KLASYFIKACJA GLEB POLSKI USTALONA PRZEZ POLSKIE TOW. GLEBOZNAWCZE

A, MUSIEROWICZ KLASYFIKACJA GLEB POLSKI USTALONA PRZEZ POLSKIE TOW. GLEBOZNAWCZE (Referat wygłoszony na Walnym Zjeździe P. T. G. dnia 17.IX.1952 r.) Celem klasyfikacji gleb jest zaszeregowanie różnych gleb i ujęcie ich w pewnąi harm onijnie i przyczynowo związaną całość. Podział gleb powinien być taki, ażeby można było z niego wyciągnąć praktyczne wnioski dotyczące żyzności gleb, ich uprawy, nawożenia oraz melioracji. Idealna klasyfikacja gleb powinna się opierać na koncepcjach głoszących, że gleby, zgodnie z teorią Dokuczajewa, są wypadkową działania wszystkich czynników glebotwórczych (biosfery, klimatu, hydrosfery, skały macierzystej, rzeźby i wieku terenu oraz człowieka), a w pierwszym rzędzie podstawowego czynnika glebotwórczego biosfery a przede wszystkim świata roślinnego. Poza tym klasyfikacje gleb powinny uwzględniać nie tylko właściwości gleb, ale również sposób ich rozwoju oraz ich zmienność w czasie i w terenie. Wśród dotychczas opracowanych klasyfikacji gleb największe znaczenie mają klasyfikacje przyrodnicze, oparte na naturalnych cechach gleb. Przeglądając jednak takie klasyfikacje przyrodnicze, jak klasyfikacje geologiczno-petrograficzne, chemiczno-petrograficzne, fizyczne oraz klasyfikacje mieszane musimy przyznać, że obejmując wiele cech zasadniczych gleb nie dają one całkowitego obrazu gleb jako swoistych złożonych ciał naturalnych, oryginalnych utworów geofizycznych, zależnych w swoim rozwoju i rozmieszczeniu od w arunków ich tworzenia się. Z powyższych rozważań nie trudno wyciągnąć wniosek, że wszelkie próby tworzenia klasyfikacji gleb w oparciu wyłącznie na ich właściwościach, bez uwzględniania zespołu czynników glebotwórczych oraz warunków tworzenia się gleb, są skazane na niepowodzenie. Najracjonalniejsze są tzw. klasyfikacje przyrodnicze, genetyczne, uwzględniające zespół czynników glebotwórczych i traktujące gleby jako utwory naturalne, oraz zmienne, ale i te klasyfikacje nie są pozbawione pewnych słabych stron. PTG opracowało właściwie nie oryginalną klasyfikację gleb polskich, ale klasyfikację prowizoryczną (wykazy gleb), przedstawiającą pewną kompilację z dotychczas istniejących systemów klasyfikacyjnych gleb polskich. Przy opracowaniu tej klasyfikacji (wykazów gleb) w myśl założeń W. Dokuczaj ewa i W. Wiliamsa uwzględnia-

4 A. Musierowicz no fakt, że o tworzeniu się gleb i ich ewolucji decydują wszystkie czynniki glebotwórcze, z tym jednak zastrzeżeniem, że biosfera musi być trak towana jako podstawowy czynnik glebotwórczy. W yodrębniane w w ykazach gleb poszczególne typy gleb uważane są jako różne stadia rozwojowe gleb. Dalszy podział gleb oparto na szczegółowej klasyfikacji skał macierzystych, z których gleby te powstały, na różnicach w składzie mechanicznym materiału glebowego oraz na cechach morfologicznych profilów glebowych. Przy sporządzaniu wykazów wzięto również pod uwagę cele praktyczne rolnictw a oraz starano się w m iarę możności utrzym ać dotychczas przyjętą i używaną w naszej literaturze gleboznawczej nomenklaturę gleb. Uważano, że wszelkie zmiany w nom enklaturze gleb powinny być przeprowadzane na podstawie m ateriału rzeczowego, a nie w y łącznie na podstawie koncepcji teoretycznych. Przejdę teraz do krótkiej charakterystyki i krytyki istniejącego wykazu gleb Polski, do mapy w skali 1 : 100000, jako wykazu najbardziej szczegółowego. Należy przede wszystkim podkreślić, że w wykazie wyodrębniono dwie zasadnicze grupy gleb: A. Gleby terenów górzystych (dotychczas nazywane glebami terenów górskich i podgórskich). B. Gleby terenów wyżynnych i nizinnych. Ten podział gleb na powyższe dwie grupy przeprowadzono biorąc pod uwagę to, że gleby terenów górzystych różnią się zdecydowanie od gleb terenów nizinnych i wyżynnych: morfologią, dynamiką oraz szkieletowatością. A. Gleby terenów górzystych. Obecny podział gleb terenów górzystych przedstawia się następująco: I. gleby niewęglanowe, płytkie o niewykształconym profilu: 1) gleby skaliste, 2) gleby szkieletowe: a) kamieniste, b) żwirowe, piaszczyste, gliniaste, pyłowe, pylaste i ilaste. II. gleby brunatne i bielicowe: 1. gleby piaszczyste (wtykazujące w poziomie powierzchniowym skład piasków), 2. gleby pyłowe (wykazujące w poziomie powierzchniowym powyżej 40% części pyłowych), 3. gleby gliniaste (wykazujące w wierzchniej warstwie skład glin), 4. gleby ilaste (wykazujące w poziomie powierzchniowym skład iłów); III. rędziny (gleby wytworzone z masywnych skał węglanowych); IV. mady; V. czarne ziemie; VI. gleby bagienne: 1. gleby mułowo-bagienne, 2. gleby'torfow e.

Klasyfikacja gleb Polski ustalona przez PTG 5 Wśród gleb brunatnych i bielicowych, rędzin, mad, czarnych zifcm oraz gleb bagiennych należy wyróżniać i oznaczać specjalnymi znakami gleby kotlin. Gleby terenów górzystych posiadają swe odrębne cechy ze względu na odmienne niż na innych terenach oddziaływanie następujących czynników: rzeźby terenu (erozja), wyniesienia nad poziom morza, specyficznych warunków klimatycznych i skał macierzystych. Stąd też gleby terenów górzystych różnią się, jak już zaznaczano wtyżej, od gleb terenów nizinnych i wyżynnych morfologią, dynamiką oraz szkięletowatością i dlatego wydzielane są jako odrębna grupa gleb. Jeżeli chodzi o cêchy morfologiczne gleb terenów górzystych, to charakteryzują się one często słabym zróżnicowaniem swych profilów glebowych na poszczególne poziomy, małą miąższością i mniejszą lub większą szkieletowatością. Przy tworzeniu się znacznej części tych gleb dużą rolę odgrywają procesy zmywu i namywu (erozja). Dlatego też gleby takie nie chronione przez ściółkę lub darń ulegają stale rozmywaniu, a więc znajdują się w stadium ciągłego odmładzania się. Procesy erozyjne i boczne ruchy wodne zakłócają normalny przebieg procesu bielicowego, który w górach jest hamowany. Dlatego też w naszych górach spotykamy więcej gleb brunatnych niż gleb bielicowych. Jeżeli chodzi o kształtowanie się gleb terenów górzystych, to dużą rolę odgrywa tu rzeźba terenu. Rzeźba bowiem terenu, powodując różnicę w parowaniu, temperaturze i uwilgotnieniu poszczególnych części terenu, prowadzi w konsekwencji do lokalnej zmiany klimatu i roślinności, a więc decyduje pośrednio o procesie glebo twórczym. Ponadto rzeźba terenu, wpływając na natężenie procesu erozyjnego, decyduje tym samym o miąższości gleb terenów górzystych. Gleby terenów górzystych o niewykształconym profilu gleb owym odznaczają się dużą zawartością odłamków skalnych, są płytkie i nieurodzajne. Te z nich, które występują na stokach, ulegają łatwo erozji. W glebach skalistych, podobnie jak i w glebach szkieletowych kamienistych, proces glebotwórczy zaznacza, się w bardzo słabym stopniu. Gleby terenów górzystych o w mniejszym lub w większym stopniu wykształconym profilu glebowym są glebami głębszymi niż gleby terenów górzystych o niewykształconym profilu glebowym. Gleby terenów górzystych o wykształconym w mniejszym lub w większym stopniu profilu glebowym zaw ierają w swych wierzchnich w arstwach stosunkowo mniejszą ilość odłamków skalnych i wykazują różny skład mechaniczny: żwirów, szkieletowych piasków, glin, iłów oraz utwo^ rów pyłowych i pylastych. Wśród gleb terenów górzystych o wykształcó*

6 A. Musierowicz nym profilu wyróżniać należy: 1) gleby brunatne i bielicowe, 2) rędziny, 3) mady, 4) czarne ziemie, 5) gleby bagienne. Wartość rolnicza gleb terenów górzystych o wykształconym w m niejszym lub w większym stopniu profilu glebowym jest różna, ale na ogół niższa niż wartość rolnicza analogicznych gleb terenów nizinnych i wyżynnych. Należy tu jeszcze wspomnieć o glebach kotlin, wykazujących dość dużą miąższość profilu glebowego i charakteryzujących się dość dużą urodzajnością. Na terenach kotlin możemy spotkać te wszystkie gleby z wyjątkiem czarnoziemów, które występują na terenach wyżynnych i nizinnych. Nasze gleby terenów górzystych dotychczas nie zostały jeszcze dokładnie zbadane i scharakteryzowane, a tymczasem, szczególnie jeżeli chodzi o gleby o lepiej wykształconym profilu glebowym, jest to konieczne ze względu na możliwość rozwoju na nich gospodarstw hodowlanych. B. Gleby terenów nizinnych i wyżynnych. Rędziny Przyjęty przez P. T. G. podział rędzin przedstawia się następująco: a. rędziny węglanowe: 1) rędziny trzeciorzędowe, 2) rędziny kredowe 3} rędziny jurajskie, 4) rędziny triasowe, permskie, dewońskie i inne; b. rędziny siarczanowe (gipsowe). Uwagi: W każdym rodzaju rędzin w m iarę możności: a) wydzielać rędziny: 1) szkieletowe, 2) słabo szkieletowe i 3) bezszkieletowe, b) oznaczać specjalnymi znakami grupy mechaniczne wierzchnich w arstw rędzin, c) uwzględniać miąższość rędzin: płytkie do 25 cm, średnie 25-50 cm, głębokie ponad 50 cm, d) oznaczać specjalnymi znakami rędziny czyste i rędziny mieszane, a w szczególności rędziny namywane. Do rędzin węglanowych zalicza się gleby wytworzone z wapieni, margli, wapieni dolomitowych, łupków marglistych, piaskowców marglistych itd. Do rędzin natom iast nie zalicza się gleb, które w ytw o rzyły się z takich niemasywnych skał klastycznych pochodzenia mechanicznego jak: wapienne piaski, gliny, lessy itd. uważając, że z tych utw o rów macierzystych w strefie leśno-łąkowej kształtują się czarne lub szarè

Klasyfikacja gleb Polski ustalona przez PTG 7 ziemie (czarne ziemie zdegradowane). Nie byłoby naturalnie błędem, gdybyśmy rędziny nazywali czarnymi i szarymi ziemiami węglanowymi, wytworzonymi ze skał masywnych wapiennych i traktow ali je jako podgrupę gleb czarnoziemnych. Wątpię jednak, czy taki podział nie w prowadziłby zamieszania w dotychczasowej klasyfikacji rędzin. Należy podkreślić, że szereg badaczy radzieckich zalicza gleby wytworzone ze skał węglanowych w strefie łąkowo-stepowej do czarnoziemów. Rędziny węglanowe ęzyste ulegają naw et pod wpływem lasów iglastych tylko bardzo powolnej degradacji i przechodzą po długim okresie czasu w rędziny zdegradowane. Rędziny mieszane pod wpływem lasu szybciej ulegają degradacji, a w pewnych wypadkach dają nie tylko gleby brunatne lecz naw et i gleby słabo zbielicowane. Rędziny gipsowe powstają ze zwietrzenia gipsu, którego okruchy znajdują się tak w glebie jak i podglebiu. Czarnoziemy. Wśród czarnoziemów, w zależności od skali zdjęć gleboznawczo-kartograficznych, zgodnie z wykazem gleb P. T. G. wyróżniamy: Skala 1 : 100 000 a. Czarnoziemy właściwe: 1) wytworzone z lessu, 2) wytworzone z innych utworów; b. Czarnoziemy zdegradowane: 1) wytworzone z lessu, 2) wytworzone z innych utworów; Skala 1 : 300 000 1) czarnoziemy wytworzone z lessów. 2) czarnoziemy wytworzone z innych utworów. Geneza naszych czarnoziemów, występujących nieraz na stosunkowo nieznacznych obszarach, nie jest dostatecznie wyjaśniona. Najbardziej rozpowszechniona hipoteza, na której między innymi opierali się S. M iklaszewski i T. Mieczyński, stwierdza, że nasze czarnoziemy były kiedyś czarnoziemami typowymi, wytworzonymi w strefie pół suchych stepów, a więc przy współudziale roślinności łąkowo-stepowej. Następnie dopiero w zmienionych warunkach siedliskowych, przy opanowaniu terenu czy to przez laso-step, czy też przez las, w mniejszym lub większym stopniu uległy one degradacji. Podobny punkt widzenia znajdujemy u S. Lencewicza, w jego dziele Polska. Powyższa hipoteza na pozór nie jest zgodna z teorią Wiliamsa, według której formacja roślinna stepów czarnoziemnych nie może być ponownie opanowana przez las, a raczej, n atu ralnie w pewnych warunkach, przez formację roślinną suchych stepów.

8 A. Musierowicz Teoria Wiliamsa dotyczy jednak wielkich obszarów, lokalnie zaś może mieć miejsce opanowywanie czarnoziemów przez las i ich degradacja. Nie jest wykluczone, że część naszych czarnoziemów mogła ulec degradacji przy stosowaniu nieodpowiednich płodozmianów przeładowanych roślinami jednorocznymi, działającymi podobnie degradująco na gleby jak rośliny suchych stepów (nadmierny aerobizm). W przypadku jednak takiej degradacji nasze czarnoziemy zdegradowane nie będą wykazywały ani odczynu kwaśnego, ani zbyt głębokiego wyługowania z nich Ca CO* a tym bardziej nie będą m iały na agregatach strukturalnych opyłku krzemionkowego. Można wreszcie postawić hipotezę, że nasze czarnoziemy wytworzyły się w strefie laso-stepu, a więc że nie musiały one być kiedyś typowymi czarnoziemami, które następnie dopiero przeobraziły się pod wpływem lasu w czarnoziemy o właściwościach i cechach m orfologicznych obecnych. Nasze czarnoziemy wytworzyły się przeważnie z pokładów lessowych i dlatego w Polsce pojęcie czarnoziemu jest badzo często ściśle związane z lessem, przy czym uważa się wtedy, że czarnoziem jest to gleba lessowa próchniczna, której miąższość w arstw y próchnicznej w aha się w granicach.40 100 cm. W Polsce czarnoziemy na innych podłożach występują rzadko. Należy jeszcze zaznaczyć, że w wielu wypadkach nie mamy dostatecznie ścisłych kryteriów, które pozwalałyby nam stwierdzać, czy badane przez nas gleby czarnoziemne są czarnymi ziemiami, czy też czarnoziemami pochodzenia łąkowo-stepowego. Podział naszych czarnoziemów oparty jest na miąższości warstwy próchnicznej i zawartości w niej próchnicy oraz na ewentualnym stopniu degradacji, która może być spowodowana przez las (bielicowanie), względnie przez nadm ierny aerobizm (nieodpowiednie płodozmiany i uprawa). Streszczając się stwierdzam, że racjonalny podział naszych czarnoziemów może być dokonany dopiero po ustaleniu ich genezy, a więc rów nież po ustaleniu kolejności występowania na terenach polodowcowych poszczególnych formacji roślinnych. Czarne ziemie P.T.G. ustaliło dla czarnych ziem następujący podział: a. czarne ziemie wytworzone z piasków (lekkie zawierające w wierzchniej w arstwie do 20% części spławialnych) b. czarne ziemie wytworzone z glin (lekkie zaw ierające w wierzchniej w arstwie do 20 części spławialnych, średnie zawierające w wierzchniej warstwie 20 30% części spławialnych, ciężkie zawierające w w ierzchniej w arstw ie powyżej 30% części spławialnych). c. czarne ziemie wytworzone z iłów (ciężkie)

Klasyfikacja gleb Polski ustalona przez PTG 9 d. czarne ziemie wytworzone z utworów pyłowych (zawierające w wierzchniej warstwie przeważnie ponad 40% części pyłowych). Uwaga: W każdej w /w grupie gleb, w m iarę możności, wyodrębniać: 1) czarne ziemie całkowite, 2) czarne ziemie niecałkowite. Czarne i szare ziemie (czarne ziemie zdegradowane) są to gleby, których nazwa uzależniona jest od miąższości i intensywności zabarwienia poziomów próchniczych. Gleby te charakteryzują się znaczną, bo dochodzącą niekiedy do 1 m etra grubością poziomu próchnicznego i stosunkowo dużą zawartością w nim próchnicy. Czarne i szare ziemie są ściśle ze sobą genetycznie związane, ponieważ stanowią one tylko różne stadia rozwojowe tych samych gleb próchnicznych. Wśród czarnych i szarych ziem w zależności od ich pochodzenia w y różniamy: 1. Czarne i szare ziemie położone w miejscach niższych wytworzone z gleb bagiennych wskutek ich stopniowego wysychania. Te czarne ziemie, po osiągnięciu swego stadium rozwojowego, podlegają przy dalszym wysychaniu degradacji i przechodzą w szare ziemie. Powyższe przem iany można przedstawić schematycznie: gleby bagienne -> czarne ziemie > czarne z ie m ie czarne ziemie glejowe zdegradowane 2. Czarne i szare ziemie wytworzone z utworów marglistych nie zwartych, położonych na płaskowyżach. 3. Czarne i szare ziemie wytworzone z różnych gleb (np. brunatnych lub słabo zbielicowanych (i z utworów zasobnych w СаСОз pod wpływem okresowego wysokiego stanu wód gruntowych, decydujących o w stępującym kapilarnym wznoszeniu się wody zasobnej w związki wapniowe. Należy jednak ponownie podkreślić, że przeważna ilość naszych czarnych ziem powstała z gleb bagiennych lub z gleb nadmiernie wilgotnych wskutek ich wysychania. Stąd też mamy wiele czarnych ziem oglejonych, które wymagają drenowania. Gleby brunatne Gleby brunatne w ystępują w naszym kraju zarówno na terenach nizinnych i wyżynnych, jak również i na terenach górzystych. Część gleb brunatnych terenów górzystych tak znacznie się różni właściwościami od gleb brunatnych terenów nizinnych i wyżynnych, że musi być wyodrębniana jako oddzielna grupa gleb brunatnych górskich kwaśnych. Przeważna część naszych gleb brunatnych wytworzyła się na podłożach zasobnych w węglan wapnia pod lasami liściastymi lub mieszanymi.

10 A. Musierowicz Gleby brunatne są glebami o cechach gleb darniowych, nie posiadających jasnych plam bielicowych, a tym bardziej poziomów eluwialnychbielicowych. Jeżeli chodzi o genezę gleb brunatnych, to należy jeszcze zaznaczyć, że bardzo podobne do nich gleby pow stają z szeregu gleb słabo bielicowych, niezbyt głęboko wyługowanych z węglanu wapnia, na skutek intensywnego oddziaływania na te ostatnie procesu darniowego. Mamy również gleby brunatne, które wytworzyły się z gleb zbielicowanych wskutek ich długotrwałej upraw y rolnej, która naruszyła słabo wykształcony poziom eluwialny. Należy jednak podkreślić, że gleby brunatne wytworzone z gleb słabo bielicowych pod wpływem procesu darniowego lub długotrwaje upraw y polowej, chociaż posiadają bezpośrednio pod poziomem próchnicznym w arstw y zabarwione na kolor brunatny, stanowią jednak inne stadium rozwojowe niż właściwe gleby brunatne, które nie przeszły stadium bielicowania. Różnice te jednak w wielu wypadkach są tak małe, że nie ma podstaw do traktowania gleb brunatnych właściwych i gleb brunatnych, wykształconych z gleb słabo bielicowych, niezbyt głęboko wyługowanych z СаСОз, jako różnych grup glebowych. Mamy jeszcze gleby brunatne, które powstały z różnych gleb pod wpływem procesów zmywnych. Przez zmyw z tych gleb górnych poziomów odsłaniają się brunatne poziomy iluwialne, z których następnie, pod wpływem procesu glebotwórczego, wytwarzają się w warunkach obecnej upraw y nowe w arstw y próchniczne i powstają gleby brunatne. Gleby brunatne leśne pod wpływem procesu darniowego mogą ulec stopniowej ewolucji i przekształcić się pod wpływem roślinności łąkowej w czarne ziemie, a pod wpływem roślinności łąkowo-stepowej w czarnoziemy. Charakterystyczne zabarwienie gleb brunatnych jest uwarunkowane według Ramanna równomiernym rozmieszczeniem związków żelaza w ich profilach glebowych, a według Wiliamsa rów nom iernym rozmieszczeniem związków ulminowych. Ługowanie żelaza i glinu zaznacza się w tych glebach bardzo słabo. Odczyn poziomów próchnicznych, względnie podpróchnicznych gleb brunatnych terenów nizinnych i wyżynnych jest już zwykle zbliżony do odczynu obojętnego lub słabo alkalicznego. Nie dotyczy to jednak części gleb brunatnych terenów górzystych, które zwykle są kwaśne lub silnie kwaśne i dlatego są one wyodrębniane, jak to już podkreślałem wyżej, w oddzielną grupę gleb brunatnych górskich kwaśnych. Należy jednak podkreślić, że sprawa dotycząca klasyfikacji tzw. brunatnych gleb górskich kwaśnych nie może być uważana za rozstrzygniętą i studia nad glebami brunatnyjni górskimi muszą być kontynuow a ne. Twierdzenie to opieram na moich szczegółowych badaniach gleb terenów połoninowych. Pod względem morfologicznym zbadane przeze mnie

Klasyfikacja gleb Polski ustalona przez PTG 11 gleby połoninowe, zaliczane obecnie do kwaśnych brunatnych gleb górskich, nie wykazują cech zbielicowania. Między innymi brak w nich nie tylko poziomu eluwialnego, ale naw et wyraźnego opylenia krzemionkowego. Natomiast ich właściwości fizyko-chemiczne, a między innymi silne zakwaszenie (phkci < 4), bardzo wysoka, nie spotykana naw et w przypadku silnie zbielicowanych gleb, kwasowość wymienna i hydrolityczna oraz bardzo mała zawartość wapnia wymiennego, świadczą o cechach, które charakteryzują nie typowe gleby'brunatne, a gleby bielicowe. Nasuwa się więc pytanie, czy cechy morfologiczne, charakterystyczne dla gleb bielicowych, w przypadku gleb brunatnych połoninowych, oraz innych gleb brunatnych bardzo silnie kwaśnych, nie są maskowane przez związki humusowe zabarwiające na kolor brunatny górne warstwy tych gleb, a więc czy nie mamy w danym wypadku do czynienia z tzw. glebami skryto-bielicowymi. Odpowiedź na powyższe pytanie może być uzyskana po przeprowadzeniu uzupełniających szczegółowych badań. Gleby brunatne, zasadniczo rzecz biorąc, mogą się wytwarzać z takich samych podłoży jak gleby bielicowe, o których mowa będzie dalej. N ajwięcej jednak gleb brunatnych wytworzyło się w Polsce z zasobnych w węglan wapnia glin, iłów oraz z utworów pyłowych (zawierających powyżej 40% części pyłowych) pochodzenia wodnego i eolicznego. Wśród gleb brunatnych *) wyróżniamy zgodnie z podziałem PTG następujące rodzaje i gatunki tych gleb: a. gleby żwirowe całkowite i niecałkowite**) b. gleby piasków e***) całkowite i niecałkowite: 1) piaski luźne zawierające do 5% części spławialnych 2) piaski słabo gliniaste zawierające 5 10% części spławialnych 3) piaski gliniaste (szczerki) zawierające 10 20% części splawialnych c. gleby wytworzone z gliny zwałowej całkowite i niecałkowite: 1) lekkie zawierające w wierzchnich warstwach do 20% części spławialnych 2) średnie zawierające w wierzchnich warstwach 20 30% części spławialnych 3) ciężkie zawierające w wierzchnich warstwach powyżej 30% części spławialnych. * Oznaczać specjalnymi znakami utwory starych tarasów akumulacyjnych. ** Oznaczać specjalnymi znakami: a) piaski, szczerki i żwiry zwałowe, b) piaski, szczerki i żwiry akumulacji wodnolodowcowej, c) piaski i szczerki wytworzone z różnych skał starszych formacji geologicznych (np. piaskowców). *** Gleby wytworzone in situ ze zwietrzelin skał masywnych należy wydzielać w osobną grupę gleb.

12 A. Musierowicz d. gleby wytworzone z różnych glin pochodzenia nielodowcowego***) całkowite i niecałkowite: 1) lekkie, 2. średnie, 3. ciężkie e. gleby wytworzone z iłów różnych formacji geologicznych***): całkowite i niecałkowite f. gleby wytworzone z utworów pyłowych ***) pochodzenia wodnego (zawierające w wierzchnich warstw ach powyżej 40% części pyłowych) całkowite i niecałkowite. W skalach bardziej szczegółowych wyróżniamy, zarówno wśród g}eb brunatnych jak i gleb bielicowych, wytworzonych z utworów pyłowych pochodzenia wodnego: 1) gleby pyłowe lekkie zawierające w wierzchnich warstwach do 25% części spławialnych, 2) gleby pyłowe średnie zawierające w wierzchnich carstw ach 25 40% części spławialnych, 3) gleby pyłowe ciężkie zawierające w wierzchnich warstwach 40 50% części spławialnych. g) gleby lessowe całkowite i niecałkowite. Jeżeli chodzi o wartość rolniczą gleb brunatnych ornych to, w porównaniu do analogicznych gleb bielicowych ornych, cechują się one na ogół wyższą wartością użytkowo-rolniczą i lepszymi właściwościami. Gleby szare Badacze radzieccy do gleb szarych zaliczają zbielicowane gleby czarnoziemne oraz gleby wytworzone z gleb darniowo-bielicowych przy znaczniejszym nasileniu procesu darniowego. Szereg gleboznawców traktuje szare gleby jako odmianę gleb bielicowych. Szare gleby są wyługowane na znaczną głębokość z węglanu wapniowego, a na ich agregatach strukturalnych występuje większa ilość opyłku krzemionkowego. Nie posiadają one natomiast wyraźnego poziomu bielicowego. Część szarych gleb niezbyt głęboko wyługowana z węglanu wapnia i z niezbyt głęboko położonymi warstwami brunatnymi upadabnia się swymi właściwościami do gleb brunatnych. Gleby szare w wykazie gleb PTG nie figurują. Stąd też przy obecnych zdjęciach kartograficznych gleby szare są zaliczane albo do gleb bielicowych albo do gleb brunatnych. Najbliższym zadaniem gleboznawców polskich powinno być stw ierdzenie jakie obszary w naszym k raju zajm ują gleby szare-oraz scharakteryzowanie genezy i właściwości tych gleb.

Klasyfikacja gleb Polski ustalona przez PTG 13 Gleby bielicowe Glebami bielicowymi nazywane są dotychczas gleby kwaśne wykazujące w swych profilach glebowych charakterystyczne poziomy lub warstewki wymywania-eluwialne o jasno szarym zabarwieniu. Gleby te tworzą się w okresie bielicowym lub w okresie darniowo-bielicowym procesu glebotwórczego w środowisku kwaśnym, w lasach współżyjących w glebach z grzybami, aktynomycetami i anaerobowymi bakteriami. Gleby bielicowe nie posiadające praktycznie rzecz biorąc poziomów akumulacyjno-próchniczych zaliczane są do bielic, a gleby bielicowe, w których te poziomy akumulacyjno-próchniczne występują, nazywane są glebami darniowo-bielicowymi. Używany w polskiej literaturze gleboznawczej term in,,bielica odnosi się do gleb bielicowych, również upraw nych, niezależnie od ich stopnia zbielicowania, wytworzonych z glin i z utworów pyłowych. Mówiąc o oddziaływaniu lasów na kształtowanie się gleb bielicowych należy podkreślić, że to oddziaływanie różnych gatunków drzew może być różne wskutek rozmaitego wpływu lasów na biologiczne, fizyczne i chemiczne właściwości gleb. Okazało się, że najsilniej bielicują gleby zwarte lasy iglaste, przede wszystkim świerkowe. Lasy mieszane iglastoliściaste, a tym bardziej lasy liściaste, bielicują gleby słabiej niż czyste lasy iglaste. Stąd też w lasach liściastych w strefie laso-łąkowej w ytw a rzają się w pewnych warunkach ze skał zasobnych w węglan wapniowy gleby brunatne, a w strefie laso-stepu czarnoziemy zdegradowane. Działanie procesu bielicowego na gleby może być ograniczone lub naw et zahamowane pod wpływem właściwości skały macierzystej i charakteru rzeźt by terenu. Dlatego też w przypadku zasobności skały macierzystej i gleby - w węglan wapniowy, do czasu przemieszczenia tego związku do warstw głębszych, może być jedynie tylko mowa o nieukończonym przebiegu pierwszego stadium procesu bielicowania, a więc o nieukończonym ługowaniu węglanu wapnia^ oraz magnezu i o wytwarzaniu się gleb leśnych brunatnych, względnie naw et rędzin. Powyższe rozważania dobitnie podkreślają znaczenie podstawowej reguły głoszącej, że przy omawianiu procesu tworzenia się gleb nie można się opierać na jednym, nawet dominujączym czynniku, za jaki jest uważana roślinność, ale muszą tu być również uwzględniane inne, t. zw. w arunkujące czynniki. Reguła ta dotyczy rów nież tworzenia się gleb bielicowych. W procesie bielicowania nie małą rolę odgrywa także stopień przepuszczalności gleb oraz rzeźba terenu. Przy nadmiernej przepuszczalnośr ci skały macierzystej i gleby proces bielicowania słabnie, albowiem w tedy kontakt ^kwaśnej wody zstępującej z cząstkami gleby oraz podłoża zbyt się skraca. Nadmierne zmniejszanie się przepuszczalności gleby

14 A. Musierowicz i skały macierzystej może wywołać ogle jenie, a naw et torfienie, przy jednoczesnym zahamowaniu procesu bielicowego. Rzeźba terenu, jako regulator wilgotności, może działać na procesy bielicowania w pewnych wypadkach hamująco, w innych pobudzająco. To oddziaływanie rzeźby terenu na proces bielico wy uzależnione jest między innymi od składu mechanicznego skał macierzystych. Tworzenie się gleb bielicowych odbywa się w w arunkach systematycznego ich uwilgotniania, a więc w strefie klim atu humidowego. Typowy proces bielico wy jest procesem biochemicznym i przebiega w glebach pokrytych m artw ą ściółką leśną, zw artych lasów iglastych hamujących dostęp światła do powierzchni ziemi i nie dopuszczających do w zrostu roślin zielnych. Ściółka drzew leśnych jest rozkładana w środowisku kwaśnym, w warunkach aerobowych przeważnie przez grzyby. Wytwarzane w wyniku procesu humifikacji i mineralizacji ściółki leśnej kwas krenowy, kwas węglowy oraz inne kwasy mineralne i organiczne zakwaszają przesiąkającą wgłąb gleby wodę i zwiększają jej zdolności rozpuszczające. Ze względu na to, że kwas krenowy oddziaływuje na grzyby toksycznie, a więc hamuje ich rozwój a co za tym idzie i proces bielicowy, musi więc on być eliminowany z ich środowiska, co osiąga się przez prąd wody zstępującej. Zstępujący więc ruch wody, usuwający kwas krenowy z gleb, jest koniecznym w arunkiem rozwoju procesu grzybnego a tym samym procesu bielicowego przebiegającego w glebach leśnych. W wyniku działania procesu bielicowego tworzą się w glebach bielicowych jasno-szare poziomy, względnie warstewki bielicowe eluwialne oraz poziomy wmycia iluwialne. Należy podkreślić, że do powstawania plam, smug i warstewek bielicowych mogą się również w pewnym stopniu przyczyniać korzenie drzew leśnych. W warunkach małej przewiewności w glebach bielicowych mogą się jeszcze wykształcać poziomy glejowe o szaro-niebieskim zabarwieniu. W przyrodzie przeważnie nie spotykamy bielic, a więc gleb bardzo silnie zbielicowanych, lecz gleby darniowo-bielicowe, które wytwarzają się w wyniku działających na przemian dwóch procesów glebotwórczych: scharakteryzowanego powyżej procesu bielicowego oraz procesu darniowego. Proces darniowy ma miejsce wtedy, kiedy w lasach giną niektóre drzewa lub większe ich ilości, a miejsca nasłoneczniane pokryw ają się roślinnością zielną, a przede wszystkim roślinnością trawiasto-rozłogową. W m iarę powiększania się terenów naświetlanych oraz w m iarę częstotliwości i przedłużania się okresu prześwietlań wzrasta natężenie procesu darniowego uwarunkowane obecnością roślinności łąkowej. Zasadniczą cechą procesu darniowego jest nagromadzenie się w glebach resztek roślin trawiastych, z których w wyniku humifikacji wytwarza się amorficz

Klasyfikacja gleb Polski ustalona przez PTG 15 na próchnica, a co za tym idzie, kształtują się poziomy akumulacyjnopróchniczne. W glebach darniowo-bielicowych mogą przeważać bądź cechy okresu bielicowego, bądź cechy okresu darniowego. W zależności od tego otrzym ujem y gleby o różnym stopniu zbielicowania i o różnej miąższości poziomów akumulacyjnych poczynając od gleb bardzo silnie zbielicowanych a kończąc na glebach bardzo słabo zbielicowanych. W glebach darniowo-bielicowych silnie piaszczystych ich cechy morfologiczne ulegają zmianie. Osady iluwialne w tych glebach bywają często rozrzucone na głębokości całego profilu glebowego twtirząc brunatne pasemka i żyłki przecinające ten profil w kierunku poprzecznym. Często ponad każdym takim rdzawym pasemkiem występuje pasemko eluwialne jasno-szarego piasku bielicowego. Odczyn gleb darniowo bielicowych, wykazujących przeważnie spiaszczenie swych w arstw powierzchniowych, jest kwaśny, ale stopień zakwaszenia poziomów akumulacyjno-próchnicznych oraz bielicowych zależy od intensywności i czasu trwania procesu bielicowego. Stąd też odczyn wzmiankowanych poziomów waha się w szerokich granicach. W związku z zakwaszeniem gleb darniowo-bielicowych kompleks sorbcyjny warstw próchniczno-akumulacyjnych i eluwialnych tych gleb staje się kompleksem nienasyconym, zasobnym w wymienne jony wodoru i glinu, zmniejszającym swą pojemność sorbcyjną w miarę postępu natężenia procesu bielicowego. Reasumując powyższe wywody dotyczące tworzenia się gleb bielicowych leśnych stwierdzam ponownie, że proces bielicowy jest obecnie trak towany jako proces biochemiczny i że nie jest już aktualną hipoteza, zgodnie z którą gleby bielicowe zaliczano do działu gleb klimatogenicznych, a więc do gleb które miały kształtować się wyłącznie pod przemożnym wpływem klimatu. W ysunięta przez Wiliamsa teoria biochemicznego tworzenia się gleb bielicowych jest dzisiaj teorią ogólnie przyjętą. Poszczególne jednak fragm enty tej teorii, dotyczące pewnych podstawowych procesów, nie są w dostatecznym stopniu wyświetlone i wymagają uzupełniających badań. W szczególności nie są dostatecznie wyjaśnione: 1. zagadnienie dotyczące wpływu intensywności obiegu wody w glebach, a w szczególności w glebach górskich, na działanie w nich kwasu krenowego, który zresztą, jak to stwierdzili badacze ra dzieccy, tworzy się nie tylko w glebach leśnych ale nawet w czarnoziemach; 2. rola warunkującego czynnika glebotwórczego klim atu przy kształtowaniu się gleb górskich oraz przy odbielicowywaniu gleb bielicowych upraw nych (pobielicowych);

16 A. Musierowicz 3. rola procesów bakteriologicznych w glebach bielicowych i wpływ ich na tworzenie się różnych rodzajów próchnic. Należy stwierdzić, że odnośnie do nomenklatury gleb bielicowych leśnych wśród gleboznawców polskich nie istnieją większe rozbieżności. Sprawa natomiast komplikuje się o ile chodzi o gleby bielicowe poleśne orne, a więc gleby kwaśne, wykazujące wyraźnie cechy zbielicowania, wyraźny poziom eluwialny, ale nie znajdujące się obecnie pod działaniem procesu bielicowego, lecz pod działaniem skomplikowanego sztucznego uprawowego procesu glebotwórczego, o którego kierunku i natężeniu decyduje przede wszystkim człowiek. Przy prawidłowej gospodarce człowieka, a więc przy zastosowaniu racjonalnych płodozmianów w pływ ających strukturotwórczo na gleby oraz przy racjonalnej upraw ie i nawożeniu, działanie tego sztucznego uprawowego procesu glebotwórczego może być zbliżone do działania procesu darniowego stadium łąkowego, gdyż daje gleby o coraz bardziej miąższej warstwie próchnicznej i o coraz słabiej zaznaczających się cechach charakterystycznych dla gleb bielicowych. Racjonalna więc gospodarka rolna osłabiając ujemny wpływ jednorocznych roślin uprawnych (do czego w pewnym stopniu przyczynia się klim at humidowy), powodujących, podobnie jak formacje roślinne suchych stepów, zmniejszanie się strukturalności gleb i ubożenie ich w próchnicę, decyduje o tym, że ten proces uprawowy upodabnia się w swoim działaniu, jak to już podkreślałem wyżej, do procesu darniowego. J. Tomaszewski proponuje dotychczas używany termin gleby bielicowe orne zastąpić nazwą gleby pobieli с o w e, a B. Dobrzański proponuje je nazywać glebami odbielicowywanymi. Ja stosuję nazwę uzupełniającą gleby zbielicowane orne. Uważam,' że nazwy pobielicowa, odbielicowywana, zbielicowana można tolerować jako nazwy uzupełniające, pomocnicze, ale nie należy eliminować z naszej literatury i z map gleboznawczych terminu gleba bielicowa orna. Powyższe moje stwierdzenia motywuję następująco: 1) Musimy się liczyć z tym, że wszystkie zmiany w klasyfikacji i nomenklaturze gleb wprowadzają zamęt w literaturze rolniczej, 2) W ZSRR, a więc w państw ie przodującego gleboznawstwa, stosowana jest dotychczas zarówno w podręcznikach jak i na mapach glebowych nazwa diernowo-podzolistyje okulturiennyj poczwy, co odpowiada w przybliżeniu używanemu w Polsce terminowi gleby bielicowe orne. Poza ZSRR i w innych państwach używa się term inu gleby bielicowe ome* w stosunku do gleb bielicowych poleśnych ornych. 3) W systematyce zjawisk przyrodniczych muszą istnieć kompromisy. Dlatego też dopóki proces bielicowy nie zostanie całkowicie zibadany musimy dopuścić do określenia mianem gleb bielicowych ornych także tych gleb poleśnych, w któ

Klasyfikacja gleb Polski ustalona przez PTG 17 rych piętno procesu bielicowego jeszcze się zaznacza, a więc w których cechy gleb bielicowych nie zostały zatarte przez nowy proces glebotwórczy. N aturalnie należy każdorazowo podkreślać jaką treść umowną w pojęcie bielicowa wkładamy. Wśród gleb bielicowych*, zgodnie z podziałem PTG, wyróżniamy następujące rodzaje i gatunki: a. Gleby żwirowe całkowite i niecałkowite** b. Gleby piasków e*** całkowite i niecałkowite: 1) piaski luźne zawierające do 5% części spławialnych 2) piaski słabo-gliniaste zawierające 5 10% części spławialnych 3) piaski gliniaste (szczerki) zawierające 10 20% części spławialnych c. Gleby wytworzone z gliny zwałowej całkowite i niecałkowite (tzw. bielice właściwe): 1) lekkie zawierające w wierzchnich warstwach*do 20% części spławialnych, 2) średnie zawierające w wierzchnich warstwsrch 20 30% części spławialnych, 3) ciężkie zawierające w wierzchnich w arstwach > 3 0% części spławialnych. d. Gleby wytworzone z różnych glin pochodzenia nielodowcowego***, całkowite i niecałkowite: 1) lekkie, 2) średnie, 3) ciężkie. e. Gleby wytworzone z iłów różnych formacji gelogicznych*** (w górnej warstwie mogą być nieco spiaszczone). f. Gleby wytworzone z utworów pyłowyc h*** pochodzenia wodnego, zawierające w wierzchnich warstw ach powyżej 40% części pyłowych, całkowite i niecałkowite (tzw. bielice pyłowe). g. Gleby lessowe Mady Mady są to gleby wytworzone lub wytwarzane z osadów rzecznych w dolinach współczesnych rzek lub z osadów morskich w warunkach nie * Oznaczać specjalnymi znakami utwory starych tarasów akumulacyjnych. ** Oznaczać specjalnymi znakami a) piaski, szczerki i żwiry zwałowe, b) piaski szczerki i żwiry akumulacji wodnolodowcowej c) piaski i szczerki. *** Gleby wytworzone in situ ze zwietrzelin skał masywnych należy wydzielać w osobną grupę gleb. Koc/n i к i G leboznawcze

18 A. Musierowicz sprzyjających procesowi bagiennemu. Jeżeli osady rzeczne lub osady morskie znajdują się pod działaniem roślinności łąkowo-bagiennej i nadmiernego, stałego uwilgotnienia, to wtedy tworzą się z tych osadów gleby bagienne. Mady tworzą się ze skał składających się z szeregu różnych warstw, których jakość i miąższość zależy od warunków, w jakich osadzały się zawieszone w wodzie osady. Warstwy te mają wspólną cechę każda z tych warstw oddzielnie jest równoziarnista, ale różnią się one natomiast między sobą wielkością ziarn. Stąd jedne z tych w arstw m ają skład piasków, inne utworów pyłowych, inne glin a jeszcze inne iłów. Zalęgają one jedne na drugich w różnych kombinacjach. Osadzane drobne nam uły w deltach rzek dają najczęściej żyzne gleby np. gleby aluwialne terenów Żuław położone w delcie Wisły. Na ogół możemy stwierdzić, że bliżej rzeki tworzą się mady piaszczyste, dalej występują mady lekkie i średnie a najdalej tworzą się w zagłębieniach oraz w kotlinach mady ciężkie i bardzo ciężkie. Ta jednak ogólnie przyjęta zasada ulega dość często odchyleniom powodowanym, między innymi, procesami deluwialnymi. Jedną z cech, która wyróżnia mady od innych gleb, jest mniej lub bardziej wyraźne ich warstwowanie, które jednak w dużym stopniu uzależnione jest od składu mechanicznego tych gleb. W przypadku mad ciężkich zaznacza się to warstwowanie często słabo, a uzewnętrznia się ono wyraźnie, o ile chodzi o mady lżejsze. Mady są to gleby darniowe stadium łąkowego. Gleby aluwialne starych tarasów akumulacyjnych epoki dyluwialnej, które były pod lasami, mogą wykazywać cechy gleb brunatnych, a nawet gleb darniowo-bielicowych. Wśród mad, zgodnie z podziałem P. T. G., wyróżniamy (skala 1 : 100000): a. Mady rzeczne: 1) mady piaszczyste (przeważają w nich warstwy zawierające do 10% części spławialnych) i piaski rzeczne współczesnych tarasów rzecznych. 2) mady lekkie (przeważają w nich warstwy zawierające 10 25% części spławialnych) i średnie (przeważają w nich w arstwy zawierające 25 50% części spławialnych) tzw. mady chude. 3) mady ciężkie, itzw. mady tłuste (przeważają w nich warstwy zawierające powyżej 50% części spławialnych). b. Marsze mady morskie bywają głębsze lub płytsze, ale m ają one przeważnie na pewnej głębokości w podłożu piasek

Klasyfikacja gleb Polski ustalona przez PTG 19 rzeczny. W zależności od głębokości występowania w podłożu piasku rzecznego lub innej skały macierzystej wyróżniamy: 1) mady bardzo płytkie o miąższości 0 25 cm, 2) mady płytkie o miąższości 25 50 cm, 3) mady średnio głębokie o miąższości 50 100 cm, 4) mady głębokie o miąższości ponad 100 cm. Gleby bagienne* Gleby bagienne kształtują się w dolinach rzek, rzeczek, w kotlinach oraz w obniżeniach terenowych w w arunkach nadmiernego uwilgotnienia przy współudziale roślinności hydrofiłowej. Powstawaniu szeregu gleb bagiennych towarzyszy również zamulanie ich powierzchni osadami wód przepływowych, przy zmniejszaniu się prędkości prądu tej wody, drogą mechanicznego osadzania się zawiesin, co naturalnie nie wyklucza możliwości tworzenia się w pewnych wypadkach namułów jako wyniku reakcji chemicznych oraz biologicznych. W zależności od natężenia procesu bagiennego tworzą się różne gleby bagienne. Podział gleb bagiennych przyjęty przez PTG przedstawia się n a stępująco: a. gleby mułowo bagienne. b. gleby torfowe: 1) gleby torfow e wytworzone z torfów dolinowych, 2) gleby torfowe wytworzone z torfów niskich, 3) gleby torfowe wytworzone z torfów przejściowych i wysokich. c. mursze i gleby torfowe płytkie (posiadające warstwę torfową o miąższości do 50 cm). Gleby bagienne mogą się między innymi tworzyć: 1) z gleb bielicowych, 2) z namułów pod wpływem roślinności łąkowo-bagiennej w warunkach nadmiernego uwilgotnienia, 3) przez zarastanie zbiorników wodnych roślinnością hydrofilową. Gleby bagienne, a w szczególności mursze, nie są dostatecznie rozpracowane i wymagają dalszych badań. Gleby mułowo-bag lenne (mułowo-błotne) są to gleby # wytworzone z różnych namułów przy współudziale roślinności hydrofilowej, w warunkach nadmiernego uwilgotnienia, a więc w warunkach anaerobowych. W glebach mułowo-bagiennych cały profil glebowy tylko w okresie wiosennym, względnie w okresach długotrwałych deszczów, znajduje się w w arunkach sprzyjających rozwojowi procesu bagiennego * Według J. Tomaszewskiego należy je nazywać glebami błotnymi.

20 A. Musierowicz Przy szczegółowej charakterystyce gleb mułowo-bagiennych wskazane jest opierać się na podziale podanym w monografiach J. Tomaszawskiego. Gleby torfowe. Do gleb torfowych zaliczane są takie gleby torfowe, w których grubość w arstw y torfu przekracza 50 cm. Gleby torfowe pow stają albo w wyniku zatorfiania różnych zbiorników wodnych a więc wypełniania ich masą torfową powodowanego przez stopniowe zarastanie zbiorników wodnych przez odpowiednią roślinność hydrofiłową, albo wskutek inwazji mchów na tereny leśnych gleb bielicowych oraz gleb łąkowych. Tworzenie się torfowisk uwarunkowane jest hydrof iłową roślinnością 0 małych wymaganiach pokarmowych, nadm iernym uwilgotnieniem, nagromadzeniem dużej ilości substancji organicznych a w pewnych wypadkach namuleniem. Jednym z zasadniczych czynników rozstrzygających o powstawaniu takich czy innych torfowisk jest według S. Kulczyńskiego ruchliwość wody i jej właściwości. Ruch i właściwości wody decydują o popielności masy torfowej i rządzą również bilansem tlenowym torfowisk, a tym samym kształtują kierunek procesów biologicznych 1 decydują o odczynie torfowisk. Przy klasyfikowaniu gleb torfowych wyodrębniamy: 1. Torfy niskie dolinowe nazywane również torfami turzy co wo-trawiastymi zamulonymi. W zespołach roślinnych torfów dolinowych przeważają, podobnie jak w torfach niskich turzy co wy eh, turzyce, ale udział traw słodkich jest tu bardzo duży. Odczyn torfów dolinowych jest bardzo słabo kwaśny, a pod względem zawartości składników pokarmowych góruje on nad innymi gatunkami torfów. 2. Torfy niskie turzycowe. Są one bogate w części nam ulane i w pokarm y roślinne. 3. Torfy przejściowe są to rodzaje torfów pośrednich między torfami wysokimi i niskimi. Mogą być one zbliżone do pierwszych lub do drugich. Torfy przejściowe porośnięte są przede wszystkim turzycami i mchami sphagnowymi. 4. Torfy wysokie sphagnowe (według Tomaszewskiego), są one bardzo kwaśne i ubogie w składniki mineralne. Rozwój tych torfowisk związany jest z wodą pozbawioną ruchu i przepływu. Głównymi roślinami są tu mchy sphagnowe. Gleby murszowe występują obok gleb torfowych, ale zajm ują w terenie stanowiska wyżej położone i podlegają w mniejszym stopniu działaniu oraz wpływom procesu bagiennego. Gleby te znajdują się okresowo to w warunkach nadmiernego uwilgotnienia, decydującego o procesie torfiènia, to w w arunkach aerobowych. w wyniku których mo

Klasyfikacja gleb Polski ustalona przez PTG 21 że się tworzyć próchnica właściwa-amorficzna. Należy mieć na uwadze, że wierzchnie warstwy gleb torfowych wzięte pod uprawę murszeją. Stąd też wynika, że torfy upraw ne dają gleby murszowo-torfowe. Trzeba jeszcze podkreślić, że wśród wyróżnianych przez PTG gleb Polski należy wyodrębnić odmiany gleb podmokłych i oglejonych, a przy sporządzaniu map glebowych oznaczać specjalnymi znakami wydmy, piaski lotne nieutrwalone oraz tereny, gdzie zachodzi erozja gleb. PODZIAŁ UTWORÓW GLEBOWYCH NA GRUPY MECHANICZNE Poniżej podaję objaśnienia dotyczące podziału utworów glebowych na grupy mechaniczne według PTG: A. Utwory kamieniste utwory zawierające znaczne ilości kamieni, a więc części szkieletowych o średnicy większej od 20 mm. B. Ż w i г y utwory, w których przeważa frakcja żwiru, a więc części szkieletowych o średnicy 1 20 mm. W zależności od zawartości cząstek spławialnych (cząstek o średnicy poniżej* 0.02.mm) wśród żwirów wyróżniamy: 1. żwiry piaszczyste, w których ilość cząstek spławialnych nie przekracza 10% (w przeliczeniu na całość masy glebowej), a części ziemiste (mniejsze od 1 mm) w ykazują skład mechaniczny piasków. 2. żwiry gliniaste, w których ilość cząstek spławialnych wynosi ponad 10% (w przeliczeniu na całość masy glebowej), a części ziemiste wykazują skład mechaniczny glin. C. Piaski utwory, w których przeważa frakcja piasku (cząstki o średnicy 1 0,1 mm), a ilość cząstek spławialnych wynosi 0 20%. Wśród piasków wyróżnimay: 1. piaski luźne zawierające cząstek spławialnych 0 5%, 2. piaski słabo gliniaste zawierające cząstek spławialnych 5 10%, _ 3. piaski gliniaste zawierające cząstek spławialnych 10 20%: a) piaski gliniaste lekkie zawierające cząstek spławialnych 10 15%, b) piaski gliniaste mocne zawierające cząstek spławialnych 15 20%. Uwaga: piaski zawierające ponad 25% frakcji pyłowej (cząstki o średnicy 0,1 0,02 mm) nazywamy piaskami pylastymi. * Właściwie cząstek o 0 < 0,0165 mm.

22 A. Musierowicz D. Utwory pyłowe utwory zawierające ponad 40% części pyłowych (o średnicy 0,1 0,02 mm) i do 50% cząstek spławialnych. Wśród utworów pyłowych, w zależności od zawartości w nich cząstek spławialnych, wyróżniamy: 1. utw ory pyłowe zwykłe zawierające do 35% cząstek spławialnych, 2. utw ory pyłowe ilaste zawierające 35 50% cząstek spławialnych. Uwaga: Utwory pyłowe, które zawierają powyżej' 50% cząstek pyłowych i do 15% cząstek piaszczystych, nazywane byw ają glinkami. E. Gliny utwory przeważnie różnoziarniste. Wśród glin, w zależności od zawartości w nich cząstek spławialnych, wyróżniamy: 1) gliny lekkie zawierające 20 35% cząstek spławialnych, 2) gliny średnie zawierające 35 50% cząstek spławialnych, 3) gliny ciężkie zawierające ponad 50% cząstek spławialnych. Uwaga: Gliny zawierające ponad 25% cząstek pyłowych nazywamy glinami pylastymi. F. I ł y utw ory zawierające ponad 50% cząstek spławialnych, części pyłowe i ewentualnie nieznaczną domieszkę piasku względnie części szkieletowych. Iły pylaste są to takie iły, które zawierają ponad 25% frakcji pyłowej А. МУСЕРОВИЧ КЛАССИФИКАЦИЯ ПОЧВ ПОЛЬШИ УСТАНОВЛЕННАЯ ПОЛЬСКИМ ОБЩЕСТВОМ ПОЧВОВЕДОВ (Кафедра почвоведения Варшавской Главной Сельскохозяйственной Школы) Краткое содержание В настоящем труде проведена классификация почв Полыниуустановленная Польским Обществом Почвоведов, а такж е краткая характеристика этих почв. Упомянутая классификация имеет следующий вид: А. Почвы огорных районов. I. Почвы безкарбонатные и с неопределенным профилем: 1) поч вы скалистые; 2) почвы скелетные, каменистые, щебневые, песчаные; глинистые, сильно пылеватые и пылеватые, илистые; И. Почвы бурые (по Раманну) и подзолистые: 1) почвы песчаные; 2) почвы сильно пылеватые (> 40% частиц 0,1 0,02 мм 0), 3) почвы глинистые; 4) почвы илистые; III. Рендзины (перегнойно-карбонатные) IV. Пойменные почвы.,

Klasyfikacja gleb Polski ustalona przez PTG V. Темноцветные почвы ( болотный чернозем ). VI. Болотные почвы. В. Почвы равнинные и возвышенностей: I. Рендзины: а) карбонатные; б) сульфатные (гипсовые); II. Черноземы. III. Темноцветные почвы ( болотный чернозем ). IV. Почвы бурые (по Раманну): 1) щебнистые почвы; 2) почвы песчаные *), 3) почвы образовавшиеся на валунной глине, 4) почвы образовавшиеся на различных не ледниковых глинах *), 5) почвы образовавшиеся на илах различных ледниковых отложений *), 6) почвы сильно пылеватые на отложениях водного происхождения *), 7) лессы. V. Почвы подзолистые. 1) почвы щебнистые; 2) почвы песчаные *), 3) почвы образовавшиеся на валунной глине; 4) почвы образовавшиеся на различных глинах неледниковего происхождения; 5) почвы образовавшиеся на илах различных геологических отложений; 6) почвы образовавшиеся на отложениях пыли элювиального происхождения; 7) почвы лессовые. VI. Почвы пойменные. 1) Поймы речные; 2) наносы морские (марши); VII. Почвы болотные. 1) почвы илисто-болотные; 2) почвы торфяно-болотные; 3) му ш и и почвы торфянистые мелкие. A. MUSIEROWICZ A CLASSIFICATION OF POLISH SOILS BY THE POLISH SOIL-SCIENCE SOCIETY (Dept, of Soil Science, Warsaw, College of Agriculture) Summary In the present work a classification of Polish soils made by the Polish Soil-Science Society was given, together with a short description of each of the soils classified. The folliwing is a list of the soils which w ere classified: A. Soils of mountainous areas. I. Non-carbonatic, shallow soils w ith undeveloped profile: 1. roc soils, 2. skeleton soils, s/fony, gravelly, sandy, clayey, silty, silt loamy, and loamy. *) Почвы, образовавшиеся in siitu на выветрившихся изверженных породах, следует выпелить в особую группу.

24 A. Musierowicz II. Brown and podzolized soils: 1. sandy soils, 2. silty soils, 3. claye soils, 4. loamy soils. III. Rendzinas IV. Alluvial soils V. Black-earth soils VI. Bog soils. B. Soils of lowland and upland areas. I. Rendzinas: a) carbonatic, b) calcium sulphate. II. Chernozem soils III. Black-earth soils IV. Brown soils: 1. gravelly soils, 2. sandy soils, 3. soils of glacial origin, 4. soils formed from different clays of non-glacial origin. 5. soils formed from silts of various geological formation, 6. soils developed from formations of w ater-borne silt, 7. loessial soils. V. Podzolized soils: 1. gravelly soils, 2. sandy soils, 3. cumulose clay soils, 4. soils formed from different clays of non-glacial origin, 5. soils formed from loams of various geological formations, 6. soils developed from w ater-borne silt formations, 7. loessial soils. VI. Alluvial soils: 1. of river origin, 2. of m arine origin. VII. Bog soils: 1. Silty-bog soils, 2. peat soils, 3. m ursz soils an shallow peat soils.