Program nauczania w gimnazjum

NIEZBĘDNIK NAUCZYCIELA. HISTORIA. GIMNAZJUM Program nauczania w gimnazjum Adam Kowal

Redaktor Dorota Ślubowska Hubert Bobrowski Redaktor techniczny Maryla Broda Skład i łamanie Grafini Copyright by Nowa Era Sp. z o.o. 2015 ISBN 978-83-262-1964-1

I. CHARAKTERYSTYKA PROGRAMU 1 Realizacja zadań wynikających z programu nauczania historii w gimnazjum dla klas I III pozwoli uczniom na zdobycie wiedzy i umiejętności historycznych obejmujących okres od pradziejów do I wojny światowej (określonych w podstawie programowej). Pozostałe wiadomości i umiejętności uczniowie mają zdobyć dopiero w szkole ponadgimnazjalnej. Nauczanie historii w gimnazjum opierać się będzie na trzech podstawowych celach kształcenia, którymi są: chronologia historyczna, analiza i interpretacja historyczna, tworzenie narracji historycznej. Po ukończeniu kursu historii na poziomie gimnazjum uczeń powinien: umiejscawiać postaci i wydarzenia w czasie historycznym; opisywać relacje człowieka z przyrodą; określać jego miejsce w społeczności lokalnej, ojczyźnie, przynależność do kręgu kulturowego, relacje z innymi narodami i religiami, sytuować zjawiska i procesy historyczne w czasie i przestrzeni, odnajdywać związki między przeszłością a teraźniejszością i ich następstwa, dostrzegać ciągłość i zmienność historii, wykorzystywać swoją wiedzę do powiązania zjawisk historycznych z zakresu dziejów powszechnych z historią Polski, rozpatrywać wydarzenia w związkach przyczynowo-skutkowych, znać, oceniać i interpretować fakty historyczne, umieć docierać do różnego rodzaju źródeł historycznych, pozyskiwać z nich informacje, porównywać je, interpretować i formułować wnioski. Prezentowany program jest kursem chronologicznym i obejmuje okres od czasów najdawniejszych do I wojny światowej. Ramy chronologiczne, które proponuję w realizacji programu są następujące: klasa I od czasów najdawniejszych do końca panowania dynastii Piastów, klasa II od końca XIV wieku do końca wieku XVIII, klasa III cały wiek XIX do I wojny światowej. W oddzielnym wierszu tabeli (dotyczy to podręczników Wydawnictwa Szkolnego PWN) zaznaczono materiał, który nauczyciel może pominąć bez szkody dla realizacji podstawy programowej. Program jest skorelowany z podręcznikami Wydawnictwa Szkolnego PWN i został skonstruowany tak, by stanowił podróż przez zmieniającą się w czasie cywilizację i kulturę, z pokazaniem ciągłości rozwoju cywilizacji i jej znaczenia dla świadomości współczesnych. Dzieje Polski przedstawiono jako fragment szerszych procesów ogólnoeuropejskich i światowych. Duży nacisk położono na wykształcenie u uczniów umiejętności samodzielnego formułowania ocen i ich uzasadnienia (znajdowania odpowiednich argumentów), dyskusji oraz analizy tekstu. II. CELE NAUCZANIA Celem nauczania historii w szkole jest kształtowanie świadomości historycznej ucznia poprzez kształcenie myślenia, rozwijanie umiejętności intelektualnych, które dadzą mu możliwość samodzielnego poszukiwania i pogłębiania wiedzy historycznej. Dzięki zapoznaniu się z dziejami państwa i narodu polskiego rozpatrywanego na tle wydarzeń w Europie i świecie, uczeń zrozumie wydarzenia, które miały miejsce dawniej i dziś. A są to przecież zadania stawiane nauczaniu historii w gimnazjum. Można to osiągnąć poprzez cele szczegółowe, etapowe i finalne. Cele ogólne i etapowe są pomocne w tworzeniu celów szczegółowych. Poznawanie historii powinno odbywać się zarówno poprzez znajomość historii narodowej, powszechnej, jak również najważniejszych wydarzeń z historii regionalnej i lokalnej. Przy realizacji programu należy zwrócić szczególną uwagę na: budzenie zainteresowania dorobkiem kulturowym i cywilizacyjnym ludzkości, dostrzeganie związków pomiędzy dużą (dzieje Polski i historia powszechna) i małą (dzieje regionu) historią, przedstawienie najważniejszych faktów historycznych, ich genezy i skutków, przedstawienie życia i działalności ludzi tworzących historię regionalną, narodową i powszechną, znajomość najważniejszych etapów rozwoju społeczeństwa, 1 Program opracowano na podstawie Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół. 3

określenie wkładu państw i narodów w tworzenie kultury światowej oraz ich wpływu na dorobek Polski i regionu, periodyzację dziejów i pojęcie czasu w historii, umowności przyjmowanych cezur między epokami. Należy pamiętać również o: pogłębianiu rozumienia pojęć i wartości niezbędnych do zrozumienia życia politycznego, gospodarczego i społecznego, rozumienia wpływu przeszłości na teraźniejszość, rozwijaniu praktycznych umiejętności pozwalających uczniowi na samodzielną pracę z materiałem źródłowym (pozyskiwanie informacji ze źródła). Należy wykształcić w uczniach umiejętność rozpoznawania różnych typów źródeł oraz samodzielnego uzupełniania wiedzy o historii Polski, historii regionalnej i historii powszechnej. Należy pamiętać również o rozwijaniu w uczniach: umiejętności myślenia historycznego i krytycyzmu (np. wobec uprzedzeń i nieracjonalnych argumentów), dostrzegania w narracji historycznej warstwy informacyjnej, wyjaśniającej i oceniającej, formułowania wniosków, uzasadniania własnego sądu oraz prowadzenia dyskusji. Nie można zapomnieć o kształceniu cech i umiejętności typowo historycznych: analizy i syntezy materiału historycznego, wydarzeń, zjawisk i procesów historycznych, odczytywania i interpretacji źródeł historycznych, precyzyjnego formułowaniu wniosków, tworzenia ciągów chronologicznych (kategorie przyczyn i skutków, kategorie: przed, równolegle, po), Uczeń, poznając historię, obcuje z przeszłością, dlatego też należy rozwijać u niego samodzielność myślenia, poszanowania poglądów innych, jak również kształtować i pogłębiać postawę patriotyczną poprzez: poszanowanie dorobku ludzkości, poszanowanie tradycji, zabytków i obyczajów, tolerancję dla innych kultur, wyznań i narodów, emocjonalny stosunek do dziejów ojczystych, wykształcenie więzi ze społecznością lokalną, regionalną, ojczystą, kręgiem kultury europejskiej. 4 III. WSKAZÓWKI DO REALIZACJI PROGRAMU Uwagi dotyczące konstrukcji rozkładu materiału i metod pracy Propozycje programowe stanowią podstawę do opracowania szczegółowego rozkładu materiału. Program, skonstruowany według układu chronologicznego, daje możliwość takiego podziału jednostek lekcyjnych, aby można było przesuwać tematy, ewentualnie rozszerzać poszczególne hasła programowe. Dodatkowo przy konstrukcji programu wzięto pod uwagę powiązania z innymi przedmiotami. Chodzi głównie o korelację z językiem polskim, sztuką, geografią i wychowaniem obywatelskim. Konstruując rozkład materiału dopuszczalne, a nawet wskazane jest poszerzenie go o treści regionalne i wiadomości dotyczące najbliższej okolicy. Obok tematów powinny znaleźć się cele lekcji w zakresie wiedzy, umiejętności i postaw. Ważne jest, aby w rozkładzie znalazły się propozycje literatury, źródeł oraz różnych środków dydaktycznych pomocnych w realizacji celów operacyjnych lekcji (literaturę i źródła nauczyciel powinien dobrać indywidualnie w zależności od zainteresowań uczniów). Obecnie kładzie się duży nacisk na pracę z wykorzystaniem różnorodnych środków dydaktycznych i metod pracy, w tym aktywnych. Dużą uwagę należy przywiązać do samodzielnej pracy ucznia pod kierunkiem nauczyciela. Uczeń powinien sam rozwiązywać proste i złożone problemy, pracować z różnymi typami źródeł historycznych. W trakcie lekcji powinno się wykorzystywać środki audiowizualne, metody dramy, inscenizacji, metody symulacyjne, gry dydaktyczne. Należy pamiętać o konieczności pracy z mapą. Praca domowa nie może być tylko uzupełnieniem wiedzy poznanej na lekcji, ale powinna uczyć rozpoznawania różnych typów źródeł historycznych, pozyskiwania z nich informacji, łączenia ich i formułowania wniosków, a także uzasadnienia własnego stanowiska. Przy realizacji haseł programowych związanych z historią regionalną i lokalną, należy skorzystać z możliwości poznawczych, jakie daje wycieczka do muzeum. Kryteria oceny Ocena jest obrazem pracy ucznia na lekcji i w domu. Z jednej strony pełni ona funkcję motywacyjną, z drugiej zaś powinna określać umiejętności, które uczeń opanował, oraz wiedzę, którą zdobył i potrafi zastosować w sytuacjach prostych i problemowych. Uczeń w ciągu roku szkolnego zdobywa oceny cząstkowe. Najczęściej są to oceny z pracy z mapą, zadań domowych, sprawdzianów nauczycielskich i aktywności na lekcji.

Uczeń gimnazjum powinien rozwijać umiejętność pisania prac historycznych, referatów, przygotowania dyskusji, wywiadu, prezentacji, krótkiej notatki. Te umiejętności mogą być również oceniane. W tym wypadku przy ocenie należy brać pod uwagę poprawność merytoryczną, strukturę pracy, dobór materiałów (źródeł i opracowań), łączenie faktów pozyskanych z różnych źródeł. Dużą rolę odgrywa tutaj korelacja z językiem polskim. Biorąc pod uwagę umiejętności i wiedzę ucznia, ocenę: celującą powinien otrzymać uczeń, który opanował wiedzę wykraczającą poza obowiązujący program, był uczestnikiem olimpiad i konkursów, co najmniej na szczeblu rejonowym, aktywnie uczestniczył w pracy pozalekcyjnej, bardzo dobrą powinien otrzymać uczeń, który opanował program nauczania, brał aktywny udział w pracy pozalekcyjnej, był uczestnikiem konkursów historycznych przynajmniej na szczeblu szkolnym, dobrą powinien otrzymać uczeń, który opanował program, lecz nie wykracza poza niego, realizuje zadania wynikające z obowiązku szkolnego i programu nauczania, dostateczną powinien otrzymać uczeń, który opanował podstawowe umiejętności i wiadomości wynikające z programu, dopuszczającą powinien otrzymać uczeń, który ma trudności w opanowaniu materiału objętego programem nauczania, lecz z pomocą klasy i nauczyciela jest w stanie wykorzystać swoją wiedzę w prostych sytua cjach, niedostateczną powinien otrzymać uczeń, który nie opanował materiału objętego programem nauczania i ma lekceważący stosunek do przedmiotu. Wystawiając ocenę niedostateczną, należy brać pod uwagę zarówno zdolności i umiejętności ucznia, jak i jego możliwości, a także zainteresowania. Procedury osiągania celów Osiąganie celów dydaktyczno-wychowawczych programu będzie przebiegało inaczej niż na poziomie szkoły podstawowej. Jest to związane ze specyfiką nauczania w gimnazjum. Uczniowie na tym etapie edukacji mają od 13 do 15 lat. Jest to okres przyspieszonego rozwoju biologicznego, fizycznego i umysłowego, dodatkowo charakteryzujący się różnicami w indywidualnym rozwoju biofizycznym i emocjonalnym oraz na poziomie systemu wartości. Dlatego też konieczne jest indywidualne podejście do każdego ucznia. Z powodu takiego postrzegania odbiorcy wiedzy i umiejętności historycznych, należy kształtować u uczniów postawy: umiejętności obiektywnego spojrzenia na postawy ludzi i wydarzenia niedające się jednoznacznie wyjaśnić, poszanowania tradycji zabytków, solidarności i aktywności społecznej, umiejętność pracy ze źródłem. Po ukończeniu kursu historii na poziomie gimnazjum uczeń powinien: umiejscawiać postaci i wydarzenia w czasie historycznym; opisywać relacje człowieka z przyrodą; określać jego miejsce w społeczności lokalnej, ojczyźnie, przynależność do kręgu kulturowego, relacje z innymi narodami i religiami, sytuować zjawiska i procesy historyczne w czasie i przestrzeni, odnajdywać związki między przeszłością a teraźniejszością i ich następstwa, dostrzegać ciągłość i zmienność historii, wykorzystywać swoją wiedzę do powiązania zjawisk historycznych z zakresu dziejów powszechnych z historią Polski, rozpatrywać ciąg wydarzeń w związkach przyczynowo-skutkowych, znać, oceniać i interpretować fakty historyczne, rozpoznawać różnego rodzaju źródła historyczne, pozyskiwać z nich informacje, łączyć je i interpretować. Aby uzyskać taki efekt pracy, należy w edukacji historycznej zastosować różnorakie strategie i metody edukacyjne. Najodpowiedniejsze będą te, które aktywizują uczniów (nauczanie problemowe, badanie historyczne, dyskusja, samodzielna praca ze źródłem, gry dydaktyczne). Pamiętać jednak należy, że obecnie mówi się w dydaktyce o tym, iż należy łączyć metody w spójny system, stosując wiele z nich w czasie jednej jednostki lekcyjnej. W zależności od metod i realizowanych treści należy stosować różnorakie środki dydaktyczne (podręcznik, zeszyt ćwiczeń, tekst źródłowy, mapę, schemat, film, programy komputerowe, relikty przeszłości), pamiętając równocześnie, że należy je dostosować do stopnia rozwoju intelektualnego ucznia. Edukacja historyczna ma miejsce nie tylko podczas lekcji historii, ale i podczas lekcji innych przedmiotów. Korzyści dla procesu nauczania daje współdziałanie nauczycieli historii, języka polskiego, geografii, edukacji obywatelskiej czy sztuki. Dzięki takiemu rozwijaniu aktywności uczniów proces edukacji staje się pełniejszy i wszechstronniejszy i daje możliwości uczenia się poprzez poznawanie, przyswajanie i przeżywanie. 5

IV. ZAMIERZONE CELE I OSIĄGNIĘCIA REALIZOWANE NA KAŻDYM POZIOMIE Po opanowaniu wiadomości z zakresu kolejnych epok historycznych uczeń gimnazjum powinien znać i rozumieć wymienione niżej treści nauczania i posiąść umiejętności: I. Najdawniejsze dzieje ludzkość. Uczeń: posługuje się osią czasu, na której potrafi zaznaczyć najstarsze ślady życia człowieka na Ziemi, opisuje i tłumaczy zależności między warunkami życia człowieka pierwotnego a środowiskiem geograficznym, porównuje koczowniczy tryb życia z osiadłym i zna skutki przyjęcia trybu osiadłego przez człowieka oraz wpływ rozwoju cywilizacyjnego na organizację społeczności ludzkich. II. Starożytność. Uczeń: lokalizuje w czasie i przestrzeni cywilizacje Bliskiego Wschodu: Egipt i Mezopotamię, potrafi omówić zasady władzy despotycznej i jej wpływ na strukturę społeczeństwa egipskiego, potrafi scharakteryzować system wierzeń w Egipcie, umie rozpoznawać typy pisma wykształcone na terenie Egiptu i Mezopotamii i wyjaśnić znaczenie pisma i prawa w procesie powstawania państw, opisuje główne zasady i symbole judaizmu, wskazuje na różnice między politeizmem a monoteizmem, potrafi wskazać na mapie Grecję i opisać wpływ środowiska geograficznego na jej gospodarkę i rozwój polityczny, płynnie porusza się w obrębie pojęcia: grecka polis, rozróżnia formy ustrojowe i warstwy społeczne w starożytnej Grecji z uwzględnieniem Aten peryklejskich i Sparty, zna mity, bóstwa greckie i ich atrybuty, potrafi wyjaśnić znaczenie i rolę sportu w życiu starożytnych Greków, wskazuje elementy integrujące starożytnych Greków (język, system wierzeń, teatr, igrzyska olimpijskie), potrafi wskazać osiągnięcia myśli greckiej oraz jej elementy we współczesności, potrafi wykazać i rozumie, że cechą starożytnych cywilizacji była ich wielokulturowość, umie scharakteryzować środowisko geograficzne Italii, umiejscawia w czasie i charakteryzuje organizację społeczeństwa w Rzymie republikańskim i cesarstwie, zna mechanizmy sprawowania władzy w republice rzymskiej i cesarstwie, potrafi wyjaśnić przyczyny i skutki ekspansji Rzymu, stosunek do ludów podbitych i niewolników, potrafi rozróżnić elementy kultury przejęte przez Rzymian oraz potrafi wskazać ich własne osiągnięcia, wskazuje przykłady osiągnięć cywilizacyjnych antyku, które wpływają na cywilizację współczesną, dostrzega rolę różnych grup społecznych w tworzeniu dorobku państwa, potrafi wskazać przyczyny rozprzestrzeniania się chrześcijaństwa oraz opisać etapy jego rozwoju, przy pomocy mapy analizuje przyczyny podziału i upadku cesarstwa rzymskiego (potrafi rozróżnić przyczyny zewnętrzne i wewnętrzne). III. Średniowiecze. Uczeń: umiejscawia w czasie i przestrzeni zasięg i kierunki podbojów arabskich, opisuje podstawowe zasady i symbole islamu, umiejscawia w czasie i przestrzeni cesarstwo bizantyńskie i charakteryzuje jego rolę jako kontynuatora cesarstwa rzymskiego, potrafi wskazać osiągnięcia kultury bizantyńskiej i arabskiej, umiejscawia w czasie i przestrzeni monarchię Karola Wielkiego i wyjaśnia, na czym polegał renesans karoliński, charakteryzuje idee uniwersalne cesarstwa Ottona III, opisuje relacje między władzą cesarską a papieską w X XI wieku, potrafi określić, kiedy i w jakich okolicznościach powstało Państwo Kościelne, charakteryzuje znaczenie chrystianizacji Słowian, przy pomocy różnych źródeł potrafi przedstawić informacje na temat polityki pierwszych Piastów w dziedzinie organizacji państwa polskiego, potrafi wyjaśnić znaczenie piastowskich koronacji królewskich, na przykładzie państwa pierwszych Piastów wskazuje cechy monarchii patrymonialnej, 6

wyjaśnia kulturotwórczą rolę Kościoła, opisuje przyczyny i skutki rozłamu w Kościele (schizmy w 1054 roku), opisuje typowe instytucje systemu lennego, potrafi wskazać elementy kultury rycerskiej, wyjaśnia pojęcie stanów i zasady podziałów społecznych w średniowieczu, potrafi scharakteryzować i ocenić okres, w którym nastąpił rozpad władzy centralnej i podział Polski na dzielnice, wyjaśnia zasady nowego prawa osadniczego oraz potrafi wskazać ich znaczenie dla rozwoju gospodarczego, potrafi odtworzyć układ miasta średniowiecznego oraz opisać organizację i życie jego mieszkańców, a także funkcje gospodarcze i kulturowe miast, potrafi na przykładzie własnego regionu rozróżnić style architektury średniowiecznej, operując przykładami, umie wskazać związki między historią powszechną, narodową i regionalną, porządkuje i umiejscawia w czasie wydarzenia związane z relacjami polsko-krzyżackimi, umie wskazać osiągnięcia Kazimierza Wielkiego w polityce wewnętrznej i zagranicznej, podaje przyczyny i następstwa unii Polski i Litwy, charakteryzuje rozwój uprawnień stanu szlacheckiego, potrafi wskazać osiągnięcia kulturalne średniowiecza i ich elementy we współczesnej kulturze. IV. Czasy nowożytne. Uczeń: umie wskazać przyczyny wielkich odkryć geograficznych, sytuuje je w czasie i przestrzeni, potrafi ocenić skutki konfrontacji dwóch cywilizacji, potrafi wyjaśnić źródła, scharakteryzować cechy i ocenić wartości kultury renesansu, a także wskazać obiekty sztuki renesansowej na terenie ziem polskich z uwzględnieniem własnego regionu, wskazuje przyczyny i skutki rozłamu w Kościele zachodnim, wyjaśnia cele zwołania soboru trydenckiego, potrafi opisać funkcjonowanie państwa polskiego w okresie demokracji szlacheckiej (instytucje ustrojowe i ich kompetencje, stanowienie prawa, organizację samorządu szlacheckiego), zna i potrafi ocenić skutki unii realnej dla dalszych losów Polski i Litwy; wskazuje na mapie terytorium Rzeczpospolitej Obojga Narodów, charakteryzuje stosunki wyznaniowe w państwie polsko-litewskim i rozumie ich specyfikę na tle europejskim, potrafi wskazać i ocenić czynniki mające wpływ na wzrost znaczenia szlachty oraz jej wpływ na losy Rzeczypospolitej, przedstawia zasady wolnej elekcji, charakteryzuje cechy kultury baroku, podając przykłady architektury i sztuki we własnym regionie, potrafi scharakteryzować stosunki Rzeczypospolitej Obojga Narodów z jej sąsiadami, wskazuje przyczyny kryzysu politycznego i społeczno-gospodarczego w Rzeczypospolitej w drugiej połowie XVII wieku, na przykładzie Francji i Anglii charakteryzuje i porównuje główne cechy monarchii parlamentarnej i monarchii absolutnej, rozumie i potrafi interpretować hasła oświecenia, potrafi wskazać próby ich realizacji w nowożytnej Europie, porównuje reformy oświeceniowe wprowadzone w Prusach, Austrii i Rosji, potrafi wyjaśnić przyczyny powstania oraz zasady ustrojowe Stanów Zjednoczonych, umie wskazać zmiany ustrojowe wprowadzone w toku rewolucji francuskiej, rozumiejąc jej przyczyny i hasła (suwerenność narodu, równość wobec prawa, oddzielenie Kościoła od państwa), potrafi wskazać próby reform Rzeczypospolitej w XVIII wieku oraz rozumie potrzebę ich przeprowadzania, sytuuje w czasie i przestrzeni I, II, III rozbiór Rzeczypospolitej (potrafi wskazać na mapie zmiany terytorialne), potrafi wyjaśnić wewnętrzne i zewnętrzne uwarunkowania rozbiorów, potrafi, na podstawie źródła, wskazać znaczenie Konstytucji 3 maja, zna przyczyny, znaczenie i bohaterów powstania kościuszkowskiego, wykorzystując swoją wiedzę, może wziąć udział w historycznym sporze o przyczyny upadku Rzeczypospolitej szlacheckiej. V. Wiek XIX. Uczeń: potrafi ukazać charakter zmian w Europie w okresie przewagi Francji pod rządami Napoleona, potrafi omówić udział Polaków w wojnach napoleońskich, potrafi wskazać skutki okresu napoleońskiego dla Francji, Polski, Europy, potrafi przedstawić zasady i ocenić postanowienia kongresu wiedeńskiego, a także ich wpływ na kształtowanie się nowego porządku w Europie, uwzględniając jego decyzje w sprawie polskiej, 7

wyjaśnia główne założenia idei liberalizmu, socjalizmu oraz idei narodowych w Europie w pierwszej połowie XIX wieku, charakteryzuje najważniejsze wynalazki i odkrycia XIX wieku i następstwa społeczne i ekonomiczne ich zastosowania, potrafi scharakteryzować główne cechy i ocenić skutki rewolucji przemysłowej, na podstawie źródeł pisanych, ikonograficznych i statystycznych opisuje zmiany życia różnych grup społecznych, porównuje warunki polityczne, społeczne i gospodarcze na ziemiach polskich wcielonych do państw zaborczych, zna i potrafi scharakteryzować przyczyny i skutki polskich powstań narodowych, potrafi omówić rolę Kościoła w walce o zachowanie tożsamości narodowej, potrafi zaprezentować i ocenić programy partii i ugrupowań politycznych, wykorzystując do tego różne źródła, charakteryzuje proces demokratyzacji życia politycznego, potrafi wskazać nowe zjawiska kulturowe, w tym narodziny kultury masowej i przemiany obyczajowe, dostrzega podobieństwa i różnice w procesie zjednoczenia Włoch i Niemiec, potrafi wyjaśnić przyczyny i wskazać zasięg i skutki ekspansji kolonialnej państw europejskich w XIX wieku, potrafi wskazać nowe zjawiska w sztuce oraz ich twórców, zna i rozumie przyczyny oraz charakter I wojny światowej, charakteryzuje specyfikę działań wojennych z uwzględnieniem nowych środków technicznych, potrafi wyjaśnić sytuację polityczną dotyczącą sprawy polskiej w I wojnie światowej, wyjaśnia przyczyny i okoliczności wybuchu rewolucji lutowej i październikowej, a także opisuje ich bezpośrednie następstwa dla Rosji oraz Europy; opisuje reakcję Europy na wydarzenia w Rosji. Ponadto uczeń operuje terminami i datami: kultura, cywilizacja, rewolucja neolityczna, irygacja, państwo, monarchia, imperium, politeizm, monoteizm, faraon, piramida, judaizm, Biblia, polis, obywatel, oligarchia, hoplita, falanga, geruzja, efor, ostracyzm, konsul, cenzor, pretor, edyl, kwestor, legion, gladiator, pryncypat, cesarstwo, romanizacja, chrześcijaństwo, Dekalog, Mesjasz, menora, barbarzyńca, demokracja, mit, olimpiada, miasto-państwo, republika, biskup, islam, Koran, dżihad, hidżra, meczet, feudalizm, chrystianizacja, dynastia, koronacja, lenn, senior, inwestytura, schizma, ekskomunika, cezaropapizm, uniwersalizm, pańszczyzna, renta feudalna, Słowianie, ród, opole, gród, rajca, burmistrz, ratusz, patrycjat, pospólstwo, plebs, statut, starosta, unia personalna, unia realna, sztuka gotycka, sztuka romańska, barok, uniwersytet, elekcja, folwark, humanizm, insurekcja, konstytucja, liberum veto, manufaktura, pańszczyzna, folwark, reformacja, kontrreformacja, renesans, rewolucja, sejm, senat, konstytucja, sobór, tolerancja, uniwersał, abdykacja, autonomia, branka, emigracja, emisariusz, germanizacja, rusyfikacja, kapitalizm, kolonializm, legitymizm, nacjonalizm, opozycja, praca organiczna, proletariat, rabacja, restauracja, rewolucja przemysłowa, socjalizm, Święte Przymierze, uwłaszczenie, ententa, trójprzymierze, trójporozumienie, bolszewik, 776 r. p.n.e., 753 r. p.n.e., 476 r., 966 r., 1000 r., 1025 r., 1109 r., 1138 r., 1226 r., 1241 r., 1320 r., 1364 r., 1385 r., 1410 r., 1444 r., 1453 r., 1466 r., 1492 r., 1515 r., 1525 r., 1526 r., 1569 r., 1683 r., 1772 r., 14.07.1789 r., 3.05.1791 r., 1793 r., 1794 r., 1795 r., 1797 r., 1807 r., 1809 r., 1815 r., 1830 r., 1846 r., 1848 r., 1863 r., 1905 r., 1914 1918 r., 1917, 11.11.1918 r. 8

ROZKŁAD MATERIAŁU NAUCZANIA W GIMNAZJUM DO SERII HISTORIA WYDAWNICTWA SZKOLNEGO PWN Dział Lp. Proponowany temat lekcji Główne zagadnienia lekcji Pojęcia, daty, postaci 1. Czym jest historia? sprawy organizacyjne, historia jako nauka, historyczne, chronologia w historii, periodyzacja dziejów. 2. Afryka kolebka ludzkości 3. Rewolucja neolityczna od łowców- -zbieraczy do pierwszych rolników ewolucja człowieka, Afryka kolebką człowieka, środowisko naturalne a ewolucja, początki dziejów człowieka współczesnego. myśliwi i zbieracze, rewolucja neolityczna, gospodarka wytwórcza, rozwój i znaczenie mowy, wpływ klimatu na rozwój osadnictwa, Żyzny Półksiężyc, rewolucja neolityczna uprawa, hodowla, rzemiosło, gospodarka wytwórcza, rolnictwo na terenie Europy, warunki życia w neolicie, początki metalurgii. KLASA I historia, historiografia, źródło historyczne, chronologia, periodyzacja, epoka, era, wiek, cezura. paleolit, neolit, ewolucja, Homo sapiens, australopitek, neandertalczyk, człowiek zręczny, człowiek wyprostowany, pożegnanie z Afryką migracje człowieka współczesnego. epoka kamienna, rewolucja neolityczna, brąz, Żyzny Półksiężyc, gospodarka wytwórcza, megality. Osiągnięcia ucznia. Po zajęciach uczeń: rozumie i posługuje się omawia podział dziejów świata (podaje cezury), rozumie znaczenie źródeł historycznych w rekonstruowaniu procesu historycznego, określa chronologię wydarzeń, rozumie procesy przyczynowo- -skutkowe. rozumie proces ewolucji gatunku ludzkiego, potrafi posługiwać się mapą, potrafi korzystać ze źródeł historycznych. porównuje koczowniczy tryb życia z osiadłym, wyjaśnia zależności pomiędzy środowiskiem naturalnym a warunkami życia, rozumie znaczenie rewolucji neolitycznej, rozumie i potrafi wyjaśnić znaczenie umiejętności mowy, wykazuje związki między zmianami klimatycznymi, a zmianami warunków życia człowieka, Środki dydaktyczne atlas historyczny oś czasu atlas historyczny ilustracje Treści i tematy pozaprogramowe PRADZIEJE 9

Dział Lp. Proponowany temat lekcji Główne zagadnienia lekcji Pojęcia, daty, postaci Osiągnięcia ucznia. Po zajęciach uczeń: Środki dydaktyczne Treści i tematy pozaprogramowe porównuje tryb życia pierwszych ludzi, prezentuje i wyjaśnia zmiany, które towarzyszyły przejściu człowieka do gospodarki wytwórczej, wskazuje korzyści, które przyniosło człowiekowi udomowienie zwierząt. PRADZIEJE W skrócie Podsumowanie wiadomości o początkach człowieka. Wskazanie najważniejszych pojęć z tego okresu. Ćwiczenia i pytania kontrolne 4. Cywilizacja mezopotamska powstanie cywilizacji, pierwsze miasta jako centra życia społecznego i kulturowego, rewolucja urbanistyczna, powstanie pisma, pierwsze imperia. 5. W państwie faraona powstanie cywilizacji egipskiej, władza faraona, społeczeństwo egipskie, religia w Egipcie. rolnictwo irygacyjne, państwo, monarchia, miasto-państwo, imperium, cywilizacje, Summerowie, ziggurat, 3000 r. p.n.e, 539 r. p.n.e. charakteryzuje starożytne miasta- -państwa, potrafi przedstawić główne zadania władcy w starożytnym państwie, umiejscawia w czasie i przestrzeni historycznej starożytne cywilizacje. atlas historyczny STAROŻYTNOŚĆ 6. Starożytny Izrael i religia monoteistyczna Biblia, Hebrajczycy, Mojżesz, państwo Dawida, prorocy, niewola babilońska, podbój Palestyny. faraon, hieroglify, urzędnicy, wezyr, kapłani, piramida, sarkofag, mumia, balsamowanie, politeizm, Tutanchamon, 3000 r. p.n.e., 525 r. p.n.e. Palestyna, Żydzi, Jahwe, Mesjasz, monoteizm, Biblia, Stary i Nowy Testament, diaspora, menora, synagoga, judaizm, szabas, Talmud, Abraham, Dawid, Salomon, Mojżesz, 1020 r. p.n.e. charakteryzuje strukturę społeczeństwa w Egipcie, charakteryzuje system wierzeń w Egipcie. zna główne zasady judaizmu, potrafi scharakteryzować podstawowe symbole judaizmu, potrafi wyjaśnić różnice pomiędzy politeizmem a monoteizmem, atlas historyczny atlas historyczny 10

7. Osiągnięcia pierwszych cywilizacji. Pismo i prawo w państwach Bliskiego Wschodu pismo klinowe, pismo hieroglificzne, prawo Hammurabiego. pismo ideograficzne, pismo klinowe, hieroglify, pismo hieratyczne, stela, Hammurabi. potrafi systematyzować wydarzenia według następstw w czasie, potrafi analizować fragmenty Biblii. rozpoznaje rodzaje pisma, potrafi wskazać materiały piśmienne stosowane w Egipcie i Mezopotamii, wyjaśnia znaczenie pisma w funkcjonowaniu państwa, zna podstawową zasadę prawa Hammurabiego. atlas historyczny W skrócie Podsumowanie wiadomości o pierwszych cywilizacjach Bliskiego Wschodu. Wskazanie najważniejszych pojęć z tego okresu. Ćwiczenia i pytania kontrolne 8. Grecja i Morze Śródziemne kolebka cywilizacji europejskiej 9. Polis wspólnota obywateli twórcy cywilizacji europejskiej, warunki naturalne starożytnej Grecji, pismo alfabetyczne, alfabet łaciński, pieniądz. miasta greckie, życie w miastach, polis wspólnota obywatelska, zgromadzenie obywatelskie i urzędnicy, ustroje polityczne. 10. Sparta powstanie Sparty, wychowanie spartańskie, ustrój Sparty. Hellada, Hellenowie, pismo alfabetyczne, miasto-państwo. polis, zgromadzenie obywatelskie, ustrój oligarchiczny, demokracja, hoplita, falanga, wyrocznia, Pytia, sympozjon, urzędnik. efor, Sparta, Lacedemończycy, periojkowie, heloci, wyjaśnia wpływ środowiska na gospodarkę starożytnej Grecji, rozpoznaje typy pisma występujące w starożytnej Grecji, potrafi systematyzować wydarzenia według następstw w czasie. potrafi systematyzować wydarzenia według następstw w czasie, charakteryzuje sprawowanie władzy i organizację społeczną, wskazuje różnice pomiędzy arystokracją a resztą społeczeństwa, rozpoznaje hoplitę i potrafi opisać falangę. atlas historyczny wielka kolonizacja Fenicjanie STAROŻYTNOŚĆ 11

Dział Lp. Proponowany temat lekcji Główne zagadnienia lekcji Pojęcia, daty, postaci geruzja, wychowanie spartańskie. 11. Demokracja ateńska społeczeństwo ateńskie, reformy Solona, reformy Klejstenesa, demokracja ateńska w czasach Peryklesa Związek Morski i powstanie imperium ateńskiego. 12. Wojny grecko-perskie powstanie i rozwój imperium perskiego, greckie miasta-państwa wobec panowania perskiego, wyprawa Dariusza, wyprawa Kserksesa, Związek Morski, wojna peloponeska. Attyka, demokracja, Zgromadzenie Ludowe, Rada Pięciuset, agora, strateg, ostrakon, ostracyzm, Solon, Perykles, Klejstenes, V w. p.n.e. 500 r. p.n.e., 490 r. p.n.e., 480 r. p.n.e., 479 r. p.n.e., 431 r. p.n.e., 404 r. p.n.e., satrapie, satrapowie, powstanie, Cyrus, Dariusz, Kserkses, Miltiades, Leonidas, Temistokles, Związek Morski. Osiągnięcia ucznia. Po zajęciach uczeń: potrafi systematyzować wydarzenia według następstw w czasie, charakteryzuje sprawowanie władzy i organizację społeczną w Sparcie. potrafi systematyzować wydarzenia według następstw w czasie, charakteryzuje sprawowanie władzy i organizację społeczną w Atenach. określa chronologię wydarzeń, omawia organizację państwa perskiego, przedstawia przyczyny, przebieg i skutki wojen perskich, potrafi posługiwać się mapą. Środki dydaktyczne atlas historyczny Treści i tematy pozaprogramowe reformy Solona i Klejstenesa, Związek Morski temat nieuwzględniony w podstawie programowej STAROŻYTNOŚĆ 13. Kultura starożytnych Greków 14. Dziedzictwo kultury greckiej teatr i igrzyska wychowanie greckie, twórczość Homera i Hezjoda, wyobrażenia bogów greckich, politeizm grecki, religia obywatelska, filozofia. teatr Dionizosa, dramat ateński, tragedie i komedie, wychowanie fizyczne i igrzyska olimpijskie. politeizm, mit, kult, Homer, Hezjod, Sokrates, sofiści. archonci, tragedia, komedia, Ajschylos, Sofokles, Eurypides, Arystofanes, gimnazjon, olimpiada, 776 r. p.n.e. charakteryzuje system wierzeń, literaturę i filozofię jako czynniki integrujące starożytnych Greków. potrafi wyjaśnić związek pomiędzy teatrem a religią obywatelską, zna i rozpoznaje rodzaje utworów dramatycznych, zna najważniejszych twórców greckiego teatru, charakteryzuje rolę igrzysk olimpijskich jako jeden 12

15. Sztuka grecka wzgórze Akropol, porządki architektoniczne, zabytki sztuki greckiej. 16. Podboje Aleksandra Macedońskiego rządy Filipa II i Aleksandra Macedońskiego, podbój Persji, monarchie hellenistyczne. Akropol, Partenon, fryz, metopy, kolumna dorycka, kolumna jońska, kolumna koryncka. Dariusz III, Filip II, Aleksander Macedoński, 338 r. p.n.e., 334 r. p.n.e. z czynników integrujących starożytnych Greków, opisuje przebieg pierwszych olimpiad z uwzględnieniem konkurencji, jakie były rozgrywane. potrafi rozpoznać zabytki sztuki greckiej, rozpoznaje i nazywa porządki architektoniczne. omawia podboje Aleksandra Macedońskiego, przedstawia politykę Aleksandra wobec podbitych ludów, wymienia główne ośrodki i osiągnięcia kultury hellenistycznej. temat nieuwzględniony w podstawie programowej W skrócie Podsumowanie wiadomości o starożytnej Grecji. Wskazanie najważniejszych pojęć z tego okresu. Ćwiczenia i pytania kontrolne 17. Rzeczpospolita Rzymian 18. Rzym w okresie wielkich podbojów początki Rzymu, legenda o założeniu Rzymu, Rzym królewski, republika rzymska. podbój Italii, wojny z Kartaginą, geograficzne i ekonomiczne skutki podbojów, organizacja armii rzymskiej. 19. Skutki podbojów społeczeństwo rzymskie w okresie podbojów, niewolnictwo, reforma armii, Forum Romanum, republika, Zgromadzenie Ludowe, konsul, senat, komicja, edyl, cenzor, pretor, dyktator, kuria, patrycjusz, plebejusz, trybun ludowy, proletariusz, 753 r. p.n.e., 730 r. p.n.e., 509 r. p.n.e. prowincja, legionista, namiestnik, Hannibal, 264 r. p.n.e., 202 r. p.n.e., 149 146 r. p.n.e. niewolnictwo, latyfundium, proletariat, wojsko ochotnicze, gladiator, Tyberiusz Grakchus, umiejscawia w czasie i charakteryzuje system sprawowania władzy w Rzymie, umiejscawia w czasie i charakteryzuje organizację społeczeństwa w Rzymie. wyjaśnia przyczyny ekspansji Rzymu, wyjaśnia i wskazuje skutki ekspansji Rzymu, przedstawia organizację armii rzymskiej. opisuje postawy Rzymian wobec niewolników i ludów podbitych, atlas historyczny atlas historyczny STAROŻYTNOŚĆ 13

Dział Lp. Proponowany temat lekcji Główne zagadnienia lekcji Pojęcia, daty, postaci Osiągnięcia ucznia. Po zajęciach uczeń: Środki dydaktyczne Treści i tematy pozaprogramowe 20. Pierwsze wieki cesarstwa rzymskiego 21. Kultura starożytnego Rzymu wojny domowe, Gajusz Juliusz Cezar, upadek republiki. nowe formy ustroju (pryncypat), podboje Augusta, romanizacja prowincji. Juliusz Cezar, Oktawian August, Marek Antoniusz, Spartakus, Brutus, 74 71 r. p.n.e., 58 49 r. p.n.e., 31 r. p.n.e. imperator, princeps, pryncypat, cesarstwo, romanizacja, pokój rzymski, Oktawian August, Klaudiusz, Trajan. wyjaśnia przyczyny upadku republiki. wyjaśnia proces romanizacji prowincji, umiejscawia w czasie i charakteryzuje sprawowanie władzy oraz organizację społeczeństwa w cesarstwie. atlas historyczny STAROŻYTNOŚĆ 22. W starożytnym Rzymie życie intelektualne w Rzymie, wpływy greckie na kulturę rzymską, literatura, prawo rzymskie. architektura, życie codzienne, rozrywka. retor, prawo XII tablic, termy, chleba i igrzysk, amfiteatr, gladiator, Marek Cyceron, Wergiliusz, Liwiusz, Horacy, V w. p.n.e, II w. p.n.e. Koloseum, Forum Romanum, Via Appia. potrafi podać przykłady wpływu kultury greckiej na kulturę rzymską, potrafi wyjaśnić znaczenie określenia chleba i igrzysk. potrafi opisać rolę i znaczenie Koloseum, term, łuku triumfalnego, potrafi wymienić przykłady osiągnięć starożytnych Rzymian. temat rozszerzający podstawę programową W skrócie Podsumowanie wiadomości o starożytnym Rzymie. Wskazanie najważniejszych pojęć z tego okresu. Ćwiczenia i pytania kontrolne 23. Początki i rozprzestrzenianie się chrześcijaństwa sytuacja polityczna Palestyny po rozpadzie imperium Aleksandra Macedońskiego, stronnictwa religijne, Jezus Chrystus i jego nauka, rozprzestrzenianie się chrześcijaństwa, prześladowania chrześcijan. apostoł, synod, sobór, edykt, męczennicy, Jezus, Konstanty, Teodozjusz, 313 r., 392 r. umiejscawia w czasie i przestrzeni historycznej narodziny i rozprzestrzenianie się chrześcijaństwa, potrafi wskazać powody i przykłady prześladowań chrześcijan w państwie rzymskim. 14

24. Upadek cesarstwa zachodniorzymskiego w 476 roku Podsumowanie przyczyny upadku imperium, barbarzyńcy charakterystyka, podział cesarstwa, najazdy barbarzyńców w V w., nowe państwa, upadek cesarstwa. 25. Cesarstwo bizantyńskie kształtowanie się cesarstwa bizantyńskiego, Konstantynopol, władza cesarzy bizantyńskich, kultura Bizancjum i jej znaczenie dla kultury i gospodarki europejskiej, chrześcijaństwo w Bizancjum. 26. Arabowie i islam powstanie islamu, cechy islamu jako religii, ekspansja islamu, kultura islamu, osiągnięcia Arabów w dziedzinie nauki i techniki. 27. Państwo Franków. Karol Wielki cesarzem powstanie monarchii karolińskiej, renesans karoliński, panowanie Karola Wielkiego, barbarzyńcy, Hunowie, Wizygoci, Wandalowie, Stylichon, Teodozjusz, 375 r., 395 r., 476 r. patriarcha, mozaika, fresk, hipodrom, kodyfikacja, Justynian I Wielki, 1453 r. islam, Koran, kalif, muzułmanie, Allach, Mahomet, hidżra, meczet, kalif, dżihad, Karol Młot, 622 r., 732 r. renesans karoliński, Frankowie, Chlodwig, Karol Młot, Karol Wielki, 496 r., 732 r., 800 r., 843 r. potrafi wskazać wewnętrzne i zewnętrzne przyczyny upadku starożytnego państwa rzymskiego. potrafi wyjaśnić znaczenie kultury bizantyńskiej dla kultury europejskiej, lokalizuje w czasie i przestrzeni historycznej cesarstwo bizantyńskie, rozpoznaje osiągnięcia kultury bizantyńskiej. przedstawia zasięg i kierunki podbojów arabskich, przedstawia zasady islamu, opisuje podstawowe symbole islamu, wskazuje najważniejsze osiągnięcia Arabów w dziedzinie nauki i techniki, wyjaśnia znaczenie Arabów w przekazywaniu dorobku kulturowego pomiędzy Wschodem a Zachodem. umiejscawia w czasie i przestrzeni historycznej monarchię Karola Wielkiego, atlas historyczny ŚREDNIOWIECZE STAROŻYTNOŚĆ 15

Dział Lp. Proponowany temat lekcji Główne zagadnienia lekcji Pojęcia, daty, postaci Osiągnięcia ucznia. Po zajęciach uczeń: Środki dydaktyczne Treści i tematy pozaprogramowe rozpad monarchii karolińskiej. wyjaśnia, na czym polegał renesans karoliński, wyjaśnia przyczyny i skutki rozpadu monarchii karolińskiej. 28. Cesarstwo Ottonów proces tworzenia się państwa niemieckiego, panowanie Ottona I i Ottona III, idea jedności Europy chrześcijańskiej, panowanie Henryka II. 29. Na początku drugiego tysiąclecia. Świat feudalny cesarz, cezaropapizm, uniwersalizm cesarski, cesarstwo rzymsko- -niemieckie, Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego, Otto I, Otto III, Henryk II, 955 r., 962 r., 1000 r. charakteryzuje główne idee uniwersalnego cesarstwa Ottona III, przedstawia relacje pomiędzy władzą cesarską a papieską. ŚREDNIOWIECZE 30. Kościół na początku drugiego tysiąclecia 31. Budowle romańskie (XI XIII w.) powstanie systemu feudalnego, warstwy społeczne w średniowieczu, elementy kultury rycerskiej, zamek średniowieczny. rola zakonów cystersów i benedyktynów w średniowiecznym życiu religijnym, kryzys papiestwa w X i 1. połowie XI w., rozłam w Kościele schizma wschodnia. charakterystyczne cechy sztuki romańskiej, przykłady budowli i dzieł XI XIII-wiecznych. renta feudalna, feudał, pańszczyzna, senior, wasal, lenno, inwestytura, pasowanie na rycerza, feudalizm. benedyktyni, cystersi, scriptorium, opat, ekskomunika, symonia, schizma, Grzegorz VII, Henryk IV, Leon IX, 1054 r., 1077 r., 1122 r. sklepienie krzyżowe, sklepienie kolebkowe, apsyda, transept, nawa boczna, nawa główna. rozpoznaje instytucje systemu feudalnego, wyjaśnia zasadę podziału społeczeństwa w średniowieczu, wyjaśnia funkcję zamku w kulturze rycerskiej. wyjaśnia przyczyny i skutki rozłamu w Kościele, wyjaśnia rolę zakonów cystersów i benedyktynów w życiu religijnym w średniowieczu. rozpoznaje zabytki sztuki romańskiej, odszukuje zabytki sztuki romańskiej w swoim regionie. W skrócie Podsumowanie wiadomości o wczesnym średniowieczu. Wskazanie najważniejszych pojęć z tego okresu. Ćwiczenia i pytania kontrolne 16

32. Słowianie i pierwsze państwa słowiańskie podział Słowian, elementy życia Słowian (zajęcia, religia), pierwsze państwa słowiańskie, chrystianizacja Słowian, kształtowanie się państw słowiańskich we wczesnym średniowieczu. 33. Panowanie Mieszka I kształtowanie się państwowości Polan, okoliczności przyjęcia chrześcijaństwa przez Mieszka I, zmiany terytorialne za panowania Mieszka I. 34. Monarchia Bolesława Chrobrego Polska na przełomie X i XI w., organizacja kościelna, misja św. Wojciecha, zjazd gnieźnieński, wojny z Niemcami, wyprawa na Ruś, koronacja Bolesława Chrobrego. 35. Kryzys i odbudowa państwa pierwszych Piastów w XI wieku państwo polskie pod panowaniem Mieszka I, kryzys społeczno- -polityczny w latach trzydziestych XI wieku, wiec, głagolica, misjonarz, opole, Konstantyn, Metody, 863 r., 885 r., cyrylica, Włodzimierz Wielki, 988 r. plemię, chrystianizacja, Dagome iudex, Siemomysł, Jordan, Ibrahim ibn Jakub, Dobrawa, Mieszko I, 965 r., 966 r., 972 r. biskupstwo, arcybiskupstwo, Bolesław Chrobry, Otto III, św. Wojciech, Gaudenty, 997 r., 1000 r., 1002 1018 r., 1017 r., 1018 r., 1025 r. palatyn, Bezprym, Mieszko II, Kazimierz Odnowiciel, Brzetysław, Bolesław Śmiały, Władysław Herman, Sieciech, Zbigniew, Bolesław Krzywousty, umie podzielić Słowian na odłamy, przedstawia elementy życia Słowian, omawia proces chrystianizacji Słowian, umiejscawia w czasie i przestrzeni pierwsze państwa słowiańskie. umiejscawia w czasie i przestrzeni historycznej państwo pierwszych Piastów, wskazuje charakterystyczne cechy monarchii patrymonialnej, wyjaśnia okoliczności przyjęcia chrztu przez Mieszka I, ocenia dokonania pierwszych Piastów. ocenia dokonania pierwszych Piastów w dziedzinie polityki i gospodarki, sytuuje w czasie i przestrzeni historycznej państwo Bolesława Chrobrego, wyjaśnia przyczyny i skutki wojen z Niemcami, wyjaśnia znaczenie koronacji Bolesława Chrobrego dla Polski. wyjaśnia przyczyny kryzysu państwa pierwszych Piastów, wyjaśnia stosunki państwa polskiego z Kościołem w XI w. temat nieuwzględniony w podstawie programowej ŚREDNIOWIECZE 17

Dział Lp. Proponowany temat lekcji Główne zagadnienia lekcji Pojęcia, daty, postaci odbudowa państwowości za panowania Kazimierza Odnowiciela, pozycja międzynarodowa Polski, stosunki z Kościołem w XI w. 36. Drzwi Gnieźnieńskie historia powstania zabytku, tematyka scen przedstawionych na Drzwiach, znaczenie Drzwi Gnieźnieńskich dla kultury. 1025 r., 1031 r., 1038 r., 1050 r., 1076 r., 1079 r., 1102 r. Bolesław Chrobry, Jan Kanapariusz, Brunon z Kwerfurtu, św. Wojciech, 1000 r. Osiągnięcia ucznia. Po zajęciach uczeń: potrafi wskazać miejsce, w którym znajdują się Drzwi Gnieźnieńskie, wymienia imię osoby, której poświęcono to dzieło, nazywa materiał, z którego wykonano Drzwi Gnieźnieńskie, potrafi wskazać wiek, w którym powstały Drzwi Gnieźnieńskie, potrafi rozpoznać postaci przedstawione na Drzwiach, potrafi podać przykłady zabytków nawiązujących do kultu św. Wojciecha, na podstawie ilustracji potrafi omówić najważniejsze wydarzenia z życia św. Wojciecha, wyjaśnia znaczenie męczeńskiej śmierci św. Wojciecha dla rozwoju chrześcijaństwa w Polsce. Środki dydaktyczne materiał ikonograficzny Treści i tematy pozaprogramowe temat rozszerzający podstawę programową ŚREDNIOWIECZE 37. Czasy Bolesława Krzywoustego 38. W Polsce pierwszych Piastów (X XII w.) sytuacja wewnętrzna w Polsce w końcu XI i 1. połowie XII w., stosunki z Niemcami i innymi krajami, Kościół w 1. połowie XII w. organizacja państwa, system rządów, sztuka romańska. bulla, brakteat, statut Krzywoustego, Zbigniew, Bolesław Krzywousty, Henryk V, 1108 r., 1109 r., 1112 r., 1119 r., 1135 r., 1136 r., 1138 r. siedlisko, opole, kasztelan, podgrodzie, targ, palatyn, wiec, stan. opisuje postanowienia statutu Bolesława Krzywoustego. przedstawia przykłady sztuki romańskiej w Polsce, 18

wyjaśnia zasady monarchii patrymonialnej. W skrócie Podsumowanie wiadomości o Polsce pierwszych Piastów. Wskazanie najważniejszych pojęć z tego okresu. Ćwiczenia i pytania kontrolne 39. Okres świetności (koniec XI XIII w.) krucjaty, uniwersalizmy, stany 40. Okres świetności średniowieczne miasta 41. Okres świetności (XII XIII w.) uniwersytety, nauka, literatura 42. Budowle gotyckie (XII XV w.) 43. Zmierzch Europy średniowiecznej uniwersalizm, ruchy religijne, nowe zakony, krucjaty. struktura społeczna mieszkańców miast, cechy elementem życia miejskiego, zabudowa miejska, życie w mieście, rozwój pieniądza, republiki miejskie. rozwój szkół, powstanie uniwersytetów, rozwój nauki, rozwój literatury. charakterystyczne cechy sztuki gotyku, różnice pomiędzy gotykiem a sztuką romańską. kryzys w XIV i XV w., kryzys papiestwa, schizma zachodnia, wojna stuletnia, czarna śmierć. uniwersalizm, krzyżowcy, inkwizycja, krucjata, Innocenty III, św. Dominik, Franciszek z Asyżu, 1215 r. ratusz, kościół parafialny, sukiennice, republika miejska, cech, bank, rajca, burmistrz, patrycjat, pospólstwo, plebs, mistrz, czeladnik, Hanza. uniwersytet, trubadur, tomizm, scholastyka, Albert Wielki, Tomasz z Akwinu, Roger Bacon. witraż, sklepienie krzyżowo-żebrowe, przypory, łuki oporowe. schizma zachodnia, wojna stuletnia, czarna śmierć, husytyzm, Filip II, Joanna d Arc, Jan Hus, 1377 r., 1337 1453 r., 1348 1349 r., 1414 1418 r. wyjaśnia kulturotwórczą rolę Kościoła, wymienia przyczyny wypraw krzyżowych, wyjaśnia, na czym polegały uniwersalizmy cesarski i papieski. wymienia grupy społeczne mieszkające w mieście, wyjaśnia funkcję cechów w mieście, omawia zabudowę miejską, potrafi wyjaśnić znaczenie pieniądza dla rozwoju gospodarki miejskiej, wyjaśnia, czym były republiki miejskie, i potrafi wymienić największe z nich. przedstawia rozwój nauki i literatury w XIII w. rozpoznaje zabytki sztuki gotyckiej, wskazuje różnice pomiędzy stylem gotyckim a romańskim, podaje przykłady zabytków sztuki gotyckiej w regionie. wskazuje przyczyny kryzysu w XIV i XV w., wyjaśnia przyczyny i znaczenie schizmy zachodniej, zna przyczyny wojny stuletniej. temat nieuwzględniony w podstawie programowej oprócz pojęcia stan temat nieuwzględniony w podstawie programowej W skrócie Podsumowanie wiadomości o okresie pełnego średniowiecza. Wskazanie najważniejszych pojęć z tego okresu. Ćwiczenia i pytania kontrolne ŚREDNIOWIECZE 19

Dział Lp. Proponowany temat lekcji Główne zagadnienia lekcji Pojęcia, daty, postaci 44. Początki rozbicia dzielnicowego w Polsce podział Polski na dzielnice, sytuacja wewnętrzna w 2. połowie XII w., skutki podziału Polski na dzielnice. prynceps, senior, statut, junior, zasada senioratu, Bolesław Kędzierzawy, Henryk Sandomierski, Salomea, Mieszko Stary, Leszek Biały, 1146 r., 1173 r., 1180 r. 45. Polska w pierwszej połowie XIII wieku. Sprowadzenie Krzyżaków 46. Wieś i miasto w okresie rozbicia dzielnicowego sytuacja na Pomorzu Wschodnim, chrystianizacja Prusów, sprowadzenie Krzyżaków do Polski, monarchia Henryków śląskich, najazd Mongołów. rola immunitetów w zmniejszaniu dochodów książąt, rozwój osadnictwa, zakładanie wsi, lokacje miast, początki kształtowania się stanów społecznych. ośrodki zjednoczeniowe w Polsce w 2. połowie XIII w., czynniki wpływające na zjednoczenie ziem polskich, zagrożenia zewnętrzne, rozwój gospodarki, kanonizacja biskupa Stanisława, koronacje królewskie. Leszek Biały, Konrad Mazowiecki, Henryk Brodaty, Henryk Pobożny, Czyngis-chan, 1227 r., 1228 r., 1226 r., 1231 r., 1237 r., 1241 r. immunitet, lokacja, wójt, patrycjat, plebs, pospólstwo, mieszczaństwo, łan, trójpolówka, prawo niemieckie. Osiągnięcia ucznia. Po zajęciach uczeń: sytuuje w czasie i przestrzeni Polskę w okresie rozbicia dzielnicowego, opisuje zmiany społeczno- -gospodarcze w okresie rozbicia dzielnicowego, przedstawia skutki rozbicia dzielnicowego. porządkuje i sytuuje w czasie najważniejsze wydarzenia związane z relacjami polsko- -krzyżackimi, charakteryzuje Polskę w czasach Henryków śląskich w 1. połowie XIII w. omawia proces kształtowania się stanów społecznych, omawia rozwój osadnictwa. Środki dydaktyczne Treści i tematy pozaprogramowe ŚREDNIOWIECZE 47. Ku zjednoczeniu ziem polskich Nowa Marchia, kanonizacja, starosta, biskup Stanisław, Henryk IV Prawy, Przemysł II, Wacław II, Wacław III, Władysław Łokietek, 1253 r., 1295 r., 1300 r., 1305 r. charakteryzuje czynniki mające wpływ na procesy zjednoczeniowe Polski. 20

48. Polska zjednoczona. Czasy Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego 49. Rządy Kazimierza Wielkiego. Unia z Węgrami 50. Zamki obronne Kazimierza Wielkiego jednoczenie ziem polskich przez Władysława Łokietka, sytuacja wewnętrzna za czasów Łokietka, stosunki polsko- -krzyżackie, początki panowania Kazimierza Wielkiego, zajęcie Rusi Halickiej. reformy usprawniające zarządzanie państwem, rozwój oświaty, rozwój gospodarki, wzmocnienie obronności kraju, rządy Andegawenów. przyczyny powstania zamków, rola zamków, najważniejsze zamki wybudowane za czasów Kazimierza Wielkiego. Władysław Łokietek, Muskata, Kazimierz Wielki, 1308 r., 1312 r., 1320 r., 1331 r., 1343 r. unia personalna, kanclerz, marszałek, podskarbi, statut, przywilej, Kazimierz Wielki, Ludwik Angewadeński, Jadwiga, 1364 r., 1370 r., 1374 r. Kazimierz Wielki, zamek obronny, Szlak Orlich Gniazd. porządkuje i sytuuje w czasie najważniejsze wydarzenia związane z relacjami polsko- -krzyżackimi, charakteryzuje procesy zjednoczeniowe za czasów Władysława Łokietka. ocenia dokonania Kazimierza Wielkiego w dziedzinie polityki wewnętrznej oraz w polityce zagranicznej. potrafi wymienić nazwy kilku zamków i miast wybudowanych w czasach Kazimierza Wielkiego oraz wskazać je na mapie, wymienia podstawowe elementy zamku średniowiecznego, wyjaśnia rolę wzrostu liczby lokacji zamków i miast dla rozwoju Polski, na podstawie ilustracji wymienia elementy obronne zamku, potrafi wskazać miejsca lokacji zamków i wyjaśnić jej znaczenie dla funkcjonalności budowli, ocenia dokonania Kazimierza Wielkiego w dziedzinie obronności kraju. materiał ikonograficzny atlas historyczny W skrócie Podsumowanie wiadomości o rozbiciu dzielnicowym i zjednoczeniu Polski. Wskazanie najważniejszych pojęć z tego okresu. Ćwiczenia i pytania kontrolne Podsumowanie temat rozszerzający podstawę programową ŚREDNIOWIECZE 21

Dział Lp. Proponowany temat lekcji Główne zagadnienia lekcji Pojęcia, daty, postaci Osiągnięcia ucznia. Po zajęciach uczeń: Środki dydaktyczne Treści i tematy pozaprogramowe 51. Unia Polski z Litwą. Jagiełło na tronie polskim 52. Bitwa pod Grunwaldem 53. Polska u schyłku średniowiecza. Rządy Władysława Warneńczyka i Kazimierza Jagiellończyka unia z Litwą, Polska pod panowaniem Jadwigi i Jagiełły, wojna z Krzyżakami, unia w Horodle, sobór w Konstancji, przywileje szlacheckie. miejsce bitwy, wojska biorące udział w bitwie, przebieg bitwy, znaczenie bitwy dla Polski i Europy. polityka dynastyczna Jagiellonów, panowanie Władysława Warneńczyka, wojna trzynastoletnia. KLASA II przywilej, Jagiełło, Jadwiga, Witold, Mikołaj Trąba, Paweł Włodkowic, 1385 r., 1386 r., 1387 r., 1400 r., 1410 r., 1411 r., 1413 r., 1414 1418 r., 1422 r., 1430 r. 15 lipca1410 r., Władysław Jagiełło, Ulrych von Jungingen, Witold, Bogurodzica. Związek Pruski, wojna trzynastoletnia, Władysław Warneńczyk, Zbigniew Oleśnicki, Hunyady, Kazimierz Jagiellończyk, Elżbieta, 1444 r., 1454 1466 r., 1462 r., 1466 r. wyjaśnia przyczyny unii Polski z Litwą, wyjaśnia następstwa unii Polski z Litwą, potrafi wyjaśnić i usystematyzować wydarzenia związane z relacjami polsko-krzyżackimi za Jagiellonów, charakteryzuje rozwój uprawnień szlachty. wyjaśnia znaczenie zwycięstwa pod Grunwaldem dla losów Polski i Litwy, wskazuje główne postaci biorące udział w bitwie. ocenia politykę zagraniczną Jagiellonów, przedstawia przyczyny wojny trzynastoletniej. materiał ikonograficzny POLSKA U SCHYŁKU ŚREDNIOWIECZA 54. Polska u schyłku średniowiecza. Gospodarka, społeczeństwo, kultura sytuacja gospodarcza u schyłku średniowiecza, przywileje szlachty, rozwój kultury. folwark, pańszczyzna, przywilej, Jan Olbracht, Jan Długosz, Wit Stwosz, Filip Buonaccorsi. charakteryzuje rozwój uprawnień stanu szlacheckiego, omawia rozwój kultury w średniowieczu. W skrócie Podsumowanie wiadomości o Polsce za panowania pierwszych Jagiellonów. Wskazanie najważniejszych pojęć z tego okresu. Ćwiczenia i pytania kontrolne. 22