele zniszczenia pomogli jeszcze okoliczni mieszkańcy rozbierając pozostałe mury na materiał budowlany. W 1818 roku z polecenia prezesa rejencji gdańskiej Schona dokonano rozbiórki wypalonych murów. Z zamku do dziś dotrwał jedynie ostrołukowy portal. Teren zamku po zasypaniu wykorzystano na ogródki warzywno-owocowe, ale w 1983 roku rozpoczęto badania archeologiczne, których celem było między innymi odsłonięcie rzutu poziomego skrzydeł zamkowych. Częściowo zachowane mury obronne zamku mają od 1,5 do 4 metrów wysokości, wzniesione zostały w XIV wieku, a przez następne trzy wieki były rozbudowywane (źródło: www.zamki.pl). Obecnie opisywany zamek to jedynie mury obronne, odrestaurowane w ostatnich latach, ruiny piwnic i studnia. Zbudowane są one z kamienia oraz czerwonej cegły. Ruiny nie są dostępne dla zwiedzających i nie stanowią one obecnie atrakcji turystycznej. W ostatnim czasie wykonano natomiast badania archeologiczne ruin i w pewien sposób zabezpieczono deskami i geowłókniną jedną piwnicę i studnię. Są to jedyne pomieszczenia przykryte tak, aby nie mógł do nich napadać deszcz. Nie są one jednak dobrze zabezpieczone przed mrozem. 3

Prawdopodobny wygląd Zamku Biskupów Chełmińskich w Lubawie z roku 1400 (źródło: www.zamki.pl). Mapa lokalizacji ruin Zamku Biskupów Chełmińskich w Lubawie. 4

Planowana inwestycja obejmuje odtworzenie zabudowy Zamku Biskupów Chełmińskich w Lubawie i zaadaptowanie pomieszczeń na cele związane z działalnością Centrum Aktywności Społecznej w Lubawie. Niezbędnymi elementami tej inwestycji są: - roboty ogólnobudowlane, - instalacja wodno-kanalizacyjna, - instalacja centralnego ogrzewania, - instalacja wentylacji i klimatyzacji, - zewnętrzna instalacja elektryczna, - wewnętrzna instalacja elektryczna, - zewnętrzne odcinki instalacji sanitarnych, - zagospodarowanie terenu, - prace restauracyjne i renowacyjne zabytkowych murów, - przyłącza instalacji sanitarnych i ciepłowniczych, - droga technologiczna prowadząca do centrum. Inwestycja spowoduje, iż obecne ruiny piwnic zamku zostaną odrestaurowane a na nich zostanie pobudowane Centrum Aktywności Społecznej. Oznacza to, że potencjalne miejsca gniazdowania ptaków, rozrodu i zimowania nietoperzy zostaną zniszczone. Dotyczy to zarówno piwnic, jak i studni. 3. Metodyka Opracowanie wykonano na podstawie jednej kontroli obiektów, przeprowadzonej w dniu 02.03.2018 r. Kontrola miała na celu zinwentaryzowanie starych gniazd, zajętych szczelin oraz wszelkich śladów obecności ptaków i nietoperzy w tym piór czy odchodów. Skontrolowano wszystkie możliwe szczeliny, wnęki i zagłębienia zarówno w zewnętrznej części murów obronnych, jak i w wewnętrznej części murów i piwnic. Skontrolowano także wyschniętą studnię, znajdującą się po środku piwnic, poprzez zejście do samego dna studni przy użyciu drabiny. Kontrola z zewnątrz murów miała na celu wykrycie miejsca gniazdowania ptaków i nietoperzy, natomiast kontrolę piwnic i studni wykonano pod kątem zimowania nietoperzy Wykorzystano zalecenia zawarte w opracowaniu Zyskowski i 5

Zielińska 2014 Przewodnik do inwentaryzacji oraz ochrony ptaków i nietoperzy związanych z budynkami. 4. Wyniki Ruiny Zamku Biskupów Chełmińskich w Lubawie to mury obronne, piwnice i studnia. Tylko jedno pomieszczenie piwniczne przetrwało z pełnym stropem. Brak jest w przedmiotowych ruinach miejsc typowych na gniazdowanie ptaków w budynkach, takich jak otwory wentylacyjne, stropodach, szczeliny dylatacyjne czy przestrzenie pod parapetami. Brak też jest dachu i strychu, co wyklucza miejsce rozrodu nietoperzy. Mury obronne, piwnice i studnia zbudowane są z kamienia i czerwonej cegły. Mury obronne zostały w ostatnich latach odrestaurowane od zewnątrz, co oznacza że wszystkie potencjalne miejsca gniazdowania ptaków w przestrzeniach między kamieniami czy cegłami, zostały uzupełnione zaprawą murarską czy cegłami. Brak jest zatem w zewnętrznych częściach murów obronnych jakichkolwiek szczelin, spękań i ubytków, które mogłyby stanowić potencjalne miejsca gniazdowania ptaków. Z kolei odsłonięte ściany piwnic w wewnętrznej części zamku posiadają liczne ubytki, szczeliny i spękania, przez co potencjalnie mogłyby stanowić miejsca gniazdowania ptaków. W wyniku przeprowadzonej kontroli nie znaleziono jednak żadnego gniazda czy innej pozostałości po lęgach ptaków. Wynika to prawdopodobnie z faktu, iż ptaki gnieżdżące się w murach pomieszczeń piwnicznych nie miałyby praktycznie żadnego widoku na okolice, co skutecznie zniechęca je do podejmowania lęgów w takich miejscach. Piwnice bowiem znajdują się poniżej poziomu gruntu i wówczas ptaki narażone byłyby na niezauważony atak drapieżników. W wyniku przeprowadzonej kontroli ruin zamku znaleziono jednakże miejsce zimowania nietoperzy. Znajduje się ono w jedynej piwnicy zamku w części północnej, która zachowała sklepienie i panują w niej względnie dobre warunki temperaturowe. W zimowisku tym wykryto 2 osobniki Nocka Natterera (Myotis nattereri), które hibernują w ubytku w ścianie piwnicy pomiędzy cegłami (Fot.1). Możliwe, że w szczelinie tej znajdują się 1-2 osobniki więcej, jednak nie była możliwa weryfikacja ostatecznej liczby nietoperzy, gdyż szczelina jest bardzo wąska a nietoperz zimujący przy wejściu do szczeliny zasłania kolejnego. W studni, którą skontrolowano poprzez zejście po drabinie do samego dna, nie znaleziono żadnego zimującego nietoperza. W wyniku przeprowadzenia planowanych prac miejsce zimowania nietoperzy w piwnicy w części północnej zamku zostanie zniszczone. W związku z tym konieczne jest opracowanie i wdrożenie kompensacji z tytułu utraty siedlisk gatunków chronionych oraz wystąpienie do Regionalnej Dyrekcji 6

Ochrony Środowiska w Olsztynie z wnioskiem wydanie decyzji na zniszczenie siedlisk gatunków chronionych. Fot.1. Zimowisko nocków Natterera w piwnicy Zamku Biskupów Chełmińskich w Lubawie w piwnicy zamku. 5. Zalecenia kompensacyjne W związku ze stwierdzeniem w ruinach Zamku Biskupów Chełmińskich w Lubawie siedlisk nietoperzy (zimowisk) w miejscach planowanych do przebudowy należy przed rozpoczęciem prac budowlanych uzyskać zgodę Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Olsztynie na zniszczenie siedlisk gatunków chronionych tj. zimowiska 2 nocków Natterera. Prace budowlane należy zaplanować po opuszczeniu zimowiska przez nietoperze. Ze względu na fakt, iż w przedmiotowych ruinach zamku nie będzie możliwości zastosowania kompensacji w postaci zastępczych miejsc zimowania, jako działanie kompensacyjne dla ruin Zamku Biskupów Chełmińskich w Lubawie proponuje się: - montaż 2 drewnianych budek dla nietoperzy. W zamian za zniszczenie siedliska 2 zimujących nocków Natterera proponuje się montaż 2 budek dla nietoperzy na pobliskich drzewach. Proponuje 7

się zamontowanie 1 budki typu Stratmann. Budka powinna być podwójnie impregnowana naturalnym pokostem lnianym lub kolorowym drewnochronem oraz skręcona nierdzewnymi wkrętami. Budki będą stanowiły miejsca schronienia i rozrodu dla nietoperzy. Wygląd budki dla nietoperzy typu Stratmann: 6. Dokumentacja zdjęciowa Fot. 1. Ruiny Zamku Biskupów Chełmińskich w Lubawie strona południowa. 8

Fot.2. Ruiny Zamku Biskupów Chełmińskich w Lubawie strona południowa. Fot.3. Ruiny Zamku Biskupów Chełmińskich w Lubawie widok na zakryte wejście do studni. 9

Fot.4. Odkrywanie wejścia do studni. Fot.5. Studnia o głębokości ok. 7 m. 10

Fot.6. Widok z dna studni podczas kontroli potencjalnych zimowisk. Fot. 7. Ruiny Zamku Biskupów Chełmińskich w Lubawie strona zachodnia. 11

Fot.8. Ruiny Zamku Biskupów Chełmińskich w Lubawie strona północna. Fot.9. Ruiny Zamku Biskupów Chełmińskich w Lubawie narożnik północno-wschodni 12

Fot.10. Ruiny Zamku Biskupów Chełmińskich w Lubawie narożnik północno-wschodni. Fot.11. Ruiny Zamku Biskupów Chełmińskich w Lubawie strona wschodnia. 13

Fot.12. Ruiny Zamku Biskupów Chełmińskich w Lubawie mury obronne od wewnątrz zamku. Fot.13. Ruiny Zamku Biskupów Chełmińskich w Lubawie piwnice. 14

Fot.14. Ruiny Zamku Biskupów Chełmińskich w Lubawie piwnice. Fot.15. Ruiny Zamku Biskupów Chełmińskich w Lubawie piwnice. 15

Fot.20. Ruiny Zamku Biskupów Chełmińskich w Lubawie wejście do piwnicy z zimowiskiem nocków Natterera. Fot.21. Ruiny Zamku Biskupów Chełmińskich w Lubawie piwnica stanowiąca zimowisko nocków Natterera. 18

Fot.22. Ruiny Zamku Biskupów Chełmińskich w Lubawie widok na zachodnią stronę murów obronnych. Fot.23. Ruiny Zamku Biskupów Chełmińskich w Lubawie widok na zachodnią stronę murów obronnych. 19

Fot.24. Ruiny Zamku Biskupów Chełmińskich w Lubawie widok na południową stronę murów obronnych. Fot.25. Ruiny Zamku Biskupów Chełmińskich w Lubawie widok na południową stronę murów obronnych. 20

Fot.26. Ruiny Zamku Biskupów Chełmińskich w Lubawie widok na wschodnią stronę murów obronnych. Fot.27. Ruiny Zamku Biskupów Chełmińskich w Lubawie widok na północną stronę murów obronnych. 21