Leszek Olejnik POLITYKA NARODOWOŚCIOWA POLSKI W LATACH 1944-1960 Łódź 2003 Rozdział VI ŻYDZI 1. Liczebność, rozmieszczenie i struktura społeczno-zawodowa Nie możemy precyzyjnie ustalić liczbę polskich Żydów, którzy stracili życie w okresie II wojny światowej. Szacunki badaczy są rozbieżne, wahają się w granicach od 85% do 89%, co oznacza, iż jedynie 380 tys. do 500 tys. osób ocalało 1. Rozbieżne są też oceny liczby Żydów ocalonych na terenie okupowanej Polski od około 50-60 tys. do 100-120 tys. osób 2. Na terenie ZSRR ocalało od około 150 tys. do ponad 200 tys. polskich Żydów. Ocena wielkości skupiska żydowskiego po II wojnie światowej w Polsce nastręcza duże problemy. Zasadniczą sprawa jest w tym przypadku definicja Żyda. Kogo będziemy dostrzegali pod tym pojęciem? W latach okupacji obowiązywały rasistowskie teorie narodowości żydowskiej, wiążące ją z pochodzeniem od przodków wyznania mojżeszowego (do trzech pokoleń wstecz) 3. Tym samym również osoby spolonizowane były prześladowane i mordowane przez hitlerowców. Ten sposób interpretowania pojęcia Żyda miał wpływ na prowadzenie ewidencji przez instytucje podległe CKŻP. KŻ rejestrowały wszystkie osoby prześladowane przez okupanta z racji ich żydowskiego pochodzenia. Warunki materialne po wojnie powodowały, iż niektóre takie osoby - nie identyfikując się ze środowiskiem 1 T. Prekerowa, Wojna i okupacja, (w: ) Najnowsze dzieje Żydów w Polsce w zarysie (do 1950 r.), pod red. J. Tomaszewskiego, Warszawa 1993, s. 384. 2 Wg CKŻP w końcu I półrocza 1946 r. w KŻ zarejestrowanych było 240 489 Żydów, z czego repatriantów z ZSRR 157 420. Z tego zestawienia wynika, że w kraju i w obozach niemieckich przeżyło wojnę 83069 osób (w tym 35959 osób w obozach niemieckich). Tak więc około 50 tys. Żydów ocalało w kraju (ukrywani przez chrześcijan, w ruchu oporu itd.). Por. M. Grynberg, Żydowska spółdzielczość pracy w Polsce w latach 1945-1949, Warszawa 1986, s. 18-19. Proporcje te różnie układały się w poszczególnych regionach kraju. Przykładowo na Kujawach i ziemi dobrzyńskiej ocaleni w ZSRR stanowili aż 89% ogółu miejscowej społeczności żydowskiej. Por. T. Kawski, Żydzi z Kujaw, ziemi dobrzyńskiej oraz Bydgoszczy ocaleni z Shoah. Przyczynek do poznania struktury społeczno-zawodowej, zmian osadniczych oraz migracji ludności żydowskiej w Polsce po drugiej wojnie światowej, (w: ) Wrzesień 1939 roku i jego konsekwencje dla ziem zachodnich i północnych Drugiej Rzeczypospolitej. Studia pod red. R. Sudzińskiego i W. Jastrzębskiego, Toruń - Bydgoszcz 2001, s. 374. 3 I. Hurwic-Nowakowska, Żydzi polscy (1947-1950). Analiza więzi społecznej ludności żydowskiej, Warszawa 1996, s. 18.
żydowskim - korzystały z możliwości uzyskania wsparcia ze strony instytucji żydowskich. Jednocześnie wiele osób, które ukrywały się na aryjskich papierach z różnych względów nie ujawniało swej narodowości, często uchodząc w opinii polskiego otoczenia za Polaków 4. Te osoby rzadko decydowały się na rejestrację w KŻ. W tej sytuacji ewidencja prowadzona na szczeblu centralnym przez Wydział Ewidencji i Statystyki CKŻP i jego terenowe odpowiedniki nie mogła ściśle odzwierciedlać stanu faktycznego. Ponadto rejestrowano początkowo jedynie zgłaszających się, nie interesując się tym czy dana osoba pozostała w danej miejscowości 5. Bywało często, iż poszczególne osoby wędrujące po kraju w poszukiwaniu miejsca zamieszkania i pracy, kilkakrotnie rejestrowały się w lokalnych KŻ, bowiem wiązało to się z uzyskaniem wsparcia finansowego czy materialnego, a miało to niebagatelne znaczenie w powojennej rzeczywistości. Można wątpić w zapewnienia CKŻP jakoby w późniejszych latach rejestry Żydów były w pełni zweryfikowane i zawierały tylko jeden wpis danej osoby 6. Nie ułatwiał obliczeń stan pewnej płynności w środowisku żydowskim, spowodowany ciągłymi, choć przebiegającymi z różnym natężeniem migracjami wewnątrz kraju i wyjazdami za granicę. Jesienią 1944 r. w ewidencji Referatu ds. Pomocy Ludności Żydowskiej znajdowało się 8 tys. osób na terenach tzw. Polski lubelskiej. Nie była to ewidencja pełna, gdyż nie obejmowała np. żołnierzy Armii Czerwonej i Wojska Polskiego 7. Wg ewidencji CKŻP na dzień 15 VI 1945 r. w Polsce było zarejestrowanych 73965 Żydów (w tym 5 556 w obozach na terenie Niemiec). Najwięcej Żydów było w województwach: łódzkim 18633, warszawskim 9051, śląsko-dąbrowskim 8 009 i krakowskim 6 461 osób 8. W pół roku później (stan na 1 I 1946r.) w Polsce było 99 881 Żydów (w tym 18 288 w obozach na terenie Niemiec) 9. Największą liczebność osiągnęła społeczność żydowska w lipcu 1946 r. po zakończeniu repatriacji z ZSRR (w okresie od lutego do lipca 1946 r. przybyło do Polski 136 579 Żydów z ZSRR) 10. Wg danych wojewódzkich Wydziałów Produktywizacji CKŻP na 1 4 W opinii krakowskiego WKŻ, niektórzy Żydzi, wykonujący swe zawody pod przybranymi nazwiskami (np. lekarze, aptekarze, adwokaci) mogliby stracić swą klientelę w przypadku powrotu do rodowego nazwiska o brzmieniu niemieckim. Por. AAN, MAP, 786, Pismo WKŻ w Krakowie do MAP z 3 VI 1945 r., k. 13. 5 L. Olejnik, Społeczność żydowska w Łodzi w latach 1945-1950. Zarys problemu, AUL - Folia Historica 60, Łódź 1999, s. 127; Zarys działalności CKŻP za okres od 1 stycznia do 30 czerwca 1946 r., Warszawa 1947, s. 7. 6 Na podstawie weryfikacji przeprowadzonej w Wydziale Ewidencji i Statystyki CKŻP oceniano, że 10-15% osób rejestrowało się więcej niż jeden raz. Por. Zarys działalności CKŻP..., s. 7. 7 J. Adelson, W Polsce zwanej Ludową, (w: ) Najnowsze dzieje Żydów..., s. 387. 8 AAN, MAP, 786, Liczebny wykaz Żydów w Polsce (stan na 15 VI 1945 r.), k. 65. 9 Największe skupiska to województwa: łódzkie 29 892, warszawskie 13591, śląsko-dąbrowskie 12 887 i krakowskie 10 699 osób. Por. ibidem, Liczebny wykaz Żydów w Polsce (stan na 1 I 1946 r.), k. 66. 10 Wg ewidencji CKŻP na dzień 1 VII 1946 r. zarejestrowanych było 243926 Żydów, najwięcej na Dolnym Śląsku 69 993, w łódzkiem 56 758, szczecińskim 30 951, i katowickiem 25 587 osób. Były to jednak dane rejestracyjne. Por. ibidem, Liczbowy wykaz Żydów w Polsce (stan na 1 VII 1946 r.), k. 67. Nieco niższą liczbę zarejestrowanych Żydów - 240 489 osób - CKŻP podawał w informacji dla MPiOS. Oceniano jednak tę
VII 1946 r. w Polsce zamieszkiwało w przybliżeniu 192 tys. Żydów (107 520 mężczyzn i 84 480 kobiet) 11. Komisarz Rządu dla spraw Produktywizacji Ludności Żydowskiej szacował liczbę Żydów na ponad 210 tys. osób 12. Jak już wspomniano, wyższe dane zawierają zestawienia CKŻP obejmujące osoby zarejestrowane. Czasami błędnie utożsamia się je z ilością Żydów wówczas przebywających w Polsce. W połowie 1946 r. największym skupiskiem był Dolny Śląsk, gdzie zamieszkiwało około 90 tys. Żydów. Na kolejnych miejscach były: Łódzkie 30 tys., Górny Śląsk 21 tys., Szczecin 20 tys. (wg innych danych przeszło 30 tys.), Kraków 13 tys., Warszawa 8 tys., a pozostałe 10 tys. przede wszystkim w Białymstoku, Częstochowie, Radomiu, Olsztynie i Gdańsku. W tym czasie zatrudnionych było około 43 tys. Żydów (najwięcej na Dolnym Śląsku 17 tys., na Górnym Śląsku 6 tys., w Łodzi 5500 i w Szczecinie 3800 osób) 13. Od drugiej połowy 1946 r. (m.in. w następstwie pogromu kieleckiego) liczba Żydów systematycznie malała na skutek różnych form emigracji. Na wiosnę 1947 r. CKŻP wspólnie z Kongregacją Wyznaniową przeprowadziły tzw. akcję macową połączoną z rejestrowaniem zgłaszających się osób. Rejestr ten objął prawie 94 tys. osób (93 978). Prawdopodobnie jednak poza ta ewidencją znajdowało się jeszcze kilkanaście tysięcy osób. Podawane są liczby 110 120 tys. Żydów 14. W latach 1947-1949 trwały w małym nasileniu wyjazdy emigracyjne. Według danych KC PZPR w połowie 1949 r. było w Polsce 70 100 tys. Żydów 15. Bliższa stanu rzeczywistego jest ta druga liczba (kilka miesięcy wcześniej w akcji macowej zarejestrowało się bowiem ponad 95 tys. osób). W latach powojennych struktura demograficzna ludności żydowskiej odbiegała znacząco od wskaźników ogólnopolskich. Było to konsekwencją uwarunkowań egzystencji społeczności żydowskiej podczas okupacji hitlerowskiej. Najwyraźniej widać to w podziale według płci. Odwrotnie niż w skali ogólnopolskiej, wśród Żydów przeważali mężczyźni. W połowie 1946r. wśród Żydów było 54,3% mężczyzn i 45,7% kobiet (dla porównania wskaźnik ogólnopolski wyniósł wg danych spisu sumarycznego z 14 lutego 1946 r. 45,8% mężczyzn i liczbę jako zbyt wysoką w stosunku do stanu faktycznego. Por. ibidem, MPiOS, 311, Dane o działalności CKŻP w okresie od 1 I do 30 VI 1946 r., k. 4. 11 AAN, KC PPR, 295/IX-408, Ilość Żydów zamieszkałych w Polsce (1 VII 1946 r.), k. 11. 12 Ibidem, PRM, Sekretariat wicepremiera W. Gomułki, 24, Sprawozdanie z działalności Komisarza Rządu za cały okres, tj. od 8 VIII 1946 r. po dzień dzisiejszy (12 VI 1947 r.), k. 3. 13 Ibidem, KC PPR, 295/IX-408, Ilość Żydów zamieszkałych w Polsce (1 VII 1946 r.), k. 11. 14 Liczba ta obejmowała także Żydów nie ujętych w ewidencji instytucji żydowskich. Por. AAN, PRM, Sekretariat wicepremiera W. Gomułki, 24, Sprawozdanie z działalności Komisarza Rządu za cały okres, tj. od 8 VIII 1946 r. po dzień dzisiejszy (12 VI 1947 r.), k. 3. Największe skupiska Żydów wedle danych z akcji macowej to (dane dotyczą województw): Wrocław 45 tys., Łódź 16 tys., Katowice 8 tys., Szczecin i Kraków po 7500 oraz Warszawa 5 tys. osób. 15 AAN, PZPR, 1625, Notatka pt. Do Sekretariatu KC PZPR w sprawie organizacji żydowskich (VII 1949 r.), k. 89. J. Adelson szacuje liczbę Żydów przed akcją emigracji do Izraela (1950-1951) na ok. 110 tys. osób. Por. idem, op. cit., s. 421.
54,2% kobiet), czyli na 100 Żydów mężczyzn przypadało 84,2 kobiet Żydówek 16. Tak znaczącą przewagę mężczyzn tłumaczono z jednej strony tym, że Niemcy chętniej zachowywali przy życiu Żydów mężczyzn, jako siłę roboczą, a z drugiej do ZSRR uciekali przede wszystkim mężczyźni. Odmienne wskaźniki uzyskujemy również w analizie społeczności żydowskiej wg określonych kategorii wiekowych. Mniej niż w skali ogólnopolskiej odnotowywano dzieci i osób w wieku starszym, dominowały osoby w przedziale od 20 do 59 lat. W tej ostatniej kategorii wiekowej wśród repatriantów - Żydów było około 68% osób, a wśród żydowskich mieszkańców Łodzi (w 1945 r.) aż 78% (odsetek ten dla kraju wynosił dla przedziału wieku 18-59 lat ponad 54%) 17. Wg spisu z 14 lutego 1946 r. w Polsce było 36,7% ludności poniżej 18 lat, gdy odpowiedni wskaźnik dla repatriantów żydowskich wynosił ok. 25%, a wśród Żydów mieszkańców Łodzi tylko około 14 %. Osób powyżej 59 lat było wtedy w Polsce 8,9%, gdy wśród Żydów- repatriantów około 3%, a łódzkich Żydów tylko 1% 18. W latach 40 tych najliczniejszym ośrodkiem skupiającym ludność żydowską była Łódź. Jedynie przejściowo w połowie 1946 r. podobnie jak w Łodzi, również w Szczecinie zamieszkiwało około 31 tys. Żydów 19. Wg danych CKŻP z pierwszych miesięcy 1948 r. (czyli w okresie stabilizacji w środowisku żydowskim) miejscowościami skupiającymi najwięcej Żydów były kolejno: Łódź 15826 osób, Wrocław 10954, Dzierżoniów 6796, Szczecin 6628, Kraków 6394, Warszawa 6044, Wałbrzych 5744, Legnica 4255, Bielawa 3091 i Bytom 1897 osób 20. Największy odsetek Żydów w stosunku do ogólnej liczby mieszkańców miasta posiadał Dzierżoniów (Rychbach), a najwięcej zasymilowanych Żydów było w Warszawie. W literaturze przyjmuje się, iż w latach 1949-1951 z Polski wyjechało legalnie około 30 tys. Żydów. Precyzyjniejsze dane znajdujemy materiałach MKP (w oparciu o statystykę Wydziału Zagranicznego PBP Orbis ), wg których w ramach akcji Izrael wyjechało z Polski w 43 transportach (w tym w 5. morskich) od 24 XI 1949 r. (pierwszy transport) do 12 II 1951 r. 16 Zarys działalności CKŻP..., s. 8. Na jeszcze większe deformacje w tym zakresie na obszarze Kujaw i ziemi dobrzyńskiej wskazuje Tomasz Kawski. Wg niego na tym terenie ocaleni mężczyźni stanowili odpowiednio 66,7% i 61% ogółu miejscowej społeczności żydowskiej. Wśród wysiedleńców, przybywających na wspomniane obszary z ZSRR, odsetek mężczyzn wynosił 61%. Por. idem, Żydzi z Kujaw..., s. 376-377, 384. 17 Wśród wysiedleńców z ZSRR, którzy osiedli na Kujawach i ziemi dobrzyńskiej osoby w przedziale wieku 21-55 lat stanowiły 77,4% ogółu. Por. ibidem, s. 384. 18 Ibidem, s. 8. 19 A. Bartczak, Mniejszości narodowe i etniczne w Szczecinie w latach 1945-1989, Materiały Zachodniopomorskie, T. XLV, s. 590; J. Mieczkowski, Między emigracją a asymilacją. Szkice o szczecińskich Żydach w latach 1945-1997, Szczecin 1998, s. 7. 20 CA MSWiA, MAP, 289, Ludność żydowska w I kwartale 1948 r., k. 158-162.
(ostatni transport) 27 155 osób 21. Można przyjąć, że są to dane wiarygodne 22. W okresie od 1 IX 1949 do 1 IX 1950 r. zarejestrowało się bowiem na wyjazd do Izraela około 33 tys. osób, jednak część później zrezygnowała (po dokumenty podróży zgłosiło się 27 tys. osób) 23. Władze szacowały, iż pozostać miało w Polsce około 70 tys. Żydów 24. Dla lat 50-tych nie dysponujemy miarodajnymi wyliczeniami o liczbie Żydów w poszczególnych miastach. Najliczniejszymi skupiskami Żydów były największe ośrodki miejskie (Łódź, Wrocław, Kraków i Warszawa). Straciły na znaczeniu dolnośląskie miasta (poza Wrocławiem), na skutek znacznej skali emigracji po 1956 r. W latach 1951-1954 praktycznie nie wydawano pozwoleń na opuszczenie Polski, choć rocznie zgłaszało się po około 2 tys. osób (w 1954 r. wydano tylko 2 zezwolenia). Jednak w 1955 r. na 2 482 podania wydano już 251 zezwoleń (wyjechały jednak tylko 192 osoby), co wskazywało na liberalizację polityki wyjazdowej 25. Od lipca 1956 r. liczba podań o wyjazd z Polski rosła gwałtownie od 1 178 podań w tymże miesiącu do 9 277 podań w grudniu 1956 r. (przeciętna miesięczna dla pierwszego półrocza 1956 r. to 446 podań) 26. Od 1956 r. podania o wyjazd z Polski składały masowo także osoby uważające się dotąd (bądź uważane) za Polaków. Byli to zdemobilizowani oficerowie WP, byli funkcjonariusze UBP i MO, inteligencja zawodowa i twórcza oraz pracownicy zajmujący kierownicze stanowiska w aparacie gospodarczym. W latach 1956-1960 z Polski do Izraela wyemigrowało - wg danych Biura Paszportów i Dowodów Osobistych MSW - 47 770 osób (1956-6 209 osób; 1957-30 331; 1958-3 143; 1959-3 561; 1960-4 526) 27. Ponad 2,5 tys. wniosków zostało odrzuconych (dotyczyło to oficerów WP, bezpieczeństwa publicznego, pracowników przemysłu specjalnego, administracji itd.). Część wnioskodawców wyjechała później, po upływie karencji wprowadzonej przez władze w stosunku do osób znających tajemnice państwowe Wg źródeł izraelskich w 1958 r. było w Polsce około 41 tys. Żydów 28. Są to dane zbliżone do polskich. Gdyby odliczyć osoby, które wyjechały później, w latach 1959-1960 (około 8 21 AAN, MKP, 17, Protokół z kontroli doraźnej przebiegu rozliczeń akcji Izrael (23 V 1953 r.), k. 115. 22 Nieco wyższe dane - 27 915 Żydów - podaje A. Stankowski. Por. idem, Nowe spojrzenie na statystyki dotyczące emigracji Żydów z Polski po 1944 roku, (w: ) G. Berendt, A. Grabski, A. Stankowski, Studia z historii Żydów w Polsce po 1945 roku, Warszawa 2000, s. 117. 23 Ibidem, KC PZPR, 1640, Notatka w sprawie połączenia żydowskich organizacji społecznych w Polsce (20 IX 1950 r.), k. 64. 24 Ibidem. 25 AMSZ, Z-12, w. 14, t. 344, Notatka dotycząca emigracji do Izraela (1957 r.), k. 14. 26 Ibidem. 27 K. Lesiakowski, Emigracja osób pochodzenia żydowskiego z Polski w latach 1968-1969, Dzieje Najnowsze, R. XXV - 1993, nr 2, s. 119. Wyższe dane (choć obejmujące także 1955 r.) podaje A. Stankowski - ponad 51 tys. osób. Por. idem, Nowe spojrzenie..., s. 131. 28 AAN, PZPR, 237/XIV/149, Ilość Żydów w świecie w 1958 r. (notatka MSZ z 29 XII 1959 r.), k. 152-153.
tys. osób) to otrzymamy liczbę około 33 tys. (MSW dla 1960 r. podawało liczbę 30 400 osób) 29. Największymi skupiskami Żydów pozostawały duże miasta. Na początku lat 60-tych w woj. wrocławskim mieszkało około 7 tys. Żydów, z czego zdecydowana większość (5-6 tys. osób) we Wrocławiu 30. W Łodzi w tym czasie liczbę Żydów szacowano na około 3 tys. osób. Większe skupiska Żydów były też w Krakowie, Katowicach i Warszawie. Bardzo trudno przedstawić strukturę społeczno-zawodową ludności żydowskiej po II wojnie światowej. Dysponujemy jedynie cząstkowymi danymi. Sytuacja w tym zakresie ulegała zresztą w kolejnych latach zmianom. Dodatkowo potrzeby propagandowe powodowały, iż dość swobodnie posługiwano się statystykami. Niewątpliwie struktura społeczno-zawodowa Żydów była odmienna od tej znanej z okresu II RP 31. Niekorzystnym zjawiskiem było nadmierne zatrudnienie Żydów na stanowiskach kierowniczych i urzędniczych w instytucjach żydowskich, gospodarczych, państwowych, WP i UBP. W 1947r. aż 5200 Żydów (15 % zatrudnionych) pracowało w instytucjach żydowskich (WKŻ i ich agendy) 32. 29 Od 1961r. MSW odnotowuje wyraźny spadek liczby chętnych do wyjazdu i w kolejnych latach (do 1968 r.) liczba emigrantów utrzymywała się w granicach 500-900 osób rocznie. Por. K. Lesiakowski, op. cit., s. 219. 30 APW, KW PZPR, 74/XIV/17, Informacja o mniejszościach narodowych w woj. wrocławskim (IV 1961 r.), k. 37; ibidem, Informacja o sytuacji wśród mniejszości narodowych we Wrocławiu (12 IV 1961 r.), k. 47. 31 Ciekawe porównanie struktury zawodowej ludności żydowskiej na Kujawach i ziemi dobrzyńskiej w okresie międzywojennym i w 1947 r. prezentuje T. Kawski (op. cit., s. 389, tab. 12). Z zestawienia tego dowiadujemy się przede wszystkim o bardzo dużym spadku odsetka osób pracujących w handlu i ubezpieczeniach - z odpowiednio 58,3% do 7,5% oraz także bardzo dużym wzroście odsetka osób pracujących w przemyśle (bez podania rodzaju wykonywanej pracy) - odpowiednio 29,1% i 70,3%. 32 AAN, KC PPR, 295/VII-149, Sytuacja Żydów w Polsce, działalność organizacji i projekt wytycznych dla naszej polityki na odcinku żydowskim, k. 36.
Tabela 2 Ludność żydowska w Polsce czynna zawodowo (1947 r.) Dział Zatrudnienia Najliczniejsze skupiska Dolny Łódź Szczec i Górny Śląsk Przemysł ciężki 1257-169 - - - 1427 Górnictwo 756 - - - - - 756 Przemysł włókienniczy 1758 618 - - - - 2376 Różne fabryki 827 550 257 468 203 33 2338 in Krakó w Warsza wa Inne woj. razem (państwowe) Rolnictwo 533-103 - - 2 638 Ogółe m w kraju Spółdzielnie 3367 902 586 303 200 295 5653 Prywatne warsztaty i 2619 3602 533 563 365 619 8301 przedsiębiorstwa Handel 979 630 22 430 162 190 2332 Administracja 1581 386 596 767 1106 631 5067 państwowa Instytucje społeczne 2855 984 507 250 304 273 4973 Wolne zawody 737 406 127 154 173 169 1766 Uczniowie ORT 467 410 150 25 100 100 1252 Razem 17737 8488 3050 2960 2613 2231 37079 Źródło: AŻIH, CKŻP, Wydział Produktywizacji, 17, Wykaz zatrudnionych Żydów w Polsce na dzień 25 VIII 1947 r., npag. Próby zatrudnienia Żydów w przemyśle ciężkim, górnictwie itd. kończyły się przeważnie niepowodzeniem, mimo dość licznych, spektakularnych okresowo sukcesów w tym zakresie. Podawaną w tabeli statystykę zatrudnienia Żydów w połowie 1947 r. należy traktować bardzo ostrożnie, bowiem posługiwano się w niej układem branżowym, bez określania form zajęć. Sporo Żydów tam ujętych, jako pracujący np. w przemyśle, zajmowało stanowiska biurowe (urzędnicze) i kierownicze. Liczba osób pracujących w produkcji (pomijając spółdzielczość i prywatne rzemiosło) była nieduża. Ponadto owe statystyki miały być środkami w propagandzie zwalczającej poglądy niechętne Żydom. Po 1945 r. liczba Żydów pracujących jako robotnicy w fabrykach była niewielka (nie dotyczy to spółdzielczości żydowskiej). Podobnie było w latach następnych, np. w 1948 r. w Łodzi na około 20 tys. Żydów było tylko
40 robotników (w fabrykach) 33. W kolejnych latach - ze względów politycznych ( bitwa o handel ) oraz w związku z emigracją z Polski malała liczba osób pracujących w sferze handlu i rzemiosła. Efemerydami okazały się eksperymenty z zatrudnieniem Żydów w rolnictwie. W dużej mierze Żydzi pozostawali w przeważającej części społecznością inteligenckourzędniczą. Nie zmieniają tego wniosku szeroko kolportowane po 1956 r. opinie o robotniczym charakterze tej zbiorowości. Wg danych sejmowej Komisji Spraw Wewnętrznych z 1957 r. (opartych o informacje ZG TSKŻ) struktura społeczno-zawodowa ludności żydowskiej wyglądała następująco: spośród 50 tys. Żydów 52% mieli stanowić robotnicy, 20% pracownicy handlu uspołecznionego, instytucji państwowych i komunalnych, 12% rzemieślnicy i chałupnicy a 8% wolne zawody 34. Dane te - a szczególnie odsetek robotników - odbiegały od rzeczywistej struktury społeczno-zawodowej ludności żydowskiej. Niestety są w literaturze czasami przytaczane dla zilustrowania tej struktury. Nie dysponujemy jednak materiałami, które umożliwiałyby obiektywne przedstawienie tego problemu. Przytoczone statystyki miały być bowiem jednym ze środków walki z antysemityzmem. W społeczeństwie polskim w dalszym ciągu bowiem funkcjonowały opinie o nieproduktywności Żydów, o zajmowaniu przez nich stanowisk kierowniczych, unikaniu pracy fizycznej. 2. Władze wobec problemu ludności żydowskiej po II wojnie światowej Problematyka żydowska znajdowała odbicie w programach i publicystyce wszystkich ważniejszych obozów politycznych polskiej konspiracji okresu II wojny światowej. Zajmował się nią również rząd Polski na uchodźstwie. W listopadzie 1940 r. jednoznacznie deklarowano, iż: Żydzi jako obywatele będą mieli w wolnej Polsce równe prawa i obowiązki w społeczeństwie polskim i będą mogli rozwijać bez przeszkody swoją kulturę, religię i zwyczaje 35. Stanowisko to podtrzymywano w kolejnych oficjalnych deklaracjach. Odnotujmy także dużą aktywność rządu w obronie eksterminowanych przez okupanta niemieckiego polskich Żydów. Także w kręgach lewicowych w kraju interesowano się problematyką żydowską, szczególnie u schyłku okupacji hitlerowskiej. Już na sesji inauguracyjnej KRN w dniu 31 XII 1943 r. włączyła do swego programu sprawę odrodzenia osiedla żydowskiego w przyszłej, ludowo- 33 Por. AAN, 295/IX-407, Protokół z narady działaczy PPR z 25 X 1948 r., k. 60. 34 Pół miliona liczą mniejszości narodowe, Trybuna Ludu, 17 VIII 1957, nr 226, s. 3; A. Sław, O rozwinięcie walki z przejawami nacjonalizmu, Nowe Drogi 1958, nr 5, s. 36. 35 Armia Krajowa w dokumentach, t. VI. Uzupełnienia, Wrocław 1990 s. 183.
demokratycznej Polsce 36. Przy KRN istniał od marca 1944 r. Referat dla Spraw Żydowskich, którego powołanie i kierowanie powierzono przedstawicielom Związku Robotników Żydowskich w Polsce (Adolf Berman - Ludwik i Pola Elster - Ewa ). 15 VI 1944 r. Referat ten wystosował memoriał do ZPP w Moskwie. Informowano o prowadzonej działalności i sytuacji Żydów pod okupacją niemiecką. Pytano, czy problem odbudowy życia ocalałej ludności żydowskiej w Polsce został już przez ZPP rozpatrzony, czy jakiekolwiek prace przygotowawcze w tym kierunku zostały wszczęte 37. Przedstawiono też plan prac przygotowawczych dla okresu przejściowego. Zapowiadano w nim m.in. wciągnięcie Żydów do procesu produkcji w myśl idei przewarstwowienia, organizowanie życia społeczno-kulturalnego w duchu świeckiej kultury żydowskiej oraz popieranie dążeń narodowowyzwoleńczych i niepodległościowych żydowskich mas pracujących, zmierzających do utworzenia Żydowskiej Republiki Radzieckiej w Palestynie 38. Te idee pomijając ostatnią koncepcję znalazły odbicie w kształtowaniu programu przeobrażeń społeczności żydowskiej, realizowanego po wyzwoleniu. Także w dokumentach programowych opracowanych przez środowiska lewicowe w ZSRR odniesiono się do kwestii żydowskiej. W Tezach nr 1 jej rozwiązanie traktowano jako jeden z warunków funkcjonowania polskiej demokracji po wyzwoleniu. Stwierdzano tam: Żydom przyznamy pełne uprawnienia, dostęp do szkół i możliwości rozwoju, zarówno we własnym języku, jak i w języku polskim 39. Kwestię żydowską w Polsce po II wojnie światowej rozpatrywać należy uwzględniając jej dwie - powiązane ze sobą - zasadnicze płaszczyzny. Pierwsza z nich to stosunek władz państwowych (zdominowanych przez komunistów) do mniejszości żydowskiej. Druga to problem relacji polsko-żydowskich, na które duży wpływ miało postrzeganie w społeczeństwie polskim (w tym i także w różnych strukturach władzy) roli osób narodowości żydowskiej (względnie pochodzenia żydowskiego) w tworzeniu narzuconego Polakom systemu władzy i w jego funkcjonowaniu 40. To ważny czynnik wpływający na położenie ludności żydowskiej. Był bowiem jednym z istotnych źródeł antysemityzmu w Polsce 36 B. Mark, Do dziejów odrodzenia osiedla żydowskiego w Polsce po II wojnie światowej, BŻIH 1964, nr 51, s. 4-6. Przedstawicielka społeczności żydowskiej (faktycznie Poalej Syjon Lewicy), Pola Elster, uczestniczyła w inauguracyjnym posiedzeniu KRN i weszła w jej skład. Pierwotnie proponowano to Adolfowi Bermanowi. Por. W. Gomułka, Pamiętniki, t. II, red. naukowa A. Werblan, Warszawa 1994, s. 280-281. 37 AAN, KRN, 148, Memoriał Referatu dla spraw żydowskich KRN do ZPP z 15 VI 1944 r., k. 5. 38 Ibidem, Program pracy referatu (załącznik do Memoriału...), k. 7; B. Mark, op. cit., s. 4-6. 39 Cyt. za: M. Malinowski, Geneza Polski Ludowej. Wybrane problemy, Warszawa 1982, s. 66. 40 Najpełniej te problemy przedstawiła K. Kersten w pracy Polacy Żydzi Komunizm. Anatomia półprawd 1939-1968 (Warszawa 1992). Por. także: A. Kainer [S. Krajewski], Żydzi a komunizm, Krytyka 1983, nr 15.
powojennej. Miał wpływ w późniejszym okresie na uformowanie się napięć w stosunkach polsko-żydowskich w strukturach partii komunistycznej. Oficjalne stanowisko władz wobec problemów społeczności żydowskiej po 1944 r. było jednoznacznie przychylne. Już w Manifeście PKWN zapowiadano, że Żydom po bestialsku tępionym przez okupanta zapewniona zostanie odbudowa ich egzystencji oraz prawne i faktyczne równouprawnienie 41. Także w oficjalnych wystąpieniach przedstawicieli władz eksponowano zasadę równouprawnienia Żydów w powojennej Polsce. Na wspomnianej VI sesji KRN (w dwa dni po utworzeniu Rządu Tymczasowego) - 2 I 1945 r. - premier E. Osóbka-Morawski deklarował, iż: Pozostała przy życiu ludność żydowska będzie w pełni korzystała nie tylko z prawnego, ale i faktycznego równouprawnienia, jak również z pomocy w założeniu warsztatów pracy. Rząd nie będzie też krępował emigracji Żydów, opartej na zasadach całkowitej dobrowolności 42. Trudno powiedzieć, czy te deklaracje zadowoliły przedstawicieli środowisk żydowskich. Polemiczne akcenty wystąpiły bowiem np. w wystąpieniu posła Emila Sommersteina (zarazem przewodniczącego CKŻP) w dyskusji nad expose premiera. Wyraził on oczekiwanie, że rząd polski poprze aspiracje niepodległościowe Żydów 43. Zarazem zwracał uwagę na nie załatwione sprawy - prawnego określenia rewindykacji majątkowych Żydów oraz wydania dekretu o zwalczaniu antysemityzmu. Wywołało to replikę premiera. Odniósł się on również do sugestii E. Sommersteina, jakoby rząd nie w pełni realizował postulaty środowisk żydowskich: Ob. Sommerstein nie powiedział, że Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego w całej rozciągłości szedł na rękę ludności żydowskiej. Nie było wniosku, nie było budżetu, który by zgłosił Referat dla Spraw Pomocy Ludności Żydowskiej, żeby ten wniosek czy nawet budżet nie został zaakceptowany. Nie odrzuciliśmy żadnych wniosków ludzi zainteresowanych w tej sprawie, czy jeżeli chodzi o zasiłek na warsztaty dla ludności żydowskiej, czy jeżeli chodzi o olbrzymią - jak na nasze możliwości - pożyczkę w wysokości 16 mln złotych. Tego ob. Sommerstein nie powiedział. Dlatego to podnoszę, żeby tutaj wśród obywateli posłów nie powstało 41 Manifest PKWN, Warszawa 1974, s. 20. 42 Deklaracja programowa premiera E. Osóbki-Morawskiego wygłoszona 2 I 1945 r. na VI sesji KRN, (w: ) Sprawozdanie stenograficzne z plenarnego posiedzenia KRN w dniach 31 XII 1944 i 2-3 I 1945, Warszawa 1946, łam 80. 43 Ibidem, łam 63-64. Przedstawiciel Bundu Michał Szuldenfrei w imieniu swej partii - na tymże posiedzeniu KRN - wyraził nadzieję, iż Rząd Tymczasowy obejmie swoją opieką całą ludność Polski bez różnicy ras, pochodzenia i narodowości, że obejmie swoją opieką te resztki ludności żydowskiej, które zdołały ocaleć z gehenny hitlerowskiego barbarzyństwa i ze tej ludności zapewni możliwość życia i dobrobytu na ziemiach polskich. Por. ibidem, łam 66.
wrażenie, jakoby rzeczywiście były jakieś niechęci w tej sprawie wśród członków Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego 44. Pełne stanowisko rządu polskiego wobec problemów środowiska żydowskiego przedstawił premier E. Osóbka-Morawski w liście do E. Sommersteina, który w lipcu 1945 r. wybierał się do Londynu na Międzynarodową Konferencję Światowego Ruchu Syjonistycznego. Miał tam m.in. poinformować o polityce władz polskich wobec Żydów. W liście tym premier pisał, że: 1) rząd polski potępia i będzie zwalczał wszystkimi dostępnymi środkami rasizm i antysemityzm, jako pozostałości zbrodniczej ideologii faszyzmu i hitleryzmu; 2) rząd stoi na stanowisku równości praw obywatelskich dla wszystkich obywateli bez różnicy rasy, wyznania czy narodowości; 3) udziela pełnego poparcia dla akcji odbudowy ludności żydowskiej w Polsce oraz dla akcji kulturalnej, produktywizacji i oświaty; 4) udzieli pomocy w przekazywaniu darów zagranicznych dla ludności żydowskiej w Polsce; 5) rząd nie będzie krępował, a na odwrót poprze wysiłki osób czy instytucji, organizujących dobrowolną emigrację Żydów z Polski 45. Oczywiście stosunku państwa wobec problemów ludności żydowskiej nie należy rozpatrywać jedynie przez pryzmat oficjalnych deklaracji. Od pierwszych tygodni funkcjonowania nowych władz - w miarę skromnych wówczas możliwości - starano się udzielać konkretnej pomocy Żydom. W okólniku z 21 III 1945 r. zwrócono uwagę na ciężkie warunki życia ocalonych. Podkreślano tam, że prowadzona przez władze polityka wobec Żydów wyrażająca się przede wszystkim walką z antysemityzmem, równouprawnieniem Żydów i udzielaniem im doraźnej pomocy to integralna część wielkiego historycznego dzieła odbudowy demokracji i w pewnej mierze zadośćuczynienie za niesłychaną w dziejach ludzkości martyrologię ludności żydowskiej w Polsce 46. W latach 1944-1945 niemal wyłącznie państwo finansowało pomoc dla ocalonych Żydów. Możliwości w tym zakresie były jednak ograniczone. W 1945 r. - wg ocen CKŻP - rząd przekazał na pomoc dla ludności 44 Ibidem, łam 168 45 AAN, PRM, Biuro Prezydialne, 5/17, Pismo premiera E. Osóbki-Morawskiego do E. Sommersteina (z VII/VIII 1945 r.), k. 17. 46 Ibidem, MAP, 786, Okólnik DP MAP z 21 III 1945 r., k. 5. Potrzebę zwalczania antysemityzmu uzasadniano też innymi argumentami: Stan taki godzi nie tylko w naszą wewnętrzną strukturę państwową, podrywa w znacznym stopniu autorytet naszej państwowości za granicą, zwłaszcza w krajach, gdzie pojęcie demokracji ma swoje znaczenie i szersze zastosowanie. Trudne bowiem do pogodzenia z pojęciem kultury i demokracji są fakty morderstw lub znęcania się jedynie za to, że ktoś inaczej się modli lub mówi innym językiem. Por. CA MSWiA, MAP, 264, Pismo DP MAP do MIiP z 11 V 1945 r., k. 8.
żydowskiej łącznie sumę 92 mln zł 47. Do końca 1945 r. struktury żydowskie korzystały przede wszystkim z dofinansowania ze strony agend rządu polskiego. 48. W kwietniu 1945 r. CKŻP zwrócił się do MAP w sprawie ciężkiego położenia ludności żydowskiej. Proponowano wystąpienie do znanej żydowskiej organizacji charytatywnej American Jewish Joint Distribution Committee (dalej: Joint) o nawiązanie współpracy celem udzielenia przez tą organizację pomocy polskim Żydom 49. W lipcu 1945 r. Joint przystąpił do organizowania swego przedstawicielstwa w Polsce (dopiero jednak od stycznia 1946 r. przystąpiono do akcji pomocy ludności żydowskiej). Ważne było nie tylko położenie materialne ocalonych. Istotne znaczenie dla kształtowania nastrojów wśród Żydów miały przejawy niechęci ze strony polskiego otoczenia, brak pomocy ze strony władz lokalnych, różne dyskryminacyjne praktyki. Dochodziło do przypadków zabójstw Żydów. Najtrudniejsza pod tym względem sytuacja była w mniejszych ośrodkach. Kilka z nich Żydzi w większości musieli opuścić jesienią 1944 roku (m.in. chodzi tu o Kock i Otwock), wobec wrogiego stosunku otoczenia 50. Ale także np. w Rzeszowie relacjonowano o wypadkach zbrojnych najść osobników w mundurach wojskowych nocą na mieszkania żydowskie w celach rabunkowych 51. Odnotowywano także przypadki pozytywne. Jak relacjonował kierownik Referatu ds. Pomocy Ludności Żydowskiej:...ludność chrześcijańska z narażeniem życia występuje w obronie Żydów 52. Od początku funkcjonowania nowych władz podjęły one przeciwdziałanie wobec ujawniających się w różnej formie tendencji antysemickich. Bywały w terenie przypadki nie uznawania KŻ, podległych CKŻP, przez władze państwowe i samorządowe (rady narodowe). W następstwie protestów środowisk żydowskich Departament Polityczny MAP wysłał okólnik wojewodom, w którym nakazywano wydanie podległym władzom odpowiednich dyspozycji, w celu pozytywnego ustosunkowania się do struktur organizacyjnych społeczności żydowskiej i udzielania im w miarę potrzeby poparcia. Podkreślano (zapewne wobec wątpliwości urzędów co do statusu prawnego KŻ), że toku załatwiania była sprawa 47 AAN, MAP, 788, Sprawozdanie z działalności CKŻP (1945 r.), k. 20. 48 Do 1 IX 1945 r. CKŻP otrzymał dotacje w łącznej sumie ponad 50 mln zł oraz kredyty w wysokości 16 mln zł. Por. A MSZ, Z-6, w. 105, t. 1685, Pismo CKŻP do MSZ z 14 IX 1945 r., k. 29. 49 CA MSWiA, MAP, 288, Pismo DP MAP do MSZ z 28 (względnie 8) IV 1945 r., k. 237. 50 Kierujący Referatem ds. Pomocy Ludności Żydowskiej mjr Szlomo Herszenhorn oceniał w jednym ze sprawozdań, że: Żydzi czują się na prowincji niepewnie. Nastroje społeczeństwa polskiego są na ogół nieprzychylne. Por. AAN, PKWN, XI/6, Sprawozdanie Referatu ds. pomocy Ludności Żydowskiej za okres od 18 IX do 10 X 1944 r., k. 17. Por. także: Dzieje Żydów w Polsce 1944-1968. Teksty źródłowe, oprac. A. Cała i H. Datner-Śpiewak, Warszawa 1997, s. 23 i nn. 51 AAN, PKWN, XI/6, Sprawozdanie Referatu... za okres od 1 do 25 XI 1944 r, k.36. 52 Ibidem, Sprawozdanie Referatu... za 18 IX-10 X 44 r., k. 18.
uznania CKŻP za stowarzyszenie wyższej użyteczności publicznej. Zalecano umożliwienie działalności KŻ zanim sprawy te zostaną formalnie załatwione 53. MAP wystąpiło też do Ministerstwa Informacji i Propagandy z propozycją, aby resort ten wpłynął na prasę w kierunku wszczęcia stałej akcji odpowiedniego urabiania opinii publicznej i pouczania społeczeństwa, że w interesie wszystkich lojalnych obywateli leży zlikwidowanie tej faszystowskiej dywersji [tj. przypadków mordów na Żydach- przyp. L.O.] 54. Oczekiwano, iż akcja propagandowa w połączeniu z pewnymi pociągnięciami natury administracyjnej da pożądane rezultaty. Ważne znaczenie w przeciwdziałaniu wystąpieniom antysemickim miało właściwe reagowanie na nie, toteż 25 VII 1945 r. Komendant Główny MO gen. F. Jóźwiak ( Witold ) wydał w tej sprawie rozkaz 55. Niewiele to początkowo zmieniło sytuację. Zdarzało się, iż w zajściach antyżydowskich brali także udział funkcjonariusze MO (jak np. w trakcie pogromu krakowskiego). Ponowiono więc wkrótce - już w bardziej kategorycznym tonie - dyrektywy w sprawie postępowania w przypadkach wystąpień przeciw Żydom 56. U progu wiosny 1946 r. przed władzami państwowymi stanęły nowe zadania, związane z przyjęciem wielotysięcznych rzesz żydowskich repatriantów z ZSRR. Departament Polityczny MAP wysłał 8 II 1946 r. do wojewodów (i prezydentów Warszawy i Łodzi) pismo okólne, w którym zalecono podległym władzom udzielenie przybywającym ułatwień w zakresie przydziału mieszkań, budynków przeznaczonych na zakłady pracy, warsztaty, bursy itd., udzielanie pomocy w urządzaniu tych pomieszczeń, celem doprowadzenia ich do stanu używalności 57. Niewątpliwie w tym zakresie uczyniono bardzo wiele, biorąc pod uwagę możliwości państwa. Pozytywny stosunek władz do Żydów wynikał z kilku przynajmniej przesłanek. Jedną z nich były tradycje lewicy polskiej (w tym komunistów), którym w zasadzie obcy był antysemityzm. Wiązało to się m.in. z dużym udziałem i aktywnością w tych środowiskach osób narodowości żydowskiej względnie pochodzenia żydowskiego (szczególnie dotyczyło to KPP i jej przybudówek) 58. Ważne było też przekonanie o potrzebie pewnego 53 APR, UWR, 459, Pismo okólne DP MAP z 15 VI 1945 r., k. 125. 54 CA MSWiA, MAP, 264, Poufne pismo MAP do MIiP z 11 V 1945 r., k. 8. 55 CA MSWiA, MAP, 288, Rozkaz nr 116 Komendanta Głównego MO gen. Witolda z 25 VII 1945 r., k. 388. 56 W rozkazie z 25 VIII 1945 r. ponownie zobowiązywano komendantów wojewódzkich MO do zdecydowanego reagowania na przypadki wystąpień antyżydowskich, do wydalania ze służby funkcjonariuszy biorących udział w ekscesach i karania cywilnych uczestników napaści na Żydów. Por.CA, MAP, 288, Rozkaz nr 124 Komendanta Głównego MO gen. Witolda z 25 VIII 1945 r., k. 387. 57 AAN, MAP, 786, Pismo okólne DP MAP z 8 II 1946, k. 428. 58 H. Cimek, Komuniści -Polska - Stalin 1918-1939, Białystok 1990, s. 77-78, 106-107. W 1930 r. Żydzi stanowili 51% członków KZMP, aż 90% członków MOPR i ok. 75% składu aparatu technicznego KPP. W 1936 r. Żydzi byli najliczniejszą (40,4%) grupą narodowościową we władzach KPP (członkowie i zastępcy członków KPP oraz członkowie KC KPZU i KPZB). Wśród aktywu centralnego stanowili oni 53%, a w aparacie
zadośćuczynienia Żydom za martyrologię ich narodu w czasie okupacji 59. Liczono się także z reakcjami świata zachodniego i wpływowych środowisk żydowskich za granicą 60. Dla władz komunistycznych zachowanie skupiska żydowskiego w Polsce miało istotne znaczenie polityczno-propagandowe. Było alternatywą dla syjonistycznej koncepcji budowy siedziby narodowej Żydów w Palestynie 61. Jednakże pod naporem faktów komuniści w Polsce nie mogli negować procesu walki o utworzenie państwa żydowskiego w Palestynie. Nie należy przy tym pomijać tego, iż stanowisko komunistów polskich w tej kwestii było uwarunkowane poglądami władz ZSRR i partii radzieckiej. Komuniści odrzucali też koncepcję autonomii narodowo-kulturalnej dla Żydów w Polsce (ideę tę popierali przede wszystkim działacze Bundu) 62. Jednak wśród aktywu żydowskiego takie pomysły w pierwszych latach powojennych były wysuwane. Rozważano np. ustanowienie żydowskiego regionu na Dolnym Śląsku. Jednym z głównych czynników określających sytuację ludności żydowskiej po wojnie były silne tendencje emigracyjne wśród niej. Było to spowodowane różnymi przyczynami 63. Jedną z nich było zniszczenie struktur ekonomicznych i społecznych społeczności żydowskiej przez okupanta hitlerowskiego. Rodziło to zwątpienie w możliwość ich odbudowy. Żydzi powracali do rodzinnych miejscowości i zastawali swoje domy i warsztaty pracy zniszczone albo będące we władaniu instytucji państwowych i samorządowych (bądź też osób prywatnych). Nie zawsze możliwe było odzyskanie własności. Istotną rolę odgrywały czynniki psychicznoemocjonalne poczucie osamotnienia w związku z utratą rodziny, bliskich i sąsiadów. Istniały opory przed zamieszkiwaniem w Polsce na cmentarzu narodu żydowskiego 64. wydawniczym partii ok. 75%. Por. też: M. Zaremba, Komunizm, legitymizacja, nacjonalizm. Nacjonalistyczna legitymizacja władzy komunistycznej w Polsce, Warszawa 2001, s. 73-74. 59 Zwrócił uwagę na ten aspekt problemu E. Osóbka-Morawski w relacji udzielonej autorowi w październiku 1996 r. 60 Jak pisze S. Bronsztejn: W interesie Rządu Jedności Narodowej leżało, by delegaci, którzy wyjeżdżali na rozmaite międzynarodowe kongresy żydowskie, wskazywali w oficjalnych wystąpieniach oraz rozmowach kuluarowych, ze jest to jedyny możliwy rząd zainteresowany zwalczaniem antysemityzmu w Polsce i zapewnieniem ochrony ludności żydowskiej. Stwarzało to rządowi pewną legitymizacją w międzynarodowej opinii publicznej. Por. S. Bronsztejn, Z dziejów ludności żydowskiej na Dolnym Śląsku po II wojnie światowej, Wrocław 1993, s. 7. Por. także: Dzieje Żydów w Polsce..., s. 11; K. Pudło, Zarys życia zbiorowego ludności żydowskiej na Dolnym Śląsku (1950-1989), Sprawy Narodowościowe - Seria Nowa, t. III (1994), z. 1(4), s. 94. 61 AAN, KC PPR, 295/VII-149, Sprawozdanie [z] krajowej narady partyjnej działaczy żydowskich odbytej w dniach 31 X 1 XI 1947 r.(wypowiedź Gerszona Dua), k. 26. 62 W dokumencie z maja 1947 r. tak ten problem ujęto: Realizując w Komitetach Żydowskich jedność narodową odrzucamy wszelkie dążenia autonomistyczne i separatystyczne i rozpatrujemy działalność Komitetów jako część składową organicznie związaną z Państwem Polskim i Zjednoczonym Obozem Demokratycznym. Komitety Żydowskie spełniają zadania ogólnopaństwowe na swoim odcinku. Por. ibidem, 295/VII-149, Informacja o sytuacji ludności żydowskiej w Polsce i działalności PPR (V 1947 r.), k. 77. 63 Por. m.in. M. Pisarski, Emigracja Żydów z Polski w latach 1945-1951, (w: ) A. Grabski, M. Pisarski, A. Stankowski, Studia z dziejów i kultury Żydów w Polsce po 1945 r., pod red. J. Tomaszewskiego, Warszawa 1997, s. 15-21. 64 W sprawozdaniu Frakcji PPR przy WKŻ w Łodzi tak to oceniano: Każdy kamień przypomina tortury jego najbliższych i powstaje chęć ucieczki od tej zgrozy. Por. AAN, S. Zachariasz spuścizna, 476/25,
Warunki bezpieczeństwa szczególnie w latach 1944-1946 były trudne. Liczne przypadki napadów, zabójstw, rabunków, czy też inne przejawy niechęci otoczenia skłaniały do opuszczania Polski. Działania na rzecz spotęgowania emigracji Żydów nie tylko z Polski, ale z Europy Środkowo-Wschodniej podejmowały organizacje syjonistyczne. Wyrazem ich aktywności było m.in. funkcjonowanie Koordynacji Syjonistycznej zwanej Brichą, organizującej nielegalną emigrację Żydów do Palestyny głównie poprzez obozy uchodźców w Austrii i Niemczech 65. Aktywność syjonistów na rzecz emigracji odnotowywały władze państwowe 66. Zauważano, iż syjoniści dysponowali dużymi sumami pieniędzy i dobrze zorganizowanym sztabem organizującym nielegalną emigrację. Emigranci rozsiewali nierzadko tendencyjne informacje o stosunkach panujących w Polsce, kreując się na ofiary prześladowań narodowościowych 67. Stanowisko rządu polskiego w sprawie emigracji Żydów było niejednoznaczne. Oficjalnie deklarowano nie czynienie przeszkód w tym zakresie. Niektóre kręgi władzy - choć nie zostało to publicznie stwierdzone uznawały wyjazdy Żydów jako dogodny czynnik w rozwiązywaniu tzw. kwestii żydowskiej w Polsce. Liczono się także z opinią międzynarodową, niechętną stwarzaniem administracyjnych barier przed chcącymi emigrować Żydami. Z drugiej strony, z politycznego punktu widzenia wyjazdy ludności żydowskiej podważały wiarygodność komunistycznych tez o możliwości odtworzenia skupiska żydowskiego w Polsce. W rezultacie w pierwszych latach powojennych władze państwowe godziły się na legalną emigrację i tolerowały jej formy nielegalne, ale jednocześnie starały się przekonać opinię światową o dążeniu do zapewnienia Żydom w Polsce odpowiednich warunków życia społeczno- politycznego, gospodarczego i kulturalnego. Sprawozdanie z działalności na terenie żydowskim w Łodzi (18 VII 1946 r.), k. 252. Por. także: I. Cukierman, Nadmiar pamięci (Siedem owych lat). Wspomnienia 1939-1946, Warszawa 2000, s. 416. 65 AAN, PRM, Sekretariat W. Gomułki, 24, Sprawozdanie z działalności Komisarza Rządu za cały okres tj. od 8 VIII 1946 r. po dzień dzisiejszy (12 VI 1947 r.), k. 4-5. O działalności Brichy pisze obszernie Yehuda Bauer w pracy Flight and Rescue: Brichah (New York 1970). Por. także: I. Cukierman, op. cit., s. 415, 421-430; A. Stankowski, Emigracja Żydów z Pomorza Zachodniego w latach 1945-1960, (w: ) Studia z dziejów..., s. 104-123. 66 Dostrzegały one negatywne skutki podsycania nastrojów wyjazdowych: Świadome podtrzymywanie nastrojów emigracyjnych usposabia i wpływa na ludność żydowską do siedzenia na walizkach. Stąd w dużej mierze rodzi się niechęć do stałej pracy produktywnej pewnej części ludności żydowskiej, w parze z tym z każdym dniem wzrasta falanga handlujących i spekulantów. Element mniej odporny obywateli narodowości żydowskiej, którzy zajmują się produktywną pracą w wielu wypadkach ulegają moralnemu naciskowi: że i tak nie warto pracować, nie mając perspektywy bezpieczeństwa, porzucają pracę i emigrują. Por. CA MSWiA, MAP, 288, Szkodliwa propaganda emigracji z Polski wśród ludności żydowskiej (1 XII 1945 r.), k. 467. 67 AAN, KRN, 73, Protokół posiedzenia Komisji Wyznaniowej i Narodowościowej KRN z 30 I 1946 (wypowiedź posła Stefana Niewiadomskiego), k. 54;
Jednym z głównych założeń polityki państwa wobec Żydów było popieranie działań zmierzających do jej produktywizacji i przewarstwowienia. Były to pojęcia ściśle ze sobą powiązane pierwsze odnosiło się głównie do zatrudnienia Żydów, drugie do zmian ich struktury społeczno-zawodowej. O potrzebie produktywizacji ludności żydowskiej znajdujemy wzmianki w pierwszych dokumentach dotyczących spraw żydowskich. W memoriale przedstawionym przez CKŻP przewodniczącemu PKWN w końcu 1944 r. problem ten był uznawany za jeden z kluczowych. Zarówno władze państwowe, jak i liderzy komunistyczni działający w środowisku żydowskim, traktowali produktywizację jako oręż w walce z antysemityzmem i w walce z reakcją 68. W tym ostatnim przypadku chodziło o przeciwdziałanie propagandzie sił antyrządowych, operujących argumentem o niechęci Żydów do produktywnej pracy. Problem był skomplikowany. W okresie po II wojnie światowej odsetek niepracujących wśród Żydów był znaczący. W Łodzi, w 1946 r. czyli już po wykonaniu sporej pracy w dziele produktywizacji i w ośrodku przodującym w tym zakresie w skali kraju było około 25 % niepracujących zawodowo Żydów (po odliczeniu rodzin osób pracujących, dzieci i młodzieży do 16 lat życia oraz starców i inwalidów) 69. Podobnie było w innych ośrodkach, np. w Katowickiem odsetek ten wynosił 20% 70. Przyczyny tego stanu rzeczy były jednak złożone. Wpływ na to miały m.in. brak kwalifikacji zawodowych u młodzieży (wskutek braku możliwości kształcenia w okresie wojny i okupacji), skutki oddziaływania przedwojennej struktury społeczno-zawodowej (silnie zakorzenione tradycje pracy w handlu, różnego rodzaju pośrednictwie itd.), agitacja ugrupowań syjonistycznych, przeciwnych podejmowaniu pracy przez Żydów, przeciwnych ich stabilizacji życiowej w Polsce. Warto też uwzględnić czynniki psychologiczne, stan zdrowotny, poczucie tymczasowości pobytu w Polsce itd. Nierzadko w pierwszych miesiącach po wyzwoleniu wobec występującego lokalnie bezrobocia i napięć na tym tle polscy pracownicy niechętnie przyjmowali Żydów. Nie ulega wątpliwości, że w środowisku żydowskim po wojnie był pewien (zapewne niemały) odsetek osób trudniących się spekulacją, różnego rodzaju transakcjami walutowymi itd. W dokumentach źródłowych znajdujemy szereg opisów tego zjawiska, jak np. z Krakowa 71. Podobne oceny przekazywali 68 AŻIH, CKŻP, WOiK, 15, Protokół z narady działaczy żydowskich (7-9 X 1945 r.), npag. 69 Ibidem, WO, 20, Sprawozdanie z inspekcji WKŻ w Łodzi (11 X 12 XI 1946 r.), npag. 70 AAN, S. Zachariasz spuścizna, 476/25, Sprawozdanie z działalności Frakcji PPR przy WKŻ w Katowicach (1947 r.), k. 87. 71 W sierpniu 1946 r. z Krakowa przekazano taką charakterystykę tego problemu: Ludność podkreśla z oburzeniem, że Żydzi rozporządzają ogromnymi sumami pieniężnymi niewiadomego pochodzenia i są uprzywilejowani w przydziale mieszkań. Ludność sarka również i na to, że Żydzi nie biorą się do żadnej pozytywnej pracy nad odbudową kraju, natomiast uprawiają różnego rodzaju machinacje na czarnej giełdzie. Przykładem tego są liczne grupy Żydów wystających na rynku krakowskim po całych dniach i uprawiających różne interesy, mimo wielu zapowiedzi prasy, że grupy te będą zlikwidowane i skierowane do pracy.... Por.
przedstawiciele władz lokalnych z innych ośrodków (m.in. Białegostoku, Częstochowy, Łodzi, Ostrowca Świętokrzyskiego) 72. Brak jednak możliwości określenia faktycznej skali zjawiska. Także funkcjonowanie niektórych syjonistycznych kibuców, grupujących przeważnie młodzież, prowadzonych pod szyldem ośrodków produktywizacji, dostarczało argumentów zwolennikom poglądów o niechęci Żydów do pracy (być może niektóre obserwacje były powierzchowne) 73. Komuniści uznawali przedwojenną strukturę społeczno-zawodową ludności żydowskiej za źródło utrwalania antysemityzmu w Polsce. Toteż jej produktywizację uznali za kluczowe hasło swego programu działania w odniesieniu do tego środowiska. Głównym kierunkiem produktywizacji było znajdowanie Żydom zatrudnienia. Dużą rolę w tym zakresie miały do spełnienia spółdzielnie usługowe i wytwórcze 74. Jak trafnie zauważa Michał Grynberg, przez zakładanie spółdzielni chciano nie tylko znaleźć zatrudnienie dla Żydów (szczególnie po repatriacji z ZSRR), ale miały one pełnić rolę ośrodków rehabilitacji psychicznej, aby ludzi tych, po nieludzkich przeżyciach wojennych, przywrócić w miarę możliwości do równowagi psychicznej 75. Inicjatorami tworzenia spółdzielczości żydowskiej był CKŻP, a szczególnie aktyw PPR i Bundu. 3. Struktury życia społeczno-politycznego i kulturalnego W pierwszych miesiącach po wyzwoleniu zarówno władze państwowe, jak i kierownictwo dominującej w ich strukturach partii komunistycznej, nie miały wypracowanej spójnej koncepcji instytucjonalnych rozwiązań w odniesieniu do środowiska żydowskiego. Na ich wypracowanie wpływ miały poglądy głoszone przez działaczy lewicowych w kraju współpracujących z KRN, jak też działaczy żydowskich przebywających w czasie wojny w ZSRR. Nie należy pomijać też oddziaływania idei obecnych w ruchu komunistycznym w Polsce w okresie II RP (m.in. stosunek do programu syjonistycznego) oraz doświadczeń w tym zakresie państwa radzieckiego. W sierpniu 1944 r. zaczęły powstawać Komitety Żydowskie (KŻ), zwane też Komitetami Pomocy Żydom na Lubelszczyźnie. Pierwszy z nich AAN, MIiP, 925, Pismo WUIiP w Krakowie do MIiP z 23 VIII 1946 r., k. 27. 72 Np. prezydent Białegostoku negatywny stosunek ludności polskiej do mniejszości żydowskiej motywował tym, iż bardzo mało Żydów pracowało, a prawie wszyscy zajmowali się handlem złotem i obcymi walutami. Por. CA MSWiA, MAP, 41, Sprawozdanie sytuacyjne wojewody białostockiego za czerwiec 1946 r., k. 145. 73 Por. AAN, S. Zachariasz spuścizna, 476/25, Sprawozdanie z działalności na terenie Łodzi (18 VII 1946 r.), k. 255. 74 Problem spółdzielczości żydowskiej w Polsce obszernie przedstawił Michał Grynberg w pracy Żydowska spółdzielczość pracy w Polsce w latach 1945-1949 (Warszawa 1986). 75 M. Grynberg, op. cit., s. 6.
założony został w Lublinie, w którym było wówczas kilkuset Żydów. W jego powołanie bezpośrednio zaangażował się kierownik Referatu Pomocy dla Ludność Żydowskiej przy PKWN S. Herszenhorn. Komitet lubelski był zalążkiem przyszłego CKŻP. W tymże miesiącu powołano KŻ - poza Lublinem - jeszcze w 10 miejscowościach na terenach wyzwolonych w 1944 r. (Chełm, Białystok, Parczew, Włodawa, Łuków, Międzyrzec, Zamość, Przemyśl, Jarosław i Rzeszów) 76. W dwa miesiące później lokalne KŻ działały w 29 miejscowościach. Zajmowały się one dystrybucją pomocy finansowej i materialnej przeznaczonej dla ocalonych Żydów, udzielały im pomocy prawnej, zabiegały u władz o zapewnienie bezpieczeństwa. Centralną strukturę Centralny Komitet Żydów w Polsce (CKŻP) - powołano do życia w Lublinie w listopadzie 1944 r. CKŻP powstał jako tymczasowa reprezentacja Żydów polskich, wyłoniona na podstawie porozumienia różnych grup politycznych działających wśród społeczności żydowskiej. Pierwsze konstytucyjne zebranie CKŻP odbyło się 12 XI 1944 r. Ukonstytuowało się wówczas jego Prezydium. Przewodniczącym CKŻP został E. Sommerstein, reprezentant ugrupowań syjonistycznych, ówcześnie kierownik Resortu Odszkodowań Wojennych PKWN. W ścisłym kierownictwie byli też: Szymon Zachariasz (PPR), Michał Szuldenfrei (Bund) i Adolf Berman (Poalej Syjon Lewica) 77. W dniu następnym - 13 listopada - kierownictwo CKŻP przedstawiło prezydentowi KRN i przewodniczącemu PKWN memoriał, określający zakres działalności. Deklarowano wolę walki z faszyzmem o wyzwolenie pozostałej części Polski. Zapowiadano działania na rzecz produktywizacji pozostałych przy życiu Żydów i ich efektywnego udziału w odbudowie kraju, odbudowę życia kulturalnego, odrodzenia szkolnictwa, organizowanie i kierowanie akcją pomocy społecznej, zbieranie materiałów historycznych dotyczących martyrologii Żydów w czasie okupacji. Projektowano odbudowę gmin żydowskich jako ośrodków kulturalnego i społecznego życia Żydów 78. CKŻP nawiązywał do tradycji działających w niektórych gettach w okresie okupacji hitlerowskiej Komitetów Antyfaszystowskich (m.in. w Warszawie). Faktycznie jednak w dużej mierze był kontynuacją (w sensie programowym i kadrowym) utworzonego w Moskwie w połowie 1944 r. Komitetu Organizacyjnego Żydów Polskich przy ZPP (informacja o 76 AAN, PKWN, XI/6, Sprawozdanie nr 1 Referatu ds. pomocy ludności żydowskiej przy Prezydium PKWN z 1 IX 1944 r., k. 1-2. 77 W 1945 r. skład Prezydium CKŻP przedstawiał się następująco: dr E. Sommerstein przewodniczący, Marek Bitter, dr A. Berman i dr S. Herszenhorn wiceprzewodniczący, Paweł Zelicki sekretarz generalny, Mordka Zonszajn skarbnik oraz prof. Józef Sack i ppłk Gustaw Alef członek Prezydium. Por. ibidem, MAP, 788, Lista członków CKŻP (1945 r.), k. 56. 78 CA MSWiA, MAP, 226, Wypis z memoriału z 13 XI 1944 do prezydenta i przewodniczącego PKWN, k. 23.; Dzieje Żydów..., s. 102-105.
powstaniu i programie KOŻP ukazała się w Wolnej Polsce z 10 VIII 1944 r.) 79. W jednym z numerów tego czasopisma Bernard Mark tak przedstawił założenia nowej organizacji: Komitet ten nie jest organizacją partyjną ani urzędem państwowym. Wszyscy mamy głęboką świadomość tego, że byłoby szaleństwem w dobie obecnej rozproszkować naszą energię. Pragniemy skupić wszystkich ludzi dobrej woli bez względu na przekonania polityczne, na przynależność partyjną, na tradycje ideowe, ludzi stojących na gruncie deklaracji ideowej Związku Patriotów Polskich; pragniemy zjednoczyć ich dla przeprowadzenia tych zadań, o których mówi Manifest PKWN, oraz dla utworzenia jednolitej, ogólnonarodowej reprezentacji żydostwa polskiego 80. W skład KOŻP wchodzili m.in.: E. Sommerstein, Leon Finkielsztajn, Ida Kamińska, rabin Sztajnberg, B. Mark, M. Schuldenfrei, Dawid Sfard, Rachela Korn, Meir Melman i rabin Szczekacz. Wielu działaczy KOŻP przybyło latem 1944 r. do Lublina, niektórzy objęli ważne funkcje w strukturach nowej władzy (m.in. E. Sommerstein i M. Szuldenfrei). Zasygnalizowane wcześniej rozwiązania organizacyjne były w dużej mierze prowizoryczne. Perspektywa wyzwolenia pozostałych obszarów kraju zmuszała do poszukiwania trwalszych instytucjonalnych rozwiązań dla mniejszości żydowskiej. Czy wówczas (tj. na przełomie 1944/1945 r.) władze państwowe, względnie kierownictwo PPR miały pełną wizję rozwiązań organizacyjnych w odniesieniu do środowiska żydowskiego? Należy w to wątpić. Przede wszystkim nie wiedziano w jakiej skali będzie istniał problem żydowski w Polsce. Jak wspomniano początkowo CKŻP miał się zająć także sprawami religijnymi Żydów. Wkrótce jednak w grudniu 1944 r. zdecydowano, że projektowany resort religijny (Wydział) zostanie oddzielony od CKŻP 81. Uzasadniano to tym, iż religia jest sprawą prywatną obywateli i ta sfera powinna tworzyć odrębną strukturę, nie mającą nic wspólnego z CKŻP. Takie stanowisko (oddzielenie spraw świeckich i religijnych) przedstawił przewodniczącemu PKWN M. Szuldenfrei (wówczas kierownik Biura Prawnego KRN). Gdy w styczniu 1945 r. wyraźniej zarysował się problem stosunku do odbudowy przedwojennych gmin żydowskich, w kręgach żydowskich działaczy komunistycznych traktowano istnienie odrębnych struktur tej narodowości jako etap przejściowy, tymczasowy. Jak stwierdzał w ekspertyzie dla Rady Ministrów M. Rubinstein: Tej nielicznej garstce pozostałych przy życiu 79 B. Mark oceniał, iż KŻ były - pod względem ideologicznym - urzeczywistnieniem i kontynuacją w nowych warunkach, zarówno programu Referatu Żydowskiego przy KRN, jak i założeń Komitetu Organizacyjnego Żydów Polskich przy ZPP w ZSRR. Por. B. Mark, Do dziejów odrodzenia osiedla żydowskiego w Polsce po II wojnie światowej, BŻIH 1964, nr 51, s. 3. Szerzej o utworzeniu i działalności KOŻP por.: A. Głowacki, Uwagi o Komitecie Organizacyjnym Żydów Polskich przy Związku Patriotów Polskich w ZSRR, (w: ) Dzieje Żydów w Łodzi 1820-1944. Wybrane problemy. Pod red. W. Pusia i S. Liszewskiego, Łódź 1991, s. 282-298. 80 Wolna Polska, 1 X 1944 r., s. 1. 81 AŻIH, CKŻP, WOiK, 3, Protokół posiedzenia plenarnego KŻ w Lublinie w dniu 12 XII 1944 r., npag.
po masowej likwidacji Żydów w Polsce nie potrzeba sztucznego separatyzmu narodowego 82. Istniejące komitety podległe CKŻP wykonywały - wg tego działacza doraźną robotę pomocy ludności żydowskiej. Komitety Pomocy Żydom podjęły zadania w zakresie przekształcenia struktury społeczeństwa żydowskiego w kierunku jego produktywizacji. Miały organizować kooperatywy krawieckie, szewskie, ślusarskie, stolarskie itp., prowadzić bezwzględną walkę z nieróbstwem i spekulantami, z elementem pasożytniczym wśród ludności żydowskiej. M. Rubinstein przewidywał, że gdy cała Polska zostanie wyzwolona od okupanta i życie polityczne i gospodarcze ustabilizuje się, Komitety Pomocy Żydom powinny ulec likwidacji 83. Według niego potrzeby materialne i kulturalno-oświatowe osób narodowości żydowskiej będą zaspokajane przez państwo, pracą kulturalno-oświatową powinny kierować stowarzyszenia kulturalno-oświatowe, sprawy wyznaniowe miały być przedmiotem działań Rady Wyznaniowej i samych wiernych. Nie widział on też racji bytu dla odrębnych, żydowskich organizacji dobroczynnych 84. Ważną kwestią wymagającą prawnego uregulowania były sprawy zorganizowania życia religijnego Żydów. Problem ten wyłonił się w pierwszych miesiącach po wyzwoleniu terenów tzw. Polski lubelskiej. Na początku października 1944 r. KŻ w Lublinie zwrócił się do PKWN o mianowanie rabina Safrina Feldszuha na stanowisko naczelnego rabina celem stworzenia podstaw organizacyjnych odbudowy żydowskiego życia religijnego 85. Na terenach wyzwolonych samorzutnie inicjowano powoływanie instytucji wyznaniowych żydowskich. Posługiwano się przy tym dawną terminologią nawiązująca do przedwojennych gmin żydowskich 86. Na początku 1945 r. rabin Dawid Kahane prowadził w Lublinie rozmowy z przedstawicielami Rządu Tymczasowego w sprawie wydania zgody na stworzenie sieci żydowskich instytucji religijnych 87. W tym czasie w gremiach kierowniczych państwa rozważano tę kwestię. Dostrzegano potrzebę przekształceń przedwojennych struktur. Zajmujący się tym problemem dr M. Schuldenfrei (działacz Bundu) referując sprawę premierowi E. Osóbce-Morawskiemu ponownie opowiadał się za zasadniczą reformą przedwojennych gmin żydowskich, a mianowicie poprzez rozdzielenie spraw religijnych od 82 CA MSWiA, MAP, 288, Opinia Wydziału Narodowościowego DP MAP w sprawie Gminy Żydowskiej w Polsce dla Rady Ministrów RP z 7 I 1945 r., k. 7. 83 CA, MAP, 288, Opinia..., k. 8. 84 Swoje wywody M. Rubinstein podsumował następująco: tak jak całe życie reakcyjnej przedwrześniowej Polski ulega radykalnym przeobrażeniom, tak samo radykalnym przeobrażeniom w duchu demokracji powinno ulec życie mniejszości żydowskiej. Taki jest nakaz dnia dzisiejszego. Por. CA, MAP, 288, Opinia.., k. 8. 85 J. Adelson, op. cit., s. 429. 86 Tak było np. w Przemyślu, gdzie na przełomie lat 1944/1945 funkcjonowała Gmina Żydowska (był obok niej także Wojewódzki Komitet Pomocy Żydom). Por. CA MSWiA, MAP, 288, Raport Referenta dla Spraw Mniejszości Żydowskiej M. Rubinsteina z 2 I 1945 r., k. 5. 87 N. Aleksiun, Ruch syjonistyczny wobec systemu rządów w Polsce w latach 1944-1949, (w: ) Komunizm. ideologia, system, ludzie, pod red. Tomasza Szaroty, Warszawa 2001, s. 240.