ZBIOROWISKA LEŚNE TERENÓW PODMOKŁYCH DOLINY NOTECI NA ODCINKU RADOLIN RADOLINEK

WODA-ŚRODOWISKO-OBSZARY WIEJSKIE 2011: t. 11 z. 1 (33) WATER-ENVIRONMENT-RURAL AREAS s. 75 86 www.itep.edu.pl Instytut Technologiczno-Przyrodniczy w Falentach, 2011 ZBIOROWISKA LEŚNE TERENÓW PODMOKŁYCH DOLINY NOTECI NA ODCINKU RADOLIN RADOLINEK Mieczysław GRZELAK 1), Tomasz BOCIAN 1), Piotr GAJEWSKI 2), Zbigniew KACZMAREK 2) 1) Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Katedra Łąkarstwa i Krajobrazu Przyrodniczego 2) Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Katedra Gleboznawstwa i Ochrony Gatunków Słowa kluczowe: obszar leśno-torfowiskowy, tereny podmokłe, zbiorowiska leśne S t r e s z c z e n i e Badania zbiorowisk leśnych doliny Noteci na odcinku Radolin Radolinek, w powiecie czarnkowsko-trzcianeckim w województwie wielkopolskim przeprowadzono w 2003 oraz 2004 r. Zbiorowiska leśne na badanym terenie występują w dolinach wzdłuż głównych cieków, tzn. Łagi i Kanału Romanowskiego, tworząc zwarte, lecz o stosunkowo niewielkiej powierzchni płaty. W płatach tych dominuje olsza czarna (Alnus glutinosa Gaertn.). W większości przypadków zbiorowiska te mają charakter juwenilny. W ramach badań siedliskowych na poszczególnych stanowiskach wykonano odkrywki glebowe. Opisano budowę morfologiczną oraz systematykę gleb. Wszystkie badane gleby reprezentowały dział gleb hydrogenicznych, rząd gleb pobagiennych oraz typ gleb murszowych. WSTĘP Dolina Noteci charakteryzuje się znaczną zmiennością warunków siedliskowych i geomorfologicznych. Jest to przyczyną dużej różnorodności spotykanych tu zbiorowisk roślinnych [OKRUSZKO, CHURSKI 1962; BOCIAN 2004]. Na omawianym terenie potencjalna roślinność, w warunkach glebowych, wilgotnościowych i rzeźby terenu, to łęgi jesionowo-olszowe (Fraxino-Alnetum) [WOJTERSKI i in. 1979]. Zbiorowiska te są związane z siedliskami hydrogenicznymi, czyli takimi, na Adres do korespondencji: dr hab. M. Grzelak, Uniwersytet Przyrodniczy, Katedra Łąkarstwa i Krajobrazu Przyrodniczego, ul. Wojska Polskiego 38/42, 60 627 Poznań; tel. +48 (61) 848-74-23, e-mail: grzelak@au.poznan.pl

76 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 11 z. 1 (33) które zdecydowanie największy wpływ wywarły wody powierzchniowe w postaci okresowych, mniej lub bardziej długotrwałych, zalewów [MATUSZKIEWICZ 2002]. Niestety, większość tych cennych pod względem przyrodniczym terenów uległa w ostatnich latach degradacji, na skutek działalności człowieka (głównie stosowania melioracji odwadniających [KRZYWAŃSKA, KRZYWAŃSKI 1974; CIEŚLAK 2000]), a także niskiego poziomu wód gruntowych, spowodowanego notowanym w regionie Wielkopolski brakiem opadów oraz ich niekorzystnym rozkładem w sezonie wegetacyjnym. Na obraz roślinności duży wpływ mają nie tylko historyczne i obecne formy antropopresji, ale również nakładająca się na rezultaty tej presji spontaniczna dynamika fitocenoz [FUKAREK 1967; MATUSZKIEWICZ 2002; WYSOCKI, SIKORSKI 2002]. Budowa sieci kanałów melioracyjnych, umocnienia skarp brzegowych, wały cofkowe w sąsiedztwie jazów i kilometry wałów przeciwpowodziowych zmieniły obraz doliny Noteci i wielu dolin polskich rzek. Są to czynniki w istotnym stopniu przekształcające florę dolin rzecznych [RATYŃSKA, SZWED 1999]. Rzeka Noteć i jej dolina jest tego dobitnym przykładem. Praktycznie cały badany teren jest zmeliorowany i zmieniony przez człowieka. Doprowadziło to do zaniku roślinności pierwotnie zajmującej ten obszar. Do czasów obecnych zachowały się tylko nieliczne jej fragmenty, które mogą dać pewien obraz szaty roślinnej, występującej tu w przeszłości [FALKOWSKI, KARŁOWSKA 1957]. Celem badań było rozpoznanie i scharakteryzowanie, występujących na badanym odcinku doliny, zbiorowisk o charakterze leśnym. Zbiorowiska te są charakterystyczne dla doliny Noteci. Znajdują tu one dogodne do rozwoju siedliska, zarówno w obrębie terasy zalewowej, jak i w wyższych położeniach [SZOSZKIEWICZ 1995]. Ich kształt, struktura i rozmieszczenie zależy nie tylko od jakości zajmowanego siedliska i wzajemnych oddziaływań między populacjami współtworzących je gatunków roślin, ale również od oddziaływań między poszczególnymi osobnikami, tworzącymi te populacje. Oddziaływania te mają najczęściej charakter konkurencji i w naturalny sposób kończą serie sukcesyjne. To jednocześnie najczęstsza forma zbiorowisk klimaksowych w warunkach klimatycznych Polski. MATERIAŁ I METODY Badania zasadnicze przeprowadzono w sezonach wegetacyjnych lat 2003 i 2004, a uzupełniające, głównie siedliskowe w 2009 r. Teren badań obejmował dolinę rzeki Noteć, poniżej ujścia Gwdy. Jest to fragment doliny o przebiegu południkowym. Pod względem administracyjnym obszar ten jest położony w północnej części województwa wielkopolskiego, w powiecie czarnkowsko-trzcianeckim. Wykonano ponad 150 zdjęć fitosocjologicznych powszechnie stosowaną metodą Brauna-Blanqueta [BRAUN-BLANQUET 1951], z których 10 dotyczyło zbiorowisk leśnych. Nazewnictwo zespołów fitosocjologicznych oraz podział syntakso-

M. Grzelak i in.: Zbiorowiska leśne terenów podmokłych 77 nomiczny przyjęto za MATUSZKIEWICZEM [2002], natomiast nazewnictwo roślin jest zgodne z listami florystycznymi programu TURBOVEG 9.38 [NOWAK i in. 1994; OCHYDRA i in. 1994; RUTKOWSKI i in. 1994], z którego korzystano na etapie opracowania wyników [HENNEKENENS 1991 1994]. Program ten służy do gromadzenia i przetwarzania danych fitosocjologicznych. Zdjęcia fitosocjologiczne uporządkowano za pomocą algorytmu TWINSPAN. Przed przystąpieniem do prac terenowych wyznaczono granicę obiektu badawczego na mapach topograficznych w skali 1:10 000, wydanych przez Geokart w Państwowym Układzie Współrzędnych 1965 r. Wykorzystano arkusze: 402.412 Trzcianka, 402.414 Radolinek, 402.421 Walkowice i 402.423 Kruszewo. Średnie współczynniki pokrycia, podane w procentach, przyjęto dla różnych stopni ilościowości, zgodnie z wartościami zapisanymi w bazie danych programu TURBOVEG 9.38 [HENNEKENENS 1991 1994]. Wynoszą one kolejno: 5 88; 4 68; 3 38; 2 18; 1 3; + 2; r 1. Możliwy największy współczynnik pokrycia wynosi zatem: [(88 n) : n ] 100 = 8800, gdzie: n liczba gatunków. W ramach badań siedliskowych wykonano po trzy odkrywki glebowe. Opisano budowę morfologiczną badanych gleb oraz ich systematykę [Systematyka... 1989]. Z poszczególnych poziomów genetycznych pobrano próbki o strukturze naruszonej oraz nienaruszonej, w których oznaczono następujące właściwości: gęstość gleby z wykorzystaniem naczynek Nitzscha o pojemności 100 cm 3, wilgotność metodą suszarkowo-wagową, porowatość na podstawie oznaczeń gęstości [MOCEK, DRZYMAŁA 2003], gęstość fazy stałej w poziomach mineralnych metodą piknometryczną [Soil... 1992], natomiast w poziomach organicznych ze wzoru Okruszki [OKRUSZKO 1971], zawartość materii organicznej wagowo, na podstawie strat prażenia. Zamieszczone wyniki są wartościami średnimi z pięciu powtórzeń. WYNIKI I DYSKUSJA BADANIA FLORYSTYCZNE Zbiorowiska leśne występują na badanym terenie przede wszystkim w dolinach, w pobliżu głównych cieków, tzn. Łagi i Kanału Romanowskiego (rys. 1), jak również w sąsiedztwie licznie występujących starorzeczy. Zazwyczaj tworzą zwarte, jednak o stosunkowo niewielkiej powierzchni płaty, a areał ich występowania jest ograniczony do wąskiego, maksymalnie 200 300-metrowej szerokości pasa wzdłuż wspomnianych cieków oraz wzdłuż dawnego, odciętego w wyniku prac melioracyjnych, koryta rzeki Noteć. W przypadku większości płatów brak wyraźnie wykształconej, struktury dolinowo-kępkowej, co zaobserwowali również w swoich badaniach CYZMAN [1992], ZAŁUSKI [1992] i FORYSIAK [2008].

78 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 11 z. 1 (33) granica badanego obszaru border of examined region lokalizacja zdjęć fitosocjologicznych location of phytosociological relevés Rys. 1. Położenie badanego obszaru (ilustracja poglądowa) Fig. 1. Position of the examined region (graphic presentation) Zgromadzony materiał pozwala jedynie na ogólną charakterystykę tego rodzaju zbiorowisk na danym obszarze i jest pewnego rodzaju rozpoznaniem możliwości badawczych w zakresie powszechności ich występowania w dolinie Noteci, zróżnicowania, jak również zmian sukcesyjnych, zachodzących na skutek zaniechania użytkowania łąkowo-pastwiskowego dominujacych w krajobrazie doliny zbiorowisk (tab. 1). We wszystkich udokumentowanych płatach w drzewostanie dominowała olsza czarna (Alnus glutinosa L. Gaertner) (stałość V, współczynnik pokrycia 8400), jedynie w zdjęciu 3. odnotowano sporadyczny pojaw brzozy brodawkowatej (Betula pendula L.), a w zdjęciu 9. jednostkowy udział topoli osiki (Populus tremula L.). W warstwie krzewów, oprócz podrostu olszy czarnej (Alnus glutinosa Gaertn.), najliczniej spotykanym gatunkiem była kruszyna pospolita (Frangula alnus Mill.). Spotykane były również kalina koralowa (Viburnum opulus L.) oraz, z mniejszą stałością i mniej licznie, bez czarny (Sambucus nigra L.). Gatunki te miały jednak niewielki udział w strukturze zbiorowiska. W dwóch przypadkach odnotowano w podszyciu nieznaczny udział wierzby szarej (Salix cinerea L.). Warstwa zielna była na ogół dobrze rozwinięta, a jej trzon w większości przypadków stanowiły gatunki charakterystyczne dla klasy Molinio-Arrhenatheretea. Fakt

M. Grzelak i in.: Zbiorowiska leśne terenów podmokłych 79 ten może świadczyć o związkach przestrzenno-siedliskowych ze zbiorowiskami łąk pólnaturalnych i antropogenicznych [BOCIAN, 2004]. Jedynie w zdjęciu 9. nie odnotowano obecności gatunków charakterystycznych dla tej klasy. Gatunkiem wyróżniającym się pod względem stałości występowania, jak również udziału w warstwie zielnej jest śmiałek darniowy (Deschampsia caespitosa (L.) P. Beauv.) (tab. 1). Pośród udokumentowanych płatów zarysowuje się grupa o nieznancznie większym udziale w runi gatunków charakterystycznych dla rzędu Glechometalia, z klasy Artemisietea vulgaris oraz widocznie mniejszej częstości występowania gatunków z klasy Molinio-Arrhenatheretea. Zdecydowanie odmienny pod względem składu florystycznego charakter miała powierzchnia opisana zdjęciem 10. Spotykane są tu gatunki nieobecne na pozostałych powierzchniach, takie jak tojeść rozesłana (Lysimachia nummularia L.), jaskier rozłogowy (Ranunculus repens L.), babka zwyczajna (Plantago major L.) i wiele innych. Na uwagę zasługuje też w tym przypadku fakt współdominacji w runie wiechliny zwyczajnej (Poa trivialis L.) i kuklika pospolitego (Geum urbanum L.). Świadczyć to może o postępującym przesuszaniu siedliska. Prawie we wszystkich omawianych płatach zaobserwowano udział gatunków ze związku Magnocaricion. Przedstawicieli klasy Querco-Fagetea notowano raczej sporadycznie w warstwie mszystej, a jedynym jej przedstawicielem odnotowanym w opisywanych płatach jest mech płożymerzyk falisty (Plagmomnium undulatum (Hedw. 1801) Kop 1968). Warstwa mszysta była rozwinięta w widocznym stopniu w pięciu płatach i tworzyły ją drabik drzewkowaty (Climacium dendroides (Hedw.) F.Weber & D.Mohr) oraz wspomniany płożymerzyk falisty. BADANIA SIEDLISKOWE Wszystkie badane gleby, zgodnie z Systematyką... [1989], reprezentowały dział gleb hydrogenicznych, rząd gleb pobagiennych oraz typ gleb murszowych (tab. 2). Profile 2. i 3. należały do podtypu gleb namurszowych, a profil 1. do gleb torfowo-murszowych. Epipedon w profilu 1. stanowił mursz, a w profilach 2. i 3. namuły mineralno-organiczne. Wymienione gleby na głębokości 90 110 cm były podścielone piaskiem luźnym aluwialnym (tab. 2). Gęstość fazy stałej w poziomach organicznych wynosiła od 1,647 (profil 3., poziom Ot) do 2,320 Mg m 3 (profil 1., poziom Mt). W poziomach mineralnych, z uwagi na dominację kwarcu, była zbliżona lub równa 2,65 Mg m 3 (tab. 3). Gęstość gleby suchej w poziomach mineralnych wynosiła około 1,5 1,7 Mg m 3, a w organicznych od 0,195 (profil 3., poziom Ot) do 0,720 Mg m 3 (profil 1., poziom Mt). Porowatość w poziomach mineralnych wynosiła od 0,3340 (profil 3., poziom D) do 0,6663 m 3 m 3 (profil 2., poziom AO), a w organicznych od 0,6897 (profil 1., poziom Mt) do 0,8908 m 3 m 3 (profil 1., poziom Otni). Największą wilgotność notowano w poziomach organicznych położonych w pobliżu zwierciadła wody gruntowej (tab. 3).

Tabela 1. Zróżnicowanie zbiorowisk leśnych badanego obszaru Table 1. Floristic diversification of the forest communities on research area Numer kolejny zdjęcia Successive number Numer zdjęcia w terenie Number of relevé in the field 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 25 40 39 41 50 124 51 156 154 2 2004 2004 2004 2004 2004 2004 2004 2004 2004 2003 Data Date 07 07 07 07 07 07 07 07 07 07 04 08 08 08 08 08 08 27 27 07 Powierzchnia zdjęcia Area of record in, m 2 250 250 250 250 200 200 200 200 200 350 Pokrycie warstwy drzew (%) Cover of tree layer (%) Pokrycie warstwy krzewów (%) Cover of shrub layer (%) Pokrycie warstwy zielnej (%) Cover of herb layer (%) Pokrycie warstwy mchów (%) Cover of moss layer (%) Liczba gatunków w zdjęciu Number of species 95 90 95 70 90 90 80 90 70 90 30 20 10 10 10 05 05 00 00 10 70 70 60 70 70 70 80 70 60 80 00 05 10 05 00 00 00 00 00 00 15 24 24 23 14 19 12 12 13 21 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Ch.Cl. Alnetea glutinosae / D Ass. Fraxino-Alnetum (Cl. Querco-Fagetea)* Alnus glutinosa a 5 5 5 4 5 5 5 5 4 5 10 V 8400 Alnus glutinosa b 2 1 + +.... r. 5 III 210 Frangula alnus * b 1 1 1 r 1 1 1... 7 IV 190 Frangula alnus * c + + +. r..... 4 II 70 Ribes nigrum * c 1 + +. + + r +.. 7 IV 140 Lycopus europaeus * c 1 1 1 1. 1.... 5 III 110 Solanum dulcamara * c +.. 1..... + 3 II 70 Liczba wystąpień Frequency Stałość Constancy Współczynnik pokrycia Cover coefficient 80 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 11 z. 1 (33)

cd. tab. 1 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Salix cinerea b... 1. r.... 2 I 40 Ch.Cl. Molinio-Arrhenatheretea Deschampsia caespitosa c 2 3 3 2 2 2... + 7 IV 1300 Cirsium oleraceum c + + + +. + 1 +.. 7 IV 150 Filipendula ulmaria c. + + + + 1.... 5 III 110 Geum rivale c 2.... 2. 1.. 3 II 290 Climacium dendroides d. 1 1 +. +.... 4 II 100 Stachys palustris c.. r. r..... 2 I 20 Ch.Cl. Artemisietea Urtica dioica c + + +. + + 2 2 2. 8 IV 490 Geum urbanum c. 1 2...... 4 3 II 840 Galium aparine c.... +. 3. 1 1 4 II 460 Glechoma hederacea c.... +. + +. 1 4 II 90 Eupatorium cannabinum c. + 1..... 1. 3 II 80 Ch.Cl.O. Phragmitetea, Phragmitetalia Carex paniculata c +.. 1 2 r.... 4 II 190 Scutellaria galericulata c + +..... r. + 4 II 70 Galium palustre c +.. r. + +... 4 II 70 Iris pseudacorus c... 1 r..... 2 I 40 Carex gracilis c... +.... +. 1 I 40 Equisetum fluviatile c.. r +...... 2 I 30 Scrophularia umbrosa c r...... +.. 2 I 30 Carex pseudocyperus c.. r. +..... 2 I 30 Ch.Cl. Rhamno-Prunetea Viburnum opulus b + 1 r r. r +... 6 III 100 Viburnum opulus c r 1.... r.. + 4 II 70 Ch.Cl. Querco-Fagetea Plagiomnium undulatum d. + 1 +..... 4 II 90 M. Grzelak i in.: Zbiorowiska leśne terenów podmokłych 81

cd. tab. 1 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Inne Other Symphytum officinale c. r. +..... + 3 II 50 Dryopteris dilatata c. r + +...... 3 II 50 Myosotis sylvatica c. r r...... + 3 II 40 Sambucus nigra b.. +...... 1 2 I 50 Galeopsis tetrahit c...... r.. + 2 I 30 Humulus lupulus c....... + +. 2 I 20 Galeopsis speciosa c. r r....... 2 I 20 Sporadic species: Gatunki sporadyczne: Ch.Cl. Alnetea glutinosae Alnus glutinosa c 50 (r), Thelypteris palustris 41 (+) Ch.Cl. Molinio-Arrhenatheretea Lysimachia nummularia 2 (2), Poa trivialis 2 (4), Caltha palustris 39 (r), Cirsium palustre 40 (r), Lythrum salicaria 39(+), Ranunculus repens 2 (+), Plantago major 2 (+), Lychnis flos-cuculi 2 (+), Ranunculus acris 2 (+) Ch.Cl. Phragmitetea Phragmites australis 154 (+), Poa palustris 156 (+), Carex acutiformis 154 (+), Acorus calamus 41 (r) Ch.Cl. Artemisietea Cirsium arvense 156 ( r ), Calystegia sepium 154 ( r), Rubus caesius 2 (+), Epilobium hirsutum 154 (1) Ch.Cl. Rhamno-Prunetea Rosa canina 2 (r) Inne: Other: Senecio paludosus 154 (r), Bidens tripartita 156 (+), Plagiothecium sp 39 (+), Moehringia trinervia 2 (+), Sphagnum sp 41 (+), Hydrocotyle vulgaris 124 (1), Populus tremula (b) 154 (r), Betula pendula (a) 39 (r ), Sambucus nigra (c) 2 (1). 82 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 11 z. 1 (33)

M. Grzelak i in.: Zbiorowiska leśne terenów podmokłych 83 Tabela 2. Systematyka i morfologia badanych gleb Table 2. Taxonomy and morphology of investigated soils Profil Profile Poziom genetyczny Genetic horizon 1 Mt Otni 1 Otni 2 D1 D2 2 AO Mt Ot D 3 AO Mt Ot D Głębokość Depth cm 0 35 35 80 80 170 170 180 180 200 0 28 28 65 65 80 80 200 0 27 27 77 77 89 89 200 dział division hydrogeniczne hydrogenic hydrogeniczne hydrogenic hydrogeniczne hydrogenic Systematyka badanych gleb Taxonomy of investigated soils rząd order pobagienne post-bog pobagienne post-bog pobagienne post-bog typ type murszowe muck murszowe muck murszowe muck podtyp subtype torfowomurszowe peaty-muck namurszowe overmucky namurszowe overmucky Głębokość zalegania wody Water depth m 0,65 1,05 0,90 Tabela 3. Podstawowe właściwości badanych gleb Table 3. Basic properties of investigated soils Profil Profile 1 2 3 Poziom genetyczny Genetic horizon Głębokość Depth cm Materia organiczna Organic matter g kg 1 Gęstość fazy stałej Specyfic density Mg m 3 Gęstość gleby suchej Wilgotność, % Moisture, % Bulk density w/w v/v Mg m 3 Porowatość Porosity 3 m 3 m ph w in 1 M KCl Mt 5 25 210,0 2,320 0,720 88,19 63,50 0,6897 5,70 Otni 1 50 70 541,2 1,956 0,214 379,23 81,16 0,8908 5,50 Otni 2 90 110 485,5 2,017 0,221 386,76 85,47 0,8904 5,30 D1 170 180 58,8 2,590 1,512 26,21 39,63 0,4162 5,95 D2 190 200 8,2 2,650 1,764 17,11 30,18 0,3343 6,10 AO 5 15 92,3 2,571 0,858 62,75 53,84 0,6663 5,90 Mt 30 50 651,2 1,835 0,341 177,12 60,40 0,8142 5,70 Ot 70 80 772,3 1,701 0,199 410,18 81,63 0,8830 5,40 D 90 110 5,1 2,650 1,712 19,12 32,73 0,3540 6,25 AO 5 15 119,4 2,550 0,790 69,37 54,80 0,6902 5,80 Mt 40 50 754,3 1,721 0,211 200,32 42,27 0,8774 5,50 Ot 75-85 822,1 1,647 0,195 390,77 76,20 0,8816 5,35 D 90-110 7,6 2,650 1,765 17,23 30,41 0,3340 6,30

84 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 11 z. 1 (33) Uzyskane wyniki są zbliżone do danych publikowanych w literaturze polskiej i zagranicznej, dotyczących gleb o podobnej genezie i morfologii [SMÓLCZYŃSKI i in. 2000; HENDRIADI, SALOKHE 2003; PIAŚCIK 1986; ILNICKI 2002]. PODSUMOWANIE Na omawianym terenie, potencjalnym, wynikającym z warunków glebowych, wilgotnościowych i rzeźby terenu typem roślinności jest łęg jesionowo-olszowy (Fraxino-Alnetum). Na większości powierzchni doliny Noteci wykształciły się przede wszystkim seminaturalne zbiorowiska trwałych użytków zielonych z klasy Molinio-Arrhenatheretea. Roślinność rzeczywista różni się od potencjalnej. Jednak zmiany warunków siedliskowych oraz zmniejszenie presji na utrzymanie dotychczasowego, kośno-pastwiskowego sposobu użytkowania, spowodowało uruchomienie procesu o charakterze sukcesji wtórnej [BARABASZ-KRASNY 2002; TRĄBA i in. 2006], czego rezultatem jest wykształcenie zbiorowisk leśnych o charakterze inicjalnym, z dominującą w drzewostanie olszą czarną (Alnus glutinosa Gaertn.). Areał występowania tego typu zbiorowisk jest ograniczony do wąskiego, 200 300 metrowej szerokości pasa wzdłuż cieków Łagi i Kanału Romanowskiego. Tworzą one zwarte, lecz o stosunkowo niewielkiej powierzchni płaty. Opisane fitocenozy wykształciły się na glebach hydrogenicznych, o różnej genezie. Ich właściwości są charakterystyczne dla typu gleb murszowych. LITERATURA BARABASZ-KRASNY B. 2002. Sukcesja roślinności na łąkach, pastwiskach i nieużytkach porolnych Pogórza Przemyskiego. Fragmenta Floristica et Geobotanica Polonica. Suppl. 4 ss. 81. BOCIAN T. 2004. Roślinność Doliny Noteci na odcinku Radolin Radolinek. Pr. magist., maszyn. Poznań. AR ss. 129. BRAUN-BLANQUET J. 1951. Pflanzensoziologie. 2 Aufl. Wien. Springer-Verlag Universitatis. CIEŚLAK P. 2000. Struktura przestrzenna roślinności torfowiska Żabieniec koło Brzezin. Acta Univ. Lodziensis Folia Botanika 14 s. 125 145. CYZMAN W. 1992. Zróżnicowanie zbiorowisk leśnych i zaroślowych w Kotlinie Toruńskiej i Kotlinie Płockiej. Pr. doktor. Toruń. UMK maszyn. FALKOWSKI M., KARŁOWSKA G. 1957. Rys historyczny przebiegu gospodarki łąkowo-pastwiskowej w dolinie rzeki Noteci i jej dopływów. Roczniki Nauk Rolniczych. Ser. F t. 72 z. 2 s. 431 523. FORYSIAK J. 2008. Wstępne badania geomorfologiczne i geologiczne na torfowisku Czarny Las w dolinie Warty. W: Woda dla lasu, las dla wody. Pr. zbior. Red. D. Anderwald. Studia i Materiały CEPL. R. 10 z. 2 (18) s. 320 329. FUKAREK F. 1967. Fitosocjologia. Warszawa. PWRiL ss. 218. HENDRIEDI A., SALOKHE V.M. 2003. Ivastigations into mechanical properties of peat soils. Journal Enjiniring Pertanian. Vol. 1 no 1 ss. 13. HENNEKENS S. 1991 1994. Turboveg (versie 9.07). Wageningen. IBN.

M. Grzelak i in.: Zbiorowiska leśne terenów podmokłych 85 HILL M.O. 1992. Twinspan. Wageningen. Landbouwuniversiteit s. 237 249. KRZYWAŃSKA J., KRZYWAŃSKI D. 1974. Zarastanie dołów potorfowych i rowów melioracyjnych w dolinie Warty pod Małkowem i Bartochowem. Cz. 2. Zbiorowiska szuwarów turzycowych oraz zbiorowiska zielne, zaroślowe i leśne. Zeszyty Naukowe UŁ. Ser. 2 54 s. 65 86. ILNICKI P. 2002. Torfowiska i torf. Poznań. Wydaw. AR ss. 606. MATUSZKIEWICZ J.M. 2002. Zespoły leśne Polski. Warszawa. PWN s. 247 293. MATUSZKIEWICZ W. 1999. Szata roślinna. W: Geografia Polski środowisko przyrodnicze. Pr. zbior. Red. L. Starkel. Warszawa. PWN s. 427 475. MOCEK A., DRZYMAŁA S. 2003. Geneza, analiza i klasyfikacja gleb. Poznań. Wydaw. AR ss. 416. NOWAK J., RATYŃSKA H., SZWED W. 1994. Porosty. Listy taksonów roślin Polski przeznaczone do tworzenia geobotanicznych baz danych. W: Turboveg 9.38. Wageningen. IBN. OCHYDRA R., RUSIŃSKA A., SZWED W. 1994. Mchy. Listy taksonów roślin Polski przeznaczone do tworzenia geobotanicznych baz danych. W: Turboveg 9.38. Wageningen. IBN. OKRUSZKO H., CHURSKI T. 1962. Związek między rodzajem torfowiska a geomorfologią terenu na przykładzie doliny Noteci. Roczniki Nauk Rolniczych. Ser. F t. 75 z. 2 s. 311 392. OKRUSZKO H. 1971. Określenie ciężaru właściwego gleb hydrogenicznych na podstawie zawartości części mineralnych. Wiadomości IMUZ. T. 10 z. 1 s. 47 54. PIAŚCIK H. 1986. Gleby siedlisk hydrogenicznych Doliny Łyny I i II. Zeszyty Naukowe ART Olsztyn. Z. 16 s. 77 101. RATYŃSKA H., SZWED W. 1999. Waloryzacja przyrodnicza oraz wskazania ochronne dla terasy zalewowej Warty w parkach krajobrazowych środkowej Wielkopolski. Biuletyn Parków Krajobrazowych Wielkopolski. Z. 4 (6) ss. 115. RUTKOWSKI L., RATYŃSKA H., SZWED W. 1994. Rośliny naczyniowe. Listy taksonów roślin Polski przeznaczone do tworzenia geobotanicznych baz danych. W: Turboveg 9.38. Wageningen. IBN. SMÓLCZYŃSKI S., ORZECHOWSKI M, PIAŚCIK H. 2000. Właściwości fizyczno-wodne oraz prognostyczne kompleksy wilgotnościowo-glebowe gleb hydrogenicznych w krajobrazie Delty Wiślanej. Biuletyn Naukowy UWM. Nr 9 s. 93 102. Systematyka gleb Polski. 1989. Roczniki Gleboznawcze PTG. T. 40 nr 3/4 s. 45 54. Soil survey laboratory methods manual. 1992. Soil Survey Laboratory Investigation Report No. 42. SZOSZKIEWICZ K. 1995. Fitosocjologiczna i rolnicza ocena łąk w dolinie środkowej Noteci z uwzględnieniem skutków melioracji. Praca doktorska. Poznań. AR maszyn. TRĄBA CZ., WOLAŃSKI P., OKLEJEWICZ K. 2006. Różnorodność florystyczna wybranych zbiorowisk nieleśnych doliny Sanu. Annales UMCS. Sec. E vol. 61 s. 267 275. WOJTERSKI T., WOJTERSKA H., WOJTERSKA M. 1979. Badania fizjograficzne nad Polską Zachodnią. Ser. B. T. 32. WOŁEJKO L., JASNOWSKA J. 2004. The future of Polish mires. Szczecin. Wydaw. AR ss. 274. WYSOCKI CZ., SIKORSKI W. 2002. Fitosocjologia stosowana. Warszawa. Wydaw. SGGW ss. 448. ZAŁUSKI T. 1992. Zbiorowiska roślinne projektowanego rezerwatu Olszyny Bobrowe. Acta Universitatis Nicolaus Copernicus. Biologia. 40, 79 s. 205 233.

86 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 11 z. 1 (33) Mieczysław GRZELAK, Tomasz BOCIAN, Piotr GAJEWSKI, Zbigniew KACZMAREK FOREST COMMUNITIES OF WETLAND AREAS OF THE NOTEĆ RIVER VALLEY IN THE SEGMENT FROM RADOLIN TO RADOLINEK Key words: forest communities, peat-bog complex, wetland areas S u m m a r y Investigations on forest communities were carried out in years 2003 and 2004 along the Noteć River valley at the segment from Radolin to Radolinek in Czarnków-Trzcianka district situated in Wielkopolska Voivodeship. Forest communities in the examined region are found along the main water courses in the area of the valley, i.e. the Łaga River and Romanowski Canal and form compact but not very extensive patches. These patches are dominated by black alder (Alnus glutinosa) and, in the majority of cases, are of juvenile nature. Within the framework of performed investigations, soil pits were carried out on individual sites. All the examined soils represented the section of hydrogenic soils, the order of semi-bog soils and the type of mucky soils. It was found that the occurrence of forest communities in the examined region was associated with high level of ground waters. Recenzenci: dr hab. Beata Matowicka dr Monika Szewczyk Praca wpłynęła do Redakcji 11.09.2009 r.