ARTYKUŁY Chrońmy Przyr. Ojcz. 66 (1): 65 70, 2010 Strojniś nadobny Philaeus chrysops Poda, 1761 (Araneae: Sal cidae) na nowych stanowiskach w Polsce New locali es of beau ful jumper Philaeus chrysops Poda, 1761 (Araneae: Sal cidae) in Poland MIŁOSZ OWIEŚNY 1, KRZYSZTOF SZPILA 2, ANDRZEJ OLEKSA 3, ŁUKASZ OGONOWSKI 4 1 Instytut Ekologii i Ochrony Środowiska Uniwersytet Mikołaja Kopernika 87 100 Toruń, ul. Gagarina 9 e-mail: milosz83@gmail.com 2 Instytut Ekologii i Ochrony Środowiska Uniwersytet Mikołaja Kopernika 87 100 Toruń, ul. Gagarina 9 e-mail: szpila@biol.uni.torun.pl 3 Instytut Biologii Eksperymentalnej Uniwersytet Kazimierza Wielkiego 85 064 Bydgoszcz, ul. Chodkiewicza 30 e-mail: olek@ukw.edu.pl 4 83 110 Czarlin, ul. Lipowa 52 e-mail: ogonowski.l@gmail.com Słowa kluczowe: strojniś nadobny Philaeus chrysops, faunistyka, nowe stanowiska, Toruń, Poland. Strojniś nadobny Philaeus chrysops Poda, 1761 jest kserofilnym i litobiontycznym pająkiem, zasiedlającym otwarte środowiska, głównie miejsca piaszczyste i naskalne. Pomimo iż gatunek ten jest rozprzestrzeniony w całej cieplejszej części Palearktyki, to jednak poza rejonem śródziemnomorskim jest rzadko notowany i uważany za zagrożony. Gatunek ten jest także wymieniany w Czerwonej liście zagrożonych gatunków w Polsce. W niniejszej pracy opisano nowe w Polsce stanowiska strojnisia nadobnego w Kotlinie Toruńskiej (UTM: CD36, CD37, CD46). Stanowiska te są prawdopodobnie jednymi z najbardziej na północ wysuniętych stwierdzeń gatunku w obrębie jego geograficznego zasięgu występowania. Wstęp Strojniś nadobny Philaeus chrysops Poda, 1761 jest kserofilnym i litobiontycznym pająkiem, zasiedlającym otwarte środowiska, głównie miejsca piaszczyste (Stańska 2004) i naskalne (Růžička 2000, Gur yanova 2003). Gatunek ten jest rozprzestrzeniony w całej cieplejszej części Palearktyki, od Europy Zachodniej, aż po Japonię, poza rejonem śródziemnomorskim jest jednak rzadko notowany i uważany za zagrożony (Prószyński 1976). Z tego względu został umieszczony m.in. na czerwonych listach gatunków zagrożonych Niemiec (Platen i in. 1998) i Polski (Staręga i in. 2002). Z uwagi na zanikanie środowisk kserotermicznych w wyniku przekształcania ich w użytki rolnicze, wypalania oraz zarastania zaliczony został do grupy gatunków zagrożonych ( EN ) w Polskiej czerwonej księdze zwierząt (St ańska 2004). Od roku 1995 podlega również ochronie gatunkowej. Jako gatunek termofilny, strojniś nadobny nie występuje w północnej części Europy. Najdalej wysunięte na północ miejsca występowania stwierdzono na Litwie (Rëlys 2000). Jednorazowe stwierdzenie odnotowano też w południowej Anglii (Shardlow 2004), 65
Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 66, zeszyt 1, 2010 tj. w szerokości geograficznej podobnej jak w Europie Środkowej. W Polsce strojniś nadobny został stwierdzony na zaledwie kilku izolowanych stanowiskach (St ańska 2004). Występowanie wyspowe w naszym kraju związane jest ze specyficznymi wymaganiami ekologicznymi tego gatunku. Najbardziej na północ wysunięte z ośmiu podawanych dotychczas w Polsce stanowisk znajduje się na Mazowszu w okolicach Warszawy, na wydmach w obrębie Kampinoskiego Parku Narodowego (St ańska 2004). W ostatnich latach, autorzy pracy odnotowali występowanie strojnisia nadobnego na murawach napiaskowych w Kotlinie Toruńskiej. Celem niniejszej pracy jest przedstawienie informacji o specyfice nowo odkrytych stanowisk. Materiał i metody Pierwszej, przypadkowej obserwacji strojnisia dokonano w maju 2006 roku w otoczeniu kampusu uniwersyteckiego Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. W związku z tym faktem, autorzy pracy przeprowadzili poszukiwania strojnisia nadobnego na dwóch kolejnych stanowiskach (ryc. 1), obejmujących W is ła 54 50 16 24 Ryc. 1. Nowe stanowiska strojnisia nadobnego Philaeus chrysops w Polsce (oprac. A. Oleksa, M. Owieśny) Fig. 1. New locali es of beau ful jumper Philaeus chrysops Poda, 1761 in Poland (fig. A. Oleksa & M. Owieśny) najbardziej rozległe płaty muraw psammofilnych na terenie Kotliny Toruńskiej, tj. na wydmach poligonu artyleryjskiego na południe od Torunia i na obrzeżu lotniska Aeroklubu Pomorskiego (charakterystyka stanowisk podana w następnej sekcji pracy). W celu wykrycia strojnisia nadobnego, prowadzone były obserwacje na upatrzonego, jak również czerpakowanie na całym północnym i wschodnim obrzeżu lotniska Ryc. 2. Środowisko występowania strojnisia nadobnego P. chrysops na poligonie artyleryjskim (Toruń, okolice Góry Żymierskiego, 1.07.2006 r., fot. K. Szpila) Fig. 2. Habitat of P. chrysops in ar llery training ground (Toruń, surroundings of Żymierski s Hill, 1 July 2006, photo by K. Szpila) 66
M. Owieśny i in. Strojniś nadobny Philaeus chrysops oraz na wybranych stanowiskach na poligonie (Góry: Żymierskiego i Wiatraczna, wraz z otoczeniem). Przegląd stanowisk 1. Poligon artyleryjski Stanowisko obejmuje duży (ponad 5 tys. ha), w dużej części niezalesiony, fragment Kotliny Toruńskiej. Znajduje się tu jeden z większych śródlądowych obszarów wydmowych Polski. Na terenie przeważają wydmy o wysokościach względnych wahających się od 10 m do 25 m największa kulminacja około 45 m. W roślinności stanowiska dominują suche wrzosowiska i murawy pokrywające wydmy (otwarte murawy ze szczotlichą i mietlicą oraz ciepłolubne, śródlądowe murawy napiaskowe Koelerion glaucae). Urozmaicają go różnowiekowe, kształtujące się spontanicznie bory sosnowe oraz niewielkie zagajniki brzozowe i brzozowo-sosnowe, niekiedy z domieszką osiki (ryc. 2). W miejscach żyźniejszych spotyka się także niewielkie fragmenty dąbrów (Cyzman i in. 2007). Liczne osobniki obserwowano w latach 2006 2008 na Górze Żymierskiego (UTM: CD37/CD36) oraz Górze Wiatracznej (UTM: CD46/CD36). Wszystkie obserwacje obejmują żywe osobniki: samce i samice. W 2006 roku wydobyto z niskiej roślinności oraz krzewów trzy samice i pięć samców (01.07.2006). W roku 2007 na tym samym terenie obserwowano stosunkowo liczne osobniki tego gatunku (05.06.2007 jedna samica i dwa samce; 13.06.2007 jedna samica i trzy samce; 18.06.2007 dwa samce). Obserwowano także samicę w trakcie zakończonego powodzeniem polowania na muchówkę z rodzaju Bibio (14.05.2007) oraz samicę z upolowaną muchówką z rodzaju Gymnosoma. Zaobserwowano również kopulującą parę (25.06.2007). Wszystkie obserwacje w 2008 roku pochodzą z września i obejmują pojedyncze samice. 2. Teren dawnych ogródków działkowych za budynkiem Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Mikołaja Kopernika (CD37) Stanowisko obejmuje około 10 ha mozaiki muraw napiaskowych, roślinności ruderalnej, pozostałości roślin uprawnych, drzewek oraz krzewów owocowych i ozdobnych, która wykształciła się na miejscu zlikwidowanych kilkanaście lat temu ogrodów działkowych. Teren podlega intensywnej presji poprzez wydeptywanie. W roku 2006 obserwowano samca (ryc. 3) na liściach lilaka (Syringa vulgaris L.) (24.05.2006) oraz samca i samicę, także na liściach lilaka (27.06.2006). Rok później potwierdzono obecność tego gatunku obserwowano samca w niskiej roślinności (18.05.2007). 3. Lotnisko Aeroklubu Pomorskiego Ryc. 3. Samiec strojnisia nadobnego Philaeus chrysops (Toruń, Bielany, 24.05.2006 r., fot. M. Owieśny) Fig. 3. Beau ful jumper Philaeus chrysops, s male (Toruń, Bielany, 24 May 2006, photo by M. Owieśny) Lotnisko wraz z najbliższym otoczeniem obejmuje ponad 200 ha otwartych środowisk murawowych, w tym murawy napiaskowe ze szczotlichą i mietlicą, ciepłolubne, śródlądowe murawy napiaskowe Koelerion glaucae i fragmenty muraw ciepłolubnych z ostnicą Jana Stipa joannis. Na obrzeżach wykształciły się luźne zagajniki dębowe i sosnowe (ryc. 4). 67
Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 66, zeszyt 1, 2010 Ryc. 4. Środowisko występowania strojnisia nadobnego P. chrysops na skraju lotniska Aeroklubu Pomorskiego (Toruń, 1.07.2003, fot. A. Oleksa) Fig. 4. Habitat of P. chrysops on edge of Aeroklub Pomorski airfield (Toruń, 1 July 2003, photo by A. Oleksa) Poprzez wykaszanie z liści kwitnącego lilaka na obrzeżu muraw napiaskowych na północnym skraju lotniska (CD37) odłowiono pięć samic (ryc. 5) i jednego samca (08.05.2008). Autorzy pracy otrzymali także doniesienie (Anna Szczepańska inf. ustna) o kolejnym stanowisku strojnisia nadobnego w Kotlinie Toruńskiej (miejscowość Gnojno, UTM: CD64/CD65), wymagające szczegółowej weryfikacji. tensywne oddziaływanie wiatru lub działalność człowieka. Sposób użytkowania poligonów wojskowych sprzyja zachowaniu gatunków związanych z ekosystemami otwartych muraw (War ren, Büttner 2008). Eliminacja umiarkowanych antropogenicznych zaburzeń powoduje, że środowiska życia strojnisia nadobne- Zagrożenia i ochrona Aktualne i potencjalne stanowiska gatunku, tj. miejsca o piaszczystej glebie, pokryte przez zespoły roślinności psammofilnej, sklasyfikowane są często jako nieużytki. Zwykle lokalne plany zagospodarowania przestrzennego przewidują zabudowę takich miejsc. Szczególnie w ostatnich latach obserwujemy intensywny proces rozwoju budownictwa na siedliskach ubogich muraw. Jedno spośród opisanych w pracy stanowisk strojnisia nadobnego jest zagrożone ze względu na rozbudowę kompleksu budynków uczelnianych. Z drugiej strony, pewne formy aktywności człowieka wpływają korzystnie na stan siedlisk strojnisia nadobnego. Murawy napiaskowe nie są ekosystemem klimaksowym, a ich istnienie wymaga stałych zaburzeń gleby, np. poprzez in- 68 Ryc. 5. Juwenilna samica strojnisia nadobnego P. chrysops z upolowaną muchówką (Toruń, lotnisko Aeroklubu Pomorskiego, 8.05.2008 r., fot. K. Szpila) Fig. 5. Young female of P. chrysops with preyed fly (Toruń, airfield of Aeroklub Pomorski, 8 May 2008, photo by K. Szpila)
M. Owieśny i in. Strojniś nadobny Philaeus chrysops go w szybkim tempie ulegają przekształceniu w bory sosnowe w wyniku naturalnej sukcesji. Zjawisko to bywa dodatkowo przyspieszane poprzez sztuczne zalesianie. Dlatego niezbędnym warunkiem ochrony strojnisia nadobnego jest czynne zachowanie jego środowisk. Obecne formy użytkowania zarówno na lotnisku Aeroklubu Pomorskiego, jak i na poligonie artyleryjskim (przynajmniej w znaczącej jego części) wydają się sprzyjać utrzymaniu otwartych środowisk murawowych. Trzecie z opisywanych środowisk prawdopodobnie ulegnie likwidacji w najbliższych latach, jego znaczenie dla zachowania gatunku wydaje się jednak znacznie mniejsze. Ponadto, biorąc pod uwagę występowanie gatunku na dość silnie przekształconym antropogenicznie stanowisku, w Kotlinie Toruńskiej istnieją liczne płaty muraw, stanowiących potencjalne środowiska strojnisia nadobnego. Być może gatunek nie jest tak rzadki, jak wynikałoby ze skąpych danych literaturowych (St ańska 2004). Konieczne są zatem dalsze, bardziej szczegółowe badania nad rozmieszczeniem tego chronionego gatunku pająka i jego biologią. Podziękowania Autorzy pracy pragną podziękować nadleśniczemu Stanisławowi Słomińskiemu (nadleśnictwo Gniewkowo) za udzielenie zgody (Zn.Spr.S-753/ /3/08) na prowadzenie badań na terenie poligonu artyleryjskiego oraz dr Marzenie Stańskiej za cenne uwagi przy pisaniu artykułu, a także Annie Szczepańskiej za informację nt. stanowiska z lokalizacji UTM: CD64/CD65. PIŚMIENNICTWO Cyzman W., Wincenciak A., Ponikiewska A. 2007. Sprawozdanie z inwentaryzacji siedlisk i gatunków roślin z listy Natura 2000 w Nadleśnictwie Gniewkowo Archiwum Nadleśnictwa Gniewkowo, manuskrypt. Gur yanova V.E. 2003. Materials to the Spider Fauna of Podolian Wood-and-Steppe (Ukraine). Vestnik Zool. 37 (5): 3 11. Platen R., Blick T., Sacher P., Malten A. 1998. Rote Liste der Webspinnen Deutschlands (Arachni- da: Araneae) (Bearbeitungsstand: 1996, 2. Fassung). W: Rote Liste gefährdeter Tiere Deutschlands. Schriftenr. Landschaftspfl. Natursch. 55: 268 275. Prószyński J. 1976. Studium systematyczno-zoogeograficzne nad rodziną Salticidae (Aranei) Regionów Palearktycznego i Nearktycznego. Rozpr. WSP Siedlce. Rëlys V. 2000. Contribution to the knowledge of the spider (Araneae, Arachnida) fauna of Lithuania. Acta Zool. Lituan. 10 (2): 47 53. Růžička V. 2000. Spiders in rocky habitats in Central Bohemia. J. Arachnol. 28: 217 222. Shardlow M.E.A. 2004. Recent Records of Philaeus chrysops (Poda, 1761) (Beautiful Jumper) in Britain. Newsl. Br. Arachnol. Soc. 99: 12 13. Stańska M. 2004. Philaeus chrysops Poda 1761. W: Głowaciński Z., Nowacki J. (red.). Polska czerwona księga zwierząt Bezkręgowce. NFOŚiGW i IOP PAN: 43 44. Staręga W., Błaszak C., R afalski J. 2002. Araneae Pająki. Czerwona lista gatunków. W: Głowaciński Z. (red.). Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. IOP PAN, Kraków: 133 140. Warren S.D., Büttner R. 2008. Active military training areas as refugia for disturbance-dependent endangered insects. J. Insect Conserv. 12: 671 676. 69
Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 66, zeszyt 1, 2010 SUMMARY Owieśny M., Szpila K., Oleksa A., Ogonowski Ł. New locali es of beau ful jumper Philaeus chrysops Poda, 1761 (Araneae: Sal cidae) in Poland Chrońmy Przyr. Ojcz. 66 (1): 65 70, 2010 Philaeus chrysops is a species of jumping-spider associated with sparsely vegetated, stony and sandy habitats. Although its geographic distribution in Palearctic is wide, it is relatively rare and endangered outside the Mediterranean region. In this article, the new localities of Philaeus chrysops in Toruń Basin area (UTM: CD36, CD37, CD46) has been presented. These localities represent the northernmost records of Philaeus chrysops in Poland. 70