Szlakiem wód leczniczych i termalnych w Małopolsce

Szlakiem wód leczniczych i termalnych w Małopolsce Autor opracowania: Bogusław Porwisz Zespół Usług Hydrogeologicznych s.c., 30457 Kraków, ul. Wadowicka 3/426 Wydawca: Departament Środowiska Urzędu Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego, Zespół Geologii 31156 Kraków, ul. Basztowa 22 adres do korespondencji: 30017 Kraków, ul. Racławicka 56 Koordynator projektu: Adam Urzędowski Opracowanie map: Piotr Kisielewski Opracowanie graficzne, skład: Diana Kruszelnicka Autor zdjęć: Bogusław Porwisz Realizacja: Wydawnictwo Kartograficzne Compass 30084 Kraków, ul. Podchorążych 3, tel./fax 12 626 14 36 www.compass.krakow.pl ISBN: 9788364155161 Kraków 2013

Spis treści 1. Wprowadzenie... 3 2. Zarys budowy geologicznej... 5 3. Typy wód leczniczych i termalnych... 8 3.1. Ogólne informacje o leczniczych wodach kwasowęglowych i szczawach... 10 3.2. Ogólne informacje o leczniczych wodach siarczkowych... 11 3.3. Ogólne informacje o leczniczych wodach chlorkowych (solankach)... 12 3.4. Ogólne informacje o wodach termalnych... 12 3.5. Wody termalne w niecce podhalańskiej... 14 3.6. Wody termalne w Karpatach zewnętrznych... 16 4. Szlaki wód leczniczych... 17 (4.A 4.B) I. Popradzki szlak mofet dwutlenku węgla... 17 (4.1. 4.18.) II. Popradzki szlak wód kwasowęglowych i szczaw... 19 (4.19. 4.20.) III. Pieniński szlak leczniczych szczaw chlorkowych... 46 (4.21.) IV. Gorczański szlak leczniczych szczaw chlorkowych... 50 (4.22.) V. Wysowa. Szlak leczniczych szczaw chlorkowych... 51 (4.23. 4.25.) VI. Krakowski szlak wód siarczkowych... 53 (4.26.) VII. Wapienne. Szlak leczniczych wód siarczkowych w Karpatach... 57 (4.27.) VIII. RabkaZdrój. Szlak leczniczych wód solankowych... 58 IX. Szlak źródeł pomników przyrody nieożywionej... 61 5. Podhalański szlak wód termalnych... 62 5.1. Bańska PGP1... 62 5.2. Bańska IG1... 62 5.3. Bańska PGP3... 62 5.4. Biały Dunajec PGP2... 62 5.5. Biały Dunajec PAN1... 62 5.6. Białka Tatrzańska GT 1... 63 5.7. Bukowina Tatrzańska PIG/PNiG1... 65 5.8. Chochołów PIG1... 67 5.9. Furmanowa PIG1 (Ząb)... 68 5.10. Poronin PAN1... 68 5.11. Zakopane IG1... 69 5.12. Zakopane Z2... 69 5.13. Zakopane Szymoszkowa GT1... 69 5.14. Zazadnia IG1 (Małe Ciche)... 70 5.15. Siwa Woda IG1... 71 5.16. Jaszczurówka... 71 6. Wykorzystanie wód leczniczych i wód termalnych... 72 7. Kierunki lecznicze uzdrowisk statutowych... 75 8. Podstawowe pojęcia i definicje... 76 9. Tabela stratygraficzna (według ICS)... 77 10. Wybrana Literatura... 78 11. Wykresy chemizmu wody... 80 Województwo małopolskie wyróżnia się na tle kraju zróżnicowaną i skomplikowaną tektoniką struktur geologicznych, z którymi związane są wody lecznicze i wody termalne. Opracowanie Szlakiem wód leczniczych i termalnych ma charakter przewodnika wskazującego miejsca źródeł, studni i otworów z wodami leczniczymi i termalnymi oraz występowania mofet dwutlenku węgla na obszarze Karpat i Zapadliska Przedkarpackiego (zał.1b). W obrębie województwa małopolskiego zaprezentowano dziewięć szlaków wód leczniczych (rozdz. 4) oraz jeden szlak wód termalnych (rozdz. 5). Prezentacja uzdrowisk statutowych (rozdz. od 4.1 do 4.27) oraz istniejących kąpielisk geotermalnych (rozdz. od 5.1 do 5.15), została 1. Wprowadzenie wzbogacona fotografiami wybranych atrakcji turystycznych i krajobrazowych, występujących w tych miejscowościach. W rozdziale 6 wskazano możliwości zastosowania wód leczniczych w balneoterapii, głównie dla kuracji pitnych w pijalniach i w ogólnie dostępnych punktach zdrojowych. W rozdziale 7 przedstawiono kierunki lecznicze uzdrowisk statutowych województwa małopolskiego. Województwo małopolskie posiada wielowiekowe tradycje leczniczego wykorzystania wód podziemnych dla celów leczniczych (od XV wieku) oraz wód termalnych do kąpieli (od XIX wieku). Za twórcę polskiej balneologii uznaje się Józefa Dietla, krakowskiego prezydenta, lekarza, rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego. W krynickim parku, na jego pomniku widnieje napis Wskrzesicielowi swemu wdzięczna Krynica. Do szczególnych zasług Józefa Dietla w dziedzinie balneologii dla regionu Małopolski, zalicza się powstanie zakładów kąpielowych m.in. w Swoszowicach, Krzeszowicach, Szczawnicy, Żegiestowie i Rabce (Szamborski, 1987). Zróżnicowana budowa geologiczna sprawia, że województwo małopolskie zasobne jest w różnego rodzaju wody przydatne w lecznictwie uzdrowiskowym i rozlewnictwie wód mineralnych, w obrębie geologiczno strukturalnych odrębnych jednostkach tj. Karpat i w Zapadlisku Przedkarpackim. Granicę pomiędzy tymi jednostkami stanowi Fot. 1. KrynicaZdrój. Pomnik Józefa Dietla wskrzesiciela Uzdrowisk małopolskich. W 1857 roku zorganizował Komisję Balneologiczną w ramach Krakowskiego Towarzystwa Naukowego. W tym samym roku ukazała się jego Wielka monografia Krynicy kamień węgielny w rozwoju tego uzdrowiska (Franczukowski Z. i in., 2008). brzeg nasunięcia karpackiego, zaznaczony na geologicznej woj. małopolskiego rys.1, zał.1. W Zapadlisku Przedkarpackim występują lecznicze wody siarczkowe rys.3, w Karpatach zewnętrznych występują głównie lecznicze wody kwasowęglowe i szczawy oraz jedno złoże wód chlorkowych (Rabka Zdrój) i jedno wód siarczkowych (Wapienne) w Karpatach wewnętrznych na terenie woj. małopolskiego wody geotermalne występują na obszarze Niecki Podhalańskiej rys.4. Na wód leczniczych i termalnych w skali 1:200 000 (zał. 1A) zaznaczono lokalizacje (rejony) otworów wód leczniczych i termalnych na tle wybranych elementów 3

1. Wprowadzenie 2. Zarys budowy geologicznej Fot. 2. Tylicz. Źródła i mofety CO 2 geologicznych i tektonicznych. Wskazano również źródła uznawane za pomniki przyrody nieożywionej. Szczegółowe lokalizacje źródeł, studni i otworów oraz mofet dwutlenku węgla pokazano na mapkach w skali 1 : 50 000 (zał. 1B). Dla niniejszego opracowania wykorzystano różnorodne materiały źródłowe: geologiczne, hydrogeologiczne, hydrochemiczne, balneologiczne oraz górnicze, które wyszczególniono w rozdziale 10. Cztery z nich mające charakter monografii regionalnych, wykorzystano w szerszym zakresie: Atlas hydrogeoróżnorodności województwa małopolskiego z 2010 r., J. Chowaniec, P. Freiwald, T. Operacz i K. Witek, PIG Oddział Karpacki w Krakowie. Wyd. UMWM w Krakowie, Surowce balneologiczne województwa małopolskiego. Wody lecznicze i termalne z 2008 r., J. Chowaniec, P.Freiwald, T. Operacz, R. Patorski, B. Porwisz i K. Witek, PIG Oddział Karpacki w Krakowie, Szczawy i wody kwasowęglowe Karpat Polskich z 2012 r., L. Rajchel, Wyd. AGH Kraków, Atlas zasobów wód i energii geotermalnej Karpat zachodnich z 2010 r., pod redakcją W. Góreckiego, Wyd. AGH Kraków. W Małopolsce ochroną górniczą objęte zostały rejony wystąpień wód mineralnych już w XIX wieku. Na podstawie austriackiej Powszechnej Ustawy Górniczej z 1854 roku, ustalono w latach 1876 1902 okręgi ochrony górniczej dla wód mineralnych Małopolski występujących w Szczawnicy, Głębokiem, Krynicy, Swoszowicach i Matecznym. Natomiast w latach 1924 1938 w Muszynie (ze Złockiem, Jastrzębikiem i Wapiennem), Żegiestowie, Łomnicy, Wysowej, Miliku, Szczawie i Rabce (materiały rękopiśmienne J.Kornackiej, 1954 r.). Znowelizowana w 1928 roku ustawa uzdrowiskowa (z 1922 r.) dawała ochronę górniczą źródłom wody mineralnej i była wówczas jedną z najbardziej postępowych i kompleksowych aktów prawnych tego rodzaju na świecie. (Szamborski,1987). Obszar województwa małopolskiego obejmuje kilka jednostek strukturalnych różniących się charakterem budowy geologicznej (rys. 1). Przeważającą część obszaru województwa zajmują Karpaty i Zapadlisko Przedkarpackie, w obrębie których występują wody lecznicze (rys. 3). Na północ od nich znajduje się: część Zapadliska Górnośląskiego, Monoklina ŚląskoKrakowska oraz Niecka Miechowska. Pod względem budowy geologicznej Karpaty dzielą się na wewnętrzne, które na terenie województwa małopolskiego obejmują Tatry, Nieckę Podhalańską i Pieniński Pas Skałkowy oraz Karpaty zewnętrzne, w obrębie których wydziela się pięć jednostek strukturalnych. Najważniejszą jest występująca na południu województwa, jednostka magurska z czterema strefami facjalnymi (rys.1). Tatry. Strefa facjalnotektoniczna: północna zwaną reglową, zbudowana jest ze skał osadowychmezozoicznych i ciągnie się wąskim pasem wzdłuż północnego brzegu Tatr. Strefę wierchową budują skały krystaliczne, przykryte od strony północnej osadami mezozoiku (fałdy leżące Czerwonych Wierchów i Giewontu z zachowanymi niekiedy jądrami krystalicznymi). Niecka Podhalańska zbudowana jest z paleogeńskich utworów piaskowcowo łupkowych, leżących na mezozoicznych jednostkach tatrzańskich, w obrębie których występują wody geotermalne i z tego względu wymaga szerszego omówienia. Niecka Podhalańska dzieli się na rów podtatrzański, bezpośrednio graniczący z Tatrami, Pogórze SpiskoGubałowskie i po Fot. 3. Swoszowice Główny Dom Zdrojowy Rys. 1. Mapa geologiczna województwa małopolskiego (Chowaniec J., i in., 2010) 4 5

2. Zarys budowy geologicznej 2. Zarys budowy geologicznej łożoną na granicy Karpat wewnętrznych i zewnętrznych Kotlinę OrawskoNowotarską. Nieckę Podhalańską wypełniają utwory paleogeńskie: eocen numulitowy (określany również jako węglanowy ). Powyżej zalega flisz podhalański. Miąższość ich w najgłębszej części Niecki Podhalańskiej dochodzi do 25003000 m. Profil utworów fliszowych obejmuje warstwy szaflarskie, zakopiańskie i chochołowskie oraz warstwy ostryskie. Najważniejszym faktem strukturalnym stwierdzonym w otworach przebijających paleogen podhalański jest to, że tatrzańskie masy reglowe wraz z pokrywą osadową jednostki wierchowej, zanurzają się ku północy pod powierzchnię spągową eocenu węglanowego. W neogenie powstała asymetryczna niecka ograniczona pienińskim pasem skałkowym na północy i Tatrami na południu (rys. 5). W aspekcie hydrogeologicznym i geotermalnym podstawowe znaczenie mają wapienie i dolomity triasu środkowego. Są kolektorem głównego poziomu wód termalnych na Podhalu, występującego bezpośrednio poniżej serii fliszu. W skład tego kolektora mogą też niekiedy wchodzić utwory jurajskie (piaskowce kwarcytowe, wapienie, margle). Pieniński Pas Skałkowy, oddzielony od Niecki Podhalańskiej strefą zdyslokowaną, zbudowany jest ze skał węglanowych i fliszowych wieku jurajskokredowopaleogeńskiego. Karpaty zewnętrzne zbudowane są ze skał fliszowych, w których dominującymi składnikami są piaskowce, łupki i mułowce. Powstały one w zbiorniku geosynklinalnym. W skład Karpat zewnętrznych w granicach woj. małopolskiego wchodzą następujące jednostki (płaszczowiny): podśląska, śląska, grybowska i magurska. Najbardziej południową jednostką zewnętrznych Karpat Fliszowych jest płaszczowina magurska. W obrębie jednostki magurskiej wyróżnia się kilka stref facjalnych: krynicką, bystrzycką (sądecką), raczańską i strefę siar. Głównie w obrębie strefy krynickiej i bystrzyckiej (w Dorzeczu Popradu) występują szczawy i wody kwasowe. Natomiast ze strefą siar związane są wody siarczkowe, występujące w miejscowości Wapienne. Utwory holocenu (czwartorzęd) występujące na obszarze Karpat polskich zaliczają się do osadów aluwialnych wypełniających doliny rzeczne i kotliny śródgórskie. Aluwia rzeczne (otoczaki, żwiry, piaski i namuły) stanowią najmłodsze utwory pochodzenia rzecznego. Miąższość ich waha się od kilku do kilkunastu metrów. Pokrywy zwietrzelinowe zalegają nieciągłą warstwą na utworach starszego podłoża. Grubość jej jest zmienna najczęściej od 0,5 do 2,0 metrów. Na terenie występowania piaskowców magurskich oraz w Tatrach i Pieninach, występuje ostrokrawędzisty rumosz. W rejonach występowania warstw łupkowych, zwietrzelina ma charakter ilasty. Utwory plejstocenu (czwartorzęd) pochodzenia lodowcowego występują w Tatrach i na Podhalu w postaci moren i zlodowaceń tatrzańskich. Rozprzestrzeniają się na niewielkiej powierzchni. Doliny rzeczne zostały zasypane grubym materiałem, naniesionym przez rzeki w czasie kolejnych zlodowaceń, a następnie wyerodowane w okresach interglacjalnych. Plejstoceńskie tarasy zbudowane są z otoczaków i żwirów oraz materiału tatrzańskiego, fliszowego i pienińskiego, z niewielką domieszką piasków i glin. Poza dolinami rzecznymi, na obszarze Karpat występują czwartorzędowe pokrywy zwietrzelinowe o zmiennej miąższości, na ogół od 1,0 do 5,0 metrów. Fot. 1 i 2. Żegiestów. Odsłonięcie fliszu karpackiego w obrębie strefy krynickiej płaszczowiny magurskiej, powstałe w trakcie modernizacji obiektów uzdrowiskowych zlokalizowanych przy drodze z Muszyny do PiwnicznejZdroju. Rys 2. Przekrój geologiczny Zakopane Kraków (Chowaniec i in. 2010) 6 7

3. Typy wód leczniczych i termalnych 3. Typy wód leczniczych i termalnych 8 Wody lecznicze i termalne różnią się od wód zwykłych (słodkich) chemizmem, często genezą oraz środowiskiem występowania. Długi czas przebywania w ośrodku skalnym i miejscami nasycenia dwutlenkiem węgla wpływa bezpośrednio na ich mineralizację, wzbogacenie w składniki pochodzące z procesów ługowania, sorpcji i wymiany jonowej na drodze kontaktu wodaośrodek skalny (Paczyński B., 2007). Wody mineralne i zawierające składniki swoiste są wodami podziemnymi, które niegdyś wydobywały się na powierzchnię w postaci licznych źródeł. Wody charakteryzujące się odmiennym smakiem oraz zapachem budziły zainteresowanie, były przedmiotem kultu i obrastały w legendy (Węcławik S.,1991). Wodami leczniczymi mogą być zarówno wody mineralne jak i słodkie, zawierające składniki swoiste, które wyszczególnione zostały w rozdz. 8. Wody lecznicze mogą więc być mineralnymi, o zawartości rozpuszczonych składników stałych nie mniejszej niż 1000 mg/dm 3 (1g/l), bądź zawierać dodatkowo składniki swoiste. Głównym składnikiem wód siarczkowych jest siarkowodór (H 2 S), który nadaje wodom swoistość i odgrywa zasadniczą rolę jako czynnik leczniczy. Siarkowodór jest to gaz nieco cięższy od powietrza i łatwy do rozpoznania po charakterystycznym zapachu, łatwo rozpuszcza się w wodzie i łatwo się z niej wydziela. Szczawy to wody lecznicze, swoiste zawierające co najmniej 1000 mg/dm 3 wolnego dwutlenku węgla. Wody kwasowęglowe to wody lecznicze, swoiste zawierające od 250 do 999 mg/dm 3 wolnego dwutlenku węgla. Wody chlorkowe to wody z dominacją jonu chlorkowego. W wielu klasyfikacjach hydrochemicznych dominacja ta, oznacza przekroczenie nawet 70% mval stężeń podstawowych anionów (chlorkowego Cl i innych). Wody chlorkowe mają charakter wysoko zmineralizowanych wód słonych i solanek. Na przełomie XVIII i XIX wieku badania wód mineralnych prowadzili: L. Zeuschner (1836) wykonał pierwszą inwentaryzację źródeł szczaw od Szczawnicy po Tylicz, Rys. 3. Występowanie wód leczniczych w woj. małopolskim. (Strefy hydrochemiczne wód leczniczych wydzielone w płaszczowinie magurskiej wg S. Węcławika1991) K. Olszewski (1882) wykonał analizy wody z Krynicy, Muszyny, Jastrzębika, Szczawnika, Wł. Szajnocha (1891) Źródła mineralne Galicji dokonał opisów zdrojów karpackich (solanki, wody siarczkowe i żelaziste, szczawy) od Rajczy po Truskawiec, R. Zuber był autorem projektu otworu Zuber I w Krynicy. Źródłami wód mineralnych interesowali się również: chemik A. Wyczółkowski, geolodzy: J. Nowak, H. Świdziński, S. Węcławik, S. Dams e i inni. Na rysunku 3 przedstawiono punktowo miejsca występowania trzech rodzajów wód leczniczych w obrębie stref hydrochemicznych, wyznaczonych przez S. Węcławika (1991). Tabela 1. Zestawienie miejscowości z ujęciami wód leczniczych w woj. małopolskim L.p Miejscowość (uzdrowiska zaznaczono pogrubiną czcionką) Gmina Region Rok wykonania bądź odkrycia pierwszych ujęć ujęć: oddo Głębokości ujęć (m) 6 7 I. Szczawy tj. wody o zawartości CO 2 od 1000 mg/dm 3 i wody kwasowęglowe tj. wody o zawartości CO 2 od 250 do 999 mg/dm 3 1 Andrzejówka Muszyna 2000 0,97,2 150 2 Głębokie Muszyna 1877 0,21 źródła 3 Jastrzębik Muszyna 2000 0,62,2 100 do 108 4 Krynica Z. Krynica Z. XVIII w. 0,236,6 Zubery 0,10,2 1055 157500 803948 5 Leluchów Muszyna 1999 0,4 183 6 Łomnica Z. Piwniczna 1863 0.15,1 30 do 40 i do120 7 Milik Muszyna 60 i 120 XIX w. 0,83,9 do 150 Karpaty fliszowe, 8 9 Mochnaczka Muszyna Krynica Muszyna Dorzecze Popradu, 1930 0,56,0 źródła 12 i do 171 (Centralna strefa 10 Piwniczna 8do 32 i do Piwniczna 1932 0,96,8 Zdrój hydrochemiczna) 177 11 Powroźnik Muszyna 1974 0,45,9 50 do 197 12 Szczawnik Muszyna 0,4 200 13 Tylicz Krynica Zd. 1836 016 5,0 50 do 135 14 Wierchomla Muszyna 1926 źródła 15 Wojkowa Muszyna 2005 0,312,10 80 16 Złockie Muszyna 1963 0,124,4 70 do 400 17 Zubrzyk Piwniczna 2001 0,82,8 60131,5 18 ŻegiestówZ. Muszyna 1847 0,53,0 60 do 300 19 Krościenko n/dunajcem Krościenko n/dunajcem 1827 0,0160,024 źródła 20 Szczawnica Szczawnica Karpaty fliszowe, 1780 0,03 1,0 do 33 m 21 Szczawa Kamienica Strefa przed 6 do 8,0 hydrochemiczna 1939r. 0,23,0 i 82,0 do przejściowa 100,0 22 Wysowa Uście Gorlickie i do 100 15 do 50 XVIII w. 0,12,0 II. Wody siarczkowe tj. wody o zawartości S 2+ nie mniej niż 1 mg/ dm 3 23 KrakówMateczny 8,5 XIII Dzielnica 1839 36 do 62 24 KrakówSwoszowice zapadlisko X Dzielnica przedkarpackie XV w. 0,166,0 ok.10 25 Krzeszowice Krzeszowice XVIII w. 2,34,3 ok. 4,7 do 23 26 Wapienne Sękowa Karpaty fliszowe XVII w. 0,18 1,3 źródła III. Wody chlorkowe (solanki rabczańskie) 27 Rabka Zdrój Rabka Zdrój Karpaty fliszowe Hydrochemiczna strefa brzeżna XVI w. 0,034,5 2036 i do 1215 9

3. Typy wód leczniczych i termalnych 3. Typy wód leczniczych i termalnych Podstawową a zarazem szacunkową metodą oceny zasobów odnawialnych infiltracyjnych wód podziemnych w ogólności (zwykłych i leczniczych), jest metoda hydrologiczna. Według mapy hydrologicznej J. Kowalskiego, zasoby odnawialne w Małopolsce (średni wieloletni moduł odpływu podziemnego), zmieniają się od powyżej 6,0 dm 3 /s km 2 w rejonie Zakopanego (Tatry) do około 2,0 dm 3 / s km 2 na wschodzie (Beskid Niski Wapienne). Na rys. 3 oraz w tabeli 1 zaprezentowano miejscowości, w których stwierdzono wody lecznicze z podziałem na trzy typy i na regiony występowania. Graficzne odwzorowania analiz fizykochemicznych: W pijalniach uzdrowiskowych chemizm wody odwzorowuje się zazwyczaj za pomocą wykresów kołowych Udlufta. Objaśnienia i przykładowe wykresy zamieszczono w niniejszym przewodniku ( str. 80): skład fizykochemiczny przedstawiony jest za pomocą kół, których pole wyraża łączną zawartość składników stałych i gazowych wody (mineralizacja wody), w górnej połowie koła odwzorowane są stężenia kationów a w dolnej stężenia anionów. W postaci wycinków koła, przedstawiane są powierzchnie odpowiadające zawartościom poszczególnych jonów do wartości 0,5% mval, które opisane są na zewnątrz koła czcionką pionową z podkreśleniem jonów podstawowych o stężeniu powyżej 20% mval, stężenia jonów mniejsze od 0,5% mval, przedstawia się w postaci wyskalowanych L.p Miejscowość Mineralizacja wody g/dm 3 opisanych odcinków dośrodkowych. Odcinki odpowiadające kationom umieszczone są na półkolu kationów, odcinki odpowiadające anionom na półkolu anionów, związki gazowe i niezdysocjowane zaznaczone są w postaci kół współśrodkowych. Kolejno od środka wkreślane są związki (np: H 2 SiO 3, CO 2, H 2 S) o zawartościach od najmniejszych do największych wartości 3.1. Ogólne informacje o leczniczych wodach kwasowęglowych i szczawach Najbardziej znane i cenione są szczawy, czyli wody zawierające powyżej 1 000 mg/ dm 3 wolnego dwutlenku węgla oraz wody kwasowęglowe zawierające 250999 mg/dm 3 wolnego dwutlenku węgla. Występują one tylko w kilku rejonach Karpat. Wody zwykłe w trakcie spływu od obszarów zasilania w kierunku bazy drenażu lub do ujęć i źródeł, w przypadku napotkania dwutlenku węgla nasycają się nim, nabierają agresywności a następnie łatwo i prawdopodobnie szybko mineralizują się na kontakcie ze środowiskiem skalnym. Rozwój (formowanie) mineralizacji wód odbywa się głównie w strefach intensywnego dopływu dwutlenku węgla z głębi górotworu, tj. w strefach silnych spękań. Przemieszczający się ku powierzchni CO 2 nasyca wody podziemne a częściowo przenika je, tworząc nad zwierciadłem wód anomalie stężeń tego gazu w powietrzu glebowym. Głównym anionem szczaw i wód kwasowęglowych jest jon HCO 3. Jon chlorkowy występuje dodatkowo w wodach Szczawnicy, Krościenka i Wysowej. Kationami decydującymi o typie wody są jony Ca i Mg oraz dodatkowo Na. Tabela 2. Zakres mineralizacji oraz zawartości głównych jonów w szczawach i wodach kwasowęglowych (wg Rajchel. L.2012, z uzupełnienieniami). HCO 3 Cl SO 4 2 Ca 2+ Na + Mg 2+ Aniony mg/dm 3 Kationy mg/dm 3 I. Szczawy tj. wody o zawartości CO 2 od 1000 mg/dm 3 i wody kwasowęglowe tj. wody o zawartości CO 2 od 250 do 999 mg/dm 3 1 Andrzejówka 1,8 1372,0 7,0 3,1 130,0 171,0 104,0 5,8 4527,0 23,0 24,7 502,0 568,0 458,0 2 Głębokie 3,0 2266,0 1,3 0,5 217,8 426,3 94,4 3,3 2395,0 8,8 0,71 222,3 488,9 102,7 3 Jastrzębik 0,6 411,8 1,9 5,4 106,6 5,4 22,9 4,3 3276 7,9 24,6 812,8 62,9 84,5 4 KrynicaZdrój 0,6 60,5 1,3 0,15 85,0 3,5 18,3 27,2 19037,0 968,0 348,0 883,5 6270,0 616,0 5 Leluchów 5,65 4100,0 10,6 3,8 212,0 983,0 130,3 6 Łomnica Z. 0,3 214,1 3,5 0,44 54,29 4,6 8,14 4,3 2562 86,9 32,4 591,2 622,9 147,9 7 Milik 1,0 623,0 7,0 2,7 157,0 7,9 27,2 7,2 5613,0 14,0 13,7 673,0 370,0 597,0 8 Mochnaczka 0,99 711,0 0,9 3,5 193,0 12,8 31,5 1,3 1013,0 1,6 10,6 239,0 34,9 51,5 9 Muszyna 0,61 399,0 1,3 1,6 101,5 9,4 28,6 8,2 6589,0 25,6 55,0 751,5 402,7 934,0 10 PiwnicznaZdrój 0,97 688,0 2,1 0,2 139,0 27,8 28,4 6,6 4989,0 26,1 67,9 351,5 760,4 443,0 11 Powroźnik 0,8 645 1,4 5,0 74,1 14,9 44,0 5,7 4172 90,0 116,0 594,0 646,0 255,0 12 Szczawnik 1,2 945,0 1,3 1,1 150,0 88,0 9,1 2,4 1758,0 9,5 20,2 204,0 317,8 78,7 13 Tylicz 0,32 42,7 2,0 8,2 12,8 1,7 3,0 6,7 5003,0 21,3 46,0 1082,0 588,0 131,8 14 Wierchomla 1,1 1316,0 0,9 0,33 256,4 14,0 36,55 2,5 1830,0 3,6 6,1 531,5 120,0 144,7 15 Wojkowa 3,44 2582,0 11,1 3,0 160,0 516,3 106,4 16 Złockie 0,8 594,3 1,5 5,0 125,7 3,3 27,4 25,0 18002,0 989,0 96,0 525,0 3800,0 1751,0 17 Zubrzyk 1,8 1399,0 4,5 0,2 133,0 140,0 87,3 13,2 9642,0 89,0 19,9 177,0 2672,0 532,0 18 ŻegiestówZdrój 2,5 1912,0 7,0 3,4 228,0 28,0 116,0 10,0 7911,0 42,6 19,3 445,2 635,0 1036,0 19 Krościenko n/dunajcem 20 Szczawnica 21 Szczawa 22 WysowaZdrój 1,2 21,8 1,2 22,3 2,1 24,7 717,0 9157,0 749,0 9796,0 1288,0 12850,0 Wykorzystanie badań izotopowych wód leczniczych w ostatnich dwudziestu latach, umożliwiło w znacznym stopniu rozpoznanie wieku wód i określenie położenia obszarów zasilania wodami infiltracyjnymi. Według A. Zubera (2007) szczawy zwykłe Karpat są bardzo zróżnicowane wiekowo. W źródłach najczęściej występują wody współczesne o średnim wieku od ok. 15 do ponad 100 lat. W głębszych odwiertach występują często wody holoceńskie ery przedbombowej, a nawet wody z okresu glacjalnego, obserwowane w niektórych otworach usytuowanych wzdłuż doliny Popradu i Muszynki w KrynicyZdroju, Muszynie, Złockiem, Żegiestowie, Miliku i PiwnicznejZdroju (Zuber A.,2007). Wody dehydratacyjne powstają w procesie powolnej diagenezy minerałów ilastych (Oszczypko N., Zuber A., 2002). W źródłach i odwiertach, chlorkowe wody dehydratacyjne ( o bardzo niskiej zasobności), zazwyczaj mieszają się z wodami infiltracyjnymi. Wody dehydratacyjne Szczawy, Szczawnicy i Wysowej okresowo L.p 23 24 Miejscowość Kraków Mateczny Kraków Swoszowice 25 Krzeszowice Mineralizacja wody g/dm 3 145,0 2606,0 111,0 5005,0 141,0 3829,0 2,0 132,0 5,6 41,6 0,85 29,0 54,1 355,0 93,0 175,0 78,0 325,0 247,7 6152,0 140,0 6331,0 331,0 6834,0 23,1 223,3 24,5 215,0 21,0 53,0 dopływają do powierzchni bez lokalnej domieszki wody infiltracyjnej (Zuber A., 2007). Szczególnym przypadkiem szczaw chlorkowych są wody typu Zuber w KrynicyZdroju, gdzie mieszanie się wód dehydratacyjnych z infiltracyjnymi, zachodzi na głębokości kilkuset metrów w warunkach wolnego przepływu i dużych ciśnień CO 2 (Zuber A., 2007). 3.2. Ogólne informacje o leczniczych wodach siarczkowych Wody siarczkowe powinny zawierać 1 mg siarki dwuwartościowej w litrze wody. Wody te uznane za lecznicze, występują na zapadlisku przedkarpackim w KrakowieSwoszowicach, KrakowieMatecznym, Krzeszowicach oraz w Karpatach w Wapiennem k. Gorlic. W 1873 roku w opracowaniu: Rys Balneologii Powszechnej, Michał Zieleniewski pisał o Swoszowicach: Wieś w Galicyi, słynna ze znakomitej kopalni i hut siarki, własnością skarbową będących, posiada zdrój siarczany, dawniej arcy Tabela 3. Zakres mineralizacji oraz zawartości głównych jonów w wodach siarczkowych. 26 Wapienne HCO 3 Cl SO 4 2 Ca 2+ Na + Mg 2+ Aniony mg/dm 3 Kationy mg/dm 3 II. Wody siarczkowe tj. wody o zawartości S 2+ nie mniej niż 1 mg/ dm 3 2,2 3,8 2,7 2,9 2,7 2,9 0,42 0,56 289,8 389,0 638,0 845,0 360,0 381,3 239,7 347,6 425,5 549,6 14,1 78,4 14,2 21,3 3,2 7,1 7706,8 1763,6 1154,0 1304,0 1510,0 1682,0 14,2 25,4 128,3 320,6 582,0 584,4 589,0 622,8 57,0 80,8 465,5 578,0 45,0 75,6 11,2 13,1 11,8 52,9 68,1 199,4 94,3 97,5 67,1 124,0 11,2 19,8 10 11

3. Typy wód leczniczych i termalnych 3. Typy wód leczniczych i termalnych okwity, zawsze jednak bardzo silny i skuteczny, tryszczący z potężnych pokładów siarki i gipsu Siarkowodór jest składnikiem, który nadaje wodom swoistość i odgrywa zasadniczą rolę jako czynnik leczniczy. Jest to gaz nieco cięższy od powietrza i łatwy do rozpoznania po charakterystycznym zapachu, występujący w wodach podziemnych zarówno w strefach płytkich, jak i głębokich. Gaz ten łatwo rozpuszcza się w wodzie i łatwo się z niej wydziela na granicy woda/powietrze. Wody siarczkowe występują dość powszechnie, jako rozproszone źródła na obszarze Karpat. Ogółem w obrębie woj. małopolskiego L. Rajchel zarejestrowała około 70 źródeł o zróżnicowanej zawartości H 2 S powyżej 1 mg/ dm 3. Do wykorzystania w balneologii zaproponowano źródła wypływające w trzech miejscowościach tj. w Lipnicy na Orawie, Foluszu k. Gorlic i Plichty k. Ciężkowic (Rajchel, 2000). w ustawie Prawo geologiczne i górnicze: Wodą termalną jest woda podziemna, która na wypływie z ujęcia ma temperaturę nie mniejszą niż 20 C. Wody takie, zależnie od temperatury dzieli się na: wody hipotermalne (20 C 35 C), homotermalne ( 35 C 40 C), hipertermalne (> 40 C). Pierwsze informacje dotyczące wód podziemnych o podwyższonej temperaturze w Małopolsce, odnoszą się do źródła w Jaszczurówce odkrytego w 1844 roku przez L. Zejsznera. W 1873 roku w opracowaniu: Rys Balneologii Powszechnej, Michał Zieleniewski opisał Cieplicę Tatrzańską jako: zdrój ciepliczy obojętny, dobrowolnie wyłoniony, zwany od tamecznego ludu wodą jaszczurową lub Jaszczurówką dla tego, że tuż przy nim pod kamieniami, często napotykać można salamandry zwyczajne, od góralów pospolicie jaszczurami zwane. Stała jej ciepłota wynosi 21,2 0 C. Pierwszy otwór o głębokości 150,3 m, w którym stwierdzono podwyższoną temperaturę wody na głębokości 20 m, odwiercony był w 1956 r. w Jaszczurówce (Chowaniec J., i in. 2010). Przykładem wykorzystania wód termalnych w starożytności (II wiek) jest miasto Hierapolis (Pamukale). Wody termalne określane są też synonimem wody geotermalne. W Polsce wody termalne związane są z osadami różnych pięter stratygraficznych, występujących na Niżu Polskim, w Sudetach i w Karpatach o temperaturach 8090 C a nawet przekraczających 100 C (Górecki W. i in.2011). Udokumentowane złoża wody termalnej znane są w około 10 miejscowościach na Tabela 4. Zakres mineralizacji oraz zawartości głównych jonów w wodach chlorkowych. Fot. 1. Pamukale Turcja. Basen termalny Kleopatry, zasilany wodą termalną, kwasowęglową (CO 2 ok. 0,4 g/dm 3 ), o mineralizacji około 2,5 g/dm 3. Temperatura wody 35 ºC. Pod wodą zatopione antyczne kolumny marmurowe. zasady racjonalnej gospodarki zasobami (Chowaniec J., 2012). Ogólny pogląd na możliwości wykorzystania takich wód na obszarze Polski przedstawiony jest na rys. 4, wg Atlasu zasobów wód i energii geotermalnej Karpat Zachodnich (Górecki W. i in,2011). W Polsce funkcjonuje 5 geotermalnych zakładów ciepłowniczych, w tym jeden w woj. małopolskim w Bańskiej Niżnej na Podhalu. L.p Uzdrowisko 27 Rabka Zdrój Mineralizacja wody g/dm 3 HCO 3 Cl SO 4 2 Ca 2+ Na + Mg 2+ Aniony mg/dm 3 III. Wody chlorkowe ( solanki rabczańskie ) 16,8 24,1 402 1287 9633 14084 < 0,50 8,30 21,3 100,1 Kationy mg/dm 3 6075 8835 23,8 45,8 3.3. Ogólne informacje o leczniczych wodach chlorkowych (solankach) Trzecim rodzajem wód leczniczych w województwie małopolskim, są wody chlorkowe (solanki). Tylko w RabceZdroju takie wody posiadają udokumentowany chemizm oraz zatwierdzone zasoby eksploatacyjne. Natomiast wody solankowe i solanki stwierdzone są w licznych wierceniach poszukiwawczych, wykonanych w obrębie Karpat i Zapadliska przedkarpackiego. Do celów balneoterapeutycznych wykorzystywane są tylko w RabceZdroju. Rozpoznanie jakości tych wód z wybranych odwiertów, mogło pozwolić na określenie ich przydatności w lecznictwie uzdrowiskowym. Solanki RabkiZdroju są głównie dehydratacyjnymi wodami diagenetycznymi, mieszającymi się z wodami lokalnej infiltracji (Dowgiałło J., 1980). Wody tego rejonu związane są ze złożami ropy naftowej i mogą być mieszaniną wód diagenetycznych z wodami przedplejstoceńskimi (Oszczypko N., Zuber A., 2002). Odrębnym zagadnieniem są solanki uznane za lecznicze w miejscowości Łapczyca. W odwiercie o głębokości ok. 1200 m, występuje solanka chlorkowo sodowa, jodkowa. (Paczyński B. i in., 2007). Jon jodkowy ma stężenie, pozwalające uznać go za składnik swoisty. 3.4. Ogólne informacje o wodach termalnych Kryteria warunkujące zaliczenie wód podziemnych do termalnych, określone są obszarze Niecki Podhalańskiej (Karpaty wewnętrzne). Na pozostałym obszarze w (Karpatach zewnętrznych) wody termalne charakteryzują się niską zasobnością i wykazują silnie zmineralizowane wody. Udokumentowane zostały tylko w RabceZdroju i Porębie Wielkiej (Karpaty zewnętrzne). Z dotychczasowych badań wynika, że flisz zewnętrzno karpacki jest mało perspektywicznym kolektorem dla uzyskania wód termalnych w znaczących ilościach (Chowaniec, 2003). Bardzo istotnym czynnikiem jest odnawialność zasobów. Eksploatacja wód termalnych podlega takim samym ograniczeniom jak eksploatacja zwykłych i leczniczych wód podziemnych, czyli z warstwy wodonośnej można wydobyć tyle, na ile pozwalają Rys 4. Lokalizacja instalacji geotermalnych w Polsce, 2010. (Górecki W. 2011) 12 13

3. Typy wód leczniczych i termalnych 3. Typy wód leczniczych i termalnych 3.5. Wody termalne w niecce podhalańskiej W województwie małopolskim, w obrębie Niecki Podhalańskiej (Karpaty wewnętrzne) istnieją najkorzystniejsze warunki eksploatacji wód termalnych. Decyduje o tym budowa geologiczna, wysoka temperatura na wypływie (sięgająca 90 C), niska mineralizacja (do 3 g/dm 3 ), wysoka wydajność (nawet do 550 m 3 /h z pojedynczego ujęcia), dobra odnawialność złoża, łatwa dostępność terenu i pełna izolacja od powierzchni terenu. Podhalański system geotermalny należy do najbardziej perspektywicznych w Polsce i w Europie, pod względem możliwości zagospodarowania wód termalnych. Oferuje dobre warunki złożowe i eksploatacyjne odpowiednią bazę dla geotermalnej sieci ciepłowniczej dużej skali, rekreacji, balneoterapii oraz wszechstronnych zastosowań (Kępińska B. w Górecki W. 2011). Do tabeli 5 wpisano miejscowości występowania wód termalnych w poszczególnych regionach Małopolski a rozszerzone informacje podano w dalszej części, zgodnie z numeracją przyjętą w tej tabeli. Rys. 6. Mapa geologiczna Podhala (bez utworów czwartorzędowych, uproszczona. Chowaniec J., 2009) Rys. 5. Uproszczony model artezyjskiego systemu geotermalnego Tatry Podhale (wg. J. Wieczorek,1998). Niecka Podhalańska stanowi zbiornik wód termalnych z zasięgiem od brzegu Tatr po Pieniński Pas Skałkowy. Niecka Tabela 5. Występowanie wód termalnych w obrębie Niecki Podhalańskiej Karpaty Wewnętrzne. (Chowaniec, i in.,2006, Górecki i in.,2011) Numery otworów na mapach Miejscowość Gmina Rok wykonania pierwszego otworu lub odkrycia źródła Temp. wody na wypływie [ C] Głębokości otworów 6 5.1, 5.2, 5.3 Bańska Niżna Szaflary 1981 8286 32405261 5.4, 5.5 Biały Dunajec Biały Dunajec 1990 8286 20832117 5.6 Białka T. Bukowina T. 2008 77 2500 5.7 Bukowina T. Bukowina T. 1981 67 3780 5.8 Chochołów Czarny Dunajec 1991 82 3572 5.9 Ząb (Furmanowa) Zakopane 1990 60,5 2324 5.10 Poronin Poronin 1989 63 3003 5.11, 5.12, 5.13 Zakopane Zakopane 1960 2536 11133063 5.14 Zazadnia (Małe Ciche ) Poronin 1986 22 680 5.15 Siwa Woda Kościelisko 1973 20 856 5.16 Jaszczurówka Zakopane 1958 22,7* 150,3 * W Jaszczurówce w trakcie wiercenia otworu w 1956 r. na głęb. 20 m stwierdzono podwyższoną temperaturę wody Rys. 7. Lokalizacja otworów termalnych w Niecce Podhalańskiej. 14 15

3. Typy wód leczniczych i termalnych rozciąga się równoleżnikowo z zachodu na wschód, pasmem o długości około 40 km. Jej szerokość w części zachodniej wynosi około 11 km, w środkowej około 16 km, natomiast we wschodniej około 7 km (Chowaniec i in., 1997, 2010). Strefa zasilania, to masyw Tatr około 350 km 2. Wody opadowe wnikają systemami szczelin w głąb wyniesionego masywu Tatr i przemieszczają się ku północy pod nieprzepuszczalny dla nich kompleks paleogeńskich skał fliszowych (łupki, piaskowce). W miarę coraz głębszego wnikania w masyw skalny wody stopniowo się nagrzewają. Na głębokości 1000 m w Zakopanem mają temperaturę 26 o C a poniżej 2000 m w rejonie Białego Dunajca 80 o C. Jednocześnie zwiększa się mineralizacja wód, oraz wzrasta ich ciśnienie w zbiorniku (Chowaniec i in.). Wody termalne Niecki Podhalańskiej eksploatowane są obecnie w pięciu ośrodkach rekreacyjnych (Termy Podhalańskie w Bańskiej Niżnej, Terma Białka Tabela 6. Występowanie wód termalnych w Karpatach zewnętrznych Nr na Otwór Gmina Tatrzańska, Terma Bukowina Tatrzańska i Aqua Park Zakopane) oraz wykorzystywane dla celów grzewczych przez PEC Geotermia Podhalańska, dla potrzeb indywidualnych odbiorców w miejscowościach Bańska Niżna oraz częściowo Zakopane. W obrębie Niecki Podhalańskiej do 2013 roku wykonano 15 otworów, z których uzyskano wody termalne o różnej temperaturze, wydajności, mineralizacji i różnym składzie jonowym, w zależności od głębokości ujęcia i odległości od północnego brzegu Tatr. dyspozycyjne niecki Podhala określone w 2011 r. przez J. Chowańca i in. a podane w Bilansie zasobów za 2012 rok, wynoszą 980 m 3 /h. Suma zasobów eksploatacyjnych czynnych otworów z wodami termalnymi, zlokalizowanych na obszarze Niecki Podhalańskiej, nieco przekracza oszacowane zasoby dyspozycyjne. 3.6. Wody termalne w Karpatach zewnętrznych Parametry hydrogeologiczne fliszu Karpat zewnętrznych są zdecydowanie odmienne od parametrów utworów budujących podłoże Niecki Podhalańskiej. Wody termalne na tym obszarze są rozpoznane punktowo a skomplikowana budowa geologiczna ogranicza uzyskanie większych ich ilości. Występują one w zbiornikach zamkniętych i dlatego ich zasoby są ograniczone. Z dotychczasowych badań wynika, że flisz zewnętrznokarpacki jest mało perspektywicznym kolektorem dla uzyskania wód termalnych w znaczących ilościach (Chowaniec J., 2003). otworu ekspl. Mineralizacja wody [g/dm 3 ] 6 7 4.27 Rabka IG2 RabkaZdrój 5.16 Poręba Wielka 1 Niedźwiedź 5.17 5.18 5.19 Poręba Wielka IG1 Skomielna Biała 1 Czarny Potok GT1 Niedźwiedź 1215 samowypływ 1838 dyn. zw. wody 570 m n.p.m. 2002 samowypływ Temp. wody [ C] 4,5 26,42 28 0,1 21,79 27 12,1 21,86 42 RabkaZdrój 1505 0,02 11,15 38 KrynicaZdrój Otwór wykonany w 2011 r. Brak danych Jedynym eksploatowanym ujęciem wód termalnych zlokalizowanym poza Niecką Podhalańską, jest otwór Rabka IG2 o głębokości 1215 m. Woda wykorzystywana jest do kąpieli wannowych oraz do inhalacji górnych dróg oddechowych. Z uwagi na ograniczone zapotrzebowanie, samowypływ z otworu jest ograniczony do około 1 m 3 /h a temperatura na wypływie wynosi ok. 18ºC. W Porębie Wielkiej prowadzone są aktualnie badania pod kątem możliwości wykorzystania solanki termalnej z otworu IG1 ( Orkanówka ). Miejscowość W dorzeczu Popradu między Tyliczem na wschodzie a Głębokiem k. Piwnicznej na zachodzie, w każdej prawie miejscowości występują wody lecznicze. Jest to obszar współwystępowania wód leczniczych i zwykłych w tych samych ogniwach litostratygraficznych fliszu karpackiego. Obszar ten określany jest jako centralna strefa hydrochemiczna, obejmująca dorzecze Popradu, kontynuująca się ku SE na teren Słowacji rys. 3. Obserwuje się tutaj, zazwyczaj pionową strefowość hydrochemiczną, cechującą się wzrostem stopnia mineralizacji wód wraz z głębokością i na ogół spadkiem wydajności ujęć. Dla złóż o zasobach odnawialnych mamy do czynienia ze współwystępowaniem wód zwykłych i leczniczych w obrębie zlewni hydrogeologicznej, traktowanej jako struktura hydrogeologiczna. Unikatowym zjawiskiem są mofety, czyli ekshalacje CO 2, które spotkać można pomiędzy Tyliczem Krynicą Jastrzębikiem Złockim (Ciężkowski W. i in., 1999) jako anomalie w powietrzu podlebowym. Źródłem dwutlenku węgla w Karpatach są zachodzące w głębi Ziemi procesy endogeniczne postwulkaniczne oraz metamorficzne, których zasięg i intensywność są niemożliwe do sprecyzowania (Ciężkowski W. i in., 2002). Niedawno przedstawiona została hipoteza zakładająca migrację dwutlenku węgla od południa ze Słowacji na terytorium Polski, w rejon doliny Popradu (Rajchel L., 2012). Zjawisko wydobywania się dwutlenku węgla na powierzchnię ziemi opisywane jest jako ekshalacje, wyziewy lub mofety. Mofeta dwutlenku węgla w Tyliczu oraz mofeta w Złockiem (wg ostatnich informacji znajduje się ona na gruntach Jastrzębika) uznawane są za największe w Karpatach Polskich. 4. Szlaki wód leczniczych I. POPRADZKI SZLAK MOFET DWUTLENKU WĘGLA Tabela 7. Charakterystyka mofet źródeł w miejscowości Jastrzębik mofety (źródła) 4.A. Mofety dwutlenku węgla w ZłockiemJastrzębiku Największym obszarem występowania suchych ekshalacji dwutlenku węgla w Karpatach jest obszar na pograniczu miejscowości Jastrzębik i Złockie. Stwierdzono tu występowanie prawie 40 wyraźnych ekshalacji, przy czym obszar wyziewu największej z nich w dolinie koryta bagnistego Potoku Złockiego, jest od 1998 r. pomnikiem przyrody nieożywionej im. prof. Henryka Świdzińskiego (Rajchel L., 1999). Na pokrytym wodą obszarze około 25 m 2 widoczne są wydobywające się ze szczelin bąble gazu o różnej wielkości i częstotliwości. Mineralizacja wody (rok analizy) [g/dm 3 ] Składniki swoiste 6 11 Jastrzębik Dychawka 1,28 (2005) CO 2 HCO 3 Ca 13 Jastrzębik Bulgotka 1,20 (2005) Fe, CO 2 HCO 3 CaMg 15 Jastrzębik Zatopione 1,98 (2005) Fe, CO 2 HCO 3 Ca Fot. 1. Złockie Jastrzębik, dolina potoku Złockiego. Mofeta CO 2 odkryta w 1938 r. przez prof. Henryka Świdzińskiego. Jest to najefektowniejsza w Polsce a także rzadko spotykana powierzchniowa ekshalacja dwutlenku węgla. Wyeksponowane i opisane na tablicach przy mofecie są 3 źródła: Zatopione, Dychawka i Bulgotka. Fot. 2 i 3. Złockie Jastrzębik, dolina potoku Złockiego. Źródło zatopione. Obecność rudawek w towarzystwie bulgotek CO 2 wskazuje wypływy wód typu szczawa. 16 17

4. Szlaki wód leczniczych 4. Szlaki wód leczniczych Fot. 4 i 5. Złockie Jastrzębik, dolina potoku Złockiego. Mofeta CO 2 Dychawka. Słychać tu wydobywający się CO 2. 4.B. Mofety dwutlenku węgla w Tyliczu W zagajniku w dawnym Ośrodku Doświadczalnym Akademii Rolniczej Kraków (obecnie Osada Domki w Lesie) w 2012 roku odkopano kręgi betonowe ujmujące Fot. 8. Tylicz. Ujęcia źródeł i ekshalacji CO 2 w kręgi betonowe, odkopane i wyeksponowane dla turystów i kuracjuszy. wypływy wody i ekshalacje CO 2. Mineralizacja wody i stężenie CO 2 w poszczególnych studniach o głębokości do około 1,5 m, jest zróżnicowana. Poniżej mofet istnieją pozostałości po zbiornikach, w których w latach 50tych i 60tych była prowadzona doświadczalna hodowla glonów (alg) w ramach programu kosmicznego. Prowadzono wówczas ujęcia Rok wyk. Depresja 5 źr. Andrzejówka Stratygrafia utworów wodonośnych: Paleogen (Piaskowce z Piwnicznej) typu szczawa, odkryte w 1877 r. W dziesięć lat później ustanowiony został wokół nich pierwszy obszar ochrony górniczej w kształcie koła o promieniu 1000 m. Woda ze źródła Kinga była eksploatowana i butelkowana już przed 1914 rokiem. Źródła zlokalizowane są w miejscu ogólnie dostępnym dla ludności miejscowej i kuracjuszy przez cały rok. 4.2. Głębokie, gm. PiwnicznaZdrój W dolinie potoku Głęboczańskiego znane są od dawna źródła wód mineralnych (w nawiasach podano jony występujące nie we wszystkich ujęciach) 1 A1 2 A5 2000 150 2003 106,5 7,2 35,60 3,6 37,40 3 A8 2013 4 M3 II. POPRADZKI SZLAK WÓD KWASOWĘGLOWYCH I SZCZAW 4.1. Andrzejówka, gm. Muszyna Tabela 8. Charakterystyka ujęć wody leczniczej w miejscowości Andrzejówka 2003 150 0,9 35,70 Fot.1. Andrzejówka. Ujęcie źródła wody kwasowęglowej w dolinie potoku Andrzejówka szczawa lub woda kwasowęglowa wodorowęglanowomagnezowo (wapniowo)sodowa, (żelazista) o mineralizacji około 2 do 6 g/l Fot. 6 i 7. Złockie Jastrzębik, dolina potoku Złockiego. Źródło szczelinowe Bulgotka. Fot.9. Tylicz. Przebijający się nad powierzchnię wody mineralnej CO 2. Widoczne różnej wielkości bąble CO 2 oraz rudobrunatny osad wytrącających się z wody wodorotlenków żelaza. badania na potrzeby stworzenia skondensowanego pokarmu dla kosmonautów Związku Radzieckiego. Program zaniechano, bo nie przyniósł spodziewanych efektów. Fot.1. Głębokie. Zadaszenie nad źródłami. Widok ogólny po renowacji obiektu i regulacji potoku Głęboczańskiego Tabela 9. Charakterystyka źródeł wody leczniczej w miejscowości Głębokie źródła Rok wyk. dokum. Wydatek Fot. 2. Głębokie. Bodnia z ujętymi trzema źródłami wody leczniczej. Dwa wypływy wody szczawnej: Kinga 1 i Kinga 2 z osadami żelazistymi na odpływie. Trzeci wypływ wody z białą smugą bakterii siarczkowych; to źródło szczawy siarczkowej Kinga 3. Powyżej ujęć istnieją stare fundamenty dawnego zakładu butelkowania. Zdrój jest nadal bardzo popularny. (w nawiasie podano jony występujące nie we wszystkich źródłach) 1 2 3 źr.kinga wypływ 1 źr.kinga wypływ 2 źr.kinga wypływ 3 1974 0,210 1974 0,077 szczawa wodorowęglanowo sodowo wapniowo (magnezowa) o mineralizacji około 2,6 do 3,2 g/l szczawa siarczkowa wodorowęglanowo sodowo 1974 ~0,04 wapniowa o mineralizacji około 3,2 g/l Stratygrafia utworów wodonośnych: Paleogen 18 19

4. Szlaki wód leczniczych 4. Szlaki wód leczniczych 4.3. Jastrzębik, gm. Muszyna W Jastrzębiku występują źródła szczaw i suche ekshalacje CO 2, które zinwentaryzowane były w latach sześćdziesiątych przez S. Dam se. Większość z nich uległa już zanikowi. Tabela 10. Charakterystyka ujęć wody leczniczej w miejscowości Jastrzębik ujęcia Rok wyk. Depresja Nowe rozpoznanie dokonane zostało w 2001 roku w trakcie wiercenia otworów G7, G8, G10 i G15. Udokumentowano wody typu szczawa wodorowęglanowowapniowa, żelazista o wydajnościach od 2,2 m 3 /h do poniżej 1 m 3 /h. (w nawiasach podano jony występujące nie we wszystkich ujęciach) 1 G7 2 G8 3 G10 2001 108,3 2001 101,3 2001 100,0 4 P15 2003 0,75 29,12 2,20 32,60 0,60 27,10 0,4 42,0 5 źr. Iwona 0,074 6 źr. Pod Cerkwią św. Łukasza 7 źr. Jastrząb szczawa lub woda kwasowęglowa wodorowęglanowo wapniowo (magnezowa), (żelazista) o mineralizacji około 1 do 4,3 g/l Stratygrafia utworów wodonośnych: Paleogen (Piaskowce krynickie, Warstwy z Zarzecza, Piaskowce z Piwnicznej) Fot.1. Jastrzębik. Ujęcie źródła Pod Cerkwią. Obecna nazwa Zdrój św. Łukasza Fot.2. Jastrzebik. Cerkiew św. Łukasza znajduje się po drugiej stronie drogi. 4.4. Krynica, gm. KrynicaZdrój Wielką erę Krynicy jako uzdrowiska rozpoczęła w 1856 r. działalność Józefa Dietla uznawanego za ojca polskiej balneologii. W tym okresie powstały nowe obiekty uzdrowiskowe zlokalizowane wzdłuż pasażu spacerowego, jak Stary Dom Zdrojowy (fot. 7), Stare Łazienki Mineralne i Borowinowe (fot. 5), Drewniana Pijalnia Główna (fot. 3). Do rozwoju uzdrowiska przyczyniło się wybudowanie w 1876 r. linii kolejowej do Muszyny, rozbudowanej do Krynicy w 1911 r. W Uzdrowisku znajduje się 25 ujęć wody leczniczej, z tego 7 źródeł nadaje się do kuracji pitnej lub do produkcji wody butelkowanej (Jan, Zuber, Słotwinka). Pozostałe ujęcia dostarczają wody mineralnej do leczenia wziewnego (inhalacje) oraz zabiegów w postaci kąpieli mineralnokwasowęglowych. Woda Zuber występująca na głębokości od 750 do 950 m jest bardzo silnie zmineralizowana, posiada znaczną ilość jonu Na+, przy dużej zawartości chlorków. eksploatacyjne kopaliny towarzyszącej CO 2 z otworów: Zuber II 234 m n3 /d, Zuber III 810 m n3 /d, Zuber IV 525 m n3 /d. Woda lecznicza eksploatowana jest samoczynnie na przelew ze źródeł: Zdrój Główny, Józef, Jan i Słowinka, samoczynnie z odwiertów: Nr 9, Nr 10, Nr 14 Mieczysław, Zuber I, Zuber II, Zuber III, Zuber IV i przy pomocy pomp głębinowych z otworów: Nr 1, Nr 3, Nr 5 Tadeusz, Nr 6, Nr 7, Nr 8, Jan 1, Jan 13a, Tabela 11. Charakterystyka ujęć wody leczniczej w Uzdrowisku KrynicaZdrój ujęcia Rzędna depresji (w nawiasach podano jony występujące nie we wszystkich ujęciach lub występujące okresowo) 1 Zdrój Główny 2 Jan 3 Józef 4 Słotwinka 5 Nr 1 190,3 6 Nr 3 228,0 7 Nr 4a 194,1 8 Nr 5 Tadeusz 231,9 9 Nr 6 157,2 10 Nr 7 209,7 11 Nr 8 296,5 12 Nr 9 189,0 13 Nr 10 423,0 14 Nr 14 Mieczysław 57,2 15 Nr 18 248,8 16 Nr 25 500,0 17 Słotwinka 2 18 Jan 1 10,0 19 Jan 13a 50,5 20 P 1 35,0 21 St 1 66,0 22 Zuber I 810,0 23 Zuber II 948,5 24 Zuber III 935,7 25 Zuber IV 803,2 2,66 566,91 szczawa wodorowęglanowo wapniowo magnezowa o mineralizacji około 2 g/l 0,87 581,95 szczawa wodorowęglanowo wapniowa 0,23 o mineralizacji około 0,5 do 0,7 g/l 588,565 0,38 614,11 4,44 573,07 1,20 554,50 szczawa wodorowęglanowo magnezowo sodowo wapniowa, żelazista o mineralizacji około 3 g/l szczawa wodorowęglanowo wapniowo magnezowa, (żelazista) o mineralizacji około 1 do 3 g/l 1,00 635,13 szczawa wodorowęglanowo wapniowa, 0,69 żelazista o mineralizacji około 3,5 g/l 643,00 6,60 571,25 4,44 572,43 0,96 550,37 0,46 575,00 0,66 560,00 0,26 563,10 woda wodorowęglanowo wapniowa o mineralizacji około 1,2 do 2 g/l szczawa wodorowęglanowo magnezowo wapniowa (sodowa), żelazista o mineralizacji około 4,5 i 9,4 g/l szczawa wodorowęglanowo wapniowo magnezowa o mineralizacji około 4,5 g/l 0,73 575,00 szczawa wodorowęglanowo wapniowa, 0,72 żelazista o mineralizacji około 4,5 g/l 590,00 szczawa wodorowęglanowo sodowa o mineralizacji około 5 g/l 0,48 578,50 szczawa wodorowęglanowo wapniowa, 1,20 (żelazista) o mineralizacji około 1 i 2 g/l 578,00 1,50 513,166 szczawa wodorowęglanowo wapniowa 0,40 o mineralizacji około 2 do 4 g/l 482,0 0,36 3,60 0,12 1,20 0,20 2,00 0,102 0,816 szczawa wodorowęglanowo sodowa, jodkowa o mineralizacji około 21,5 do 28 g/l 20 21

4. Szlaki wód leczniczych 4. Szlaki wód leczniczych 29 źr. Źródlanego Potoku 30 źr. Geologów 31 źr. Szalone 32 źr. Wiaderko 33 źr. Miłość 34 otwór C1 35 otwór K10 120,0 2,19 36 otwór K9 120,0 37 otwór K8 57,0 1,5 szczawa (żelazista) o mineralizacji około 1 do 2,5 g/l szczawa wodorowęglanowo wapniowa (żelazista) o mineralizacji około 1,3 do 7,6 g/l Stratygrafia utworów wodonośnych: Paleogen (Warstwy z Zarzecza, Pce krynickie, margle łąckie ogniwo z Maszkowic) Fot. 4. KrynicaZdrój. Najstarszy budynek nadbudowa źródła Słotwinka, Rotunda z 1808 roku, która początkowo stała nad zdrojem Głównym na deptaku a w 1863 r. przeniesiona do Parku Słotwińskiego (Franczukowski Z., i in.2008). Fot. 6. KrynicaZdrój. Miejsce lokalizacji ujęcia Mieczysław (Nr 14) odwierconego w 1933 r. a zrekonstruowanego w 1969 roku głębokość 57 m. Widok ściany bocznej Starego Domu Zdrojowego z Pijalnią wody leczniczej Mieczysław. : szczawa, wodorowęglanowowapniowosodowomagnezowa (Schmalz A., i in., 2007). Fot.1. KrynicaZdrój. Nowe Łazienki Mineralne, otwarte w 1926 r. W latach następnych 19311933 wykonano rekonstrukcję źródeł: Główne, Jan, Józef i Słotwinka. Fot. 5. KrynicaZdrój. Stare Łazienki Mineralne wzniesione w latach 18631966 Fot.2. KrynicaZdrój. Zdrój Główny na tle remontowanej w 2013 r. Pijalni Głównej. Jest to naturalne źródło u stóp Góry Parkowej, ujęte konstrukcją dzwonową, żeliwną, z nałożoną cembrowiną betonową w formie misy wyłożonej płytkami ceramicznymi. Woda wypływa przelewem w sposób samoczynny (Schmalz A., i in., 2007). P 1. Odwierty płytkie charakteryzują się niskimi wykładnikami gazowymi a 4 odwierty głębokie wysokimi wykładnikami CO 2 : Zuber I, Zuber II, Zuber III i Zuber IV. Uzdrowisko KrynicaŻegiestów S.A. jest producentem wód Fot.3. KrynicaZdrój. Pijalnia wody leczniczej z ujęć Jan i Józef. Źródło ujęte w 1918 roku na skarpie zbocza doliny potoku Palenica, przebudowane w 1933 roku. Woda dopływa grawitacyjnie do pomieszczenia w Pijalni Jana. Źródło Józef położone jest 200 m od źródła Jan. W pijalni podawana jest także woda lecznicza Zuber (Schmalz A., i in., 2007). leczniczych: Słowinka, Zuber i Jan, które rozlewane są do butelek szklanych i butelek typu PET oraz do 5 litrowych kartonów. Zasięgi stref ochrony uzdrowiskowej wkreślono na załączniku 1A: Strefa A obejmuje Fot. 7. KrynicaZdrój. Neorenesansowy Stary Dom Zdrojowy (od strony SW) z 1899 r. 22 23

4. Szlaki wód leczniczych 4. Szlaki wód leczniczych Fot. 8. KrynicaZdrój. Punkt wydawania wody leczniczej z ujęcia Mieczysław. Fot. 9 KrynicaZdrój. Punkt Informacji Turystycznej nad rzeką Kryniczanką. Fot. 15. KrynicaZdrój. Pomnik Adama Mickiewicza z 1906 r. Fot. 16. KrynicaZdrój. Nikifor Krynicki (1895 1968). Prawdzie nazwisko artysty brzmiało Epifaniusz Drowniak, łemkowski malarz prymitywista w latach 50 i 60 XX wieku. Od 1995 r. ma swoje muzeum w Willi Romanówka. Fot. 10 KrynicaZdrój. Odwiert wody leczniczej Zuber II, obok zbiornik na dwutlenek węgla będący kopaliną towarzyszącą wodzie leczniczej. Woda z otworu Zuber I, po przejściu przez separator odprowadzana jest do zbiornika a stąd do rozlewni wody Zuber oraz do Pijalni Głównej. Dwutlenek węgla z separatora kierowany jest do zbiornika i dalej do wytwórni sprężonego CO 2. (Schmalz A., i in., 2007). Fot. 11. KrynicaZdrój. Muszla koncertowa z 1939 r. z tablicą ku czci związanego z uzdrowiskiem Jana Kiepury. Fot. 17. KrynicaZdrój. Romanówka. Muzeum Nikifora z kolekcją obrazów, fotografii i pamiątek po malarzu prymitywiście. Fot. 13. KrynicaZdrój. Sanatorium Patria. Fot. 12. KrynicaZdrój. Pomnik Jana Kiepury. Fot. 14. KrynicaZdrój. Sanatorium Lwigród. Fot. 18. KrynicaZdrój. Zdrój ogólnodostępny, całoroczny ze źródła Słoneczne 16 b, znajduje się około 200 m powyżej dworca kolejowego. Fot. 19. KrynicaZdrój. Miejsce ujętego źródła Słoneczne 16b, szczawy wodorowęglanowowapniowożelazistej. 24 25

4. Szlaki wód leczniczych 4. Szlaki wód leczniczych 4.6. ŁomnicaZdrój, gm. PiwnicznaZdrój W dolinie potoku Łomniczanka kilka źródeł ujętych zostało w zdroje ogólnodostępne już w 1910 roku. Poniżej wodospadu spadającego z wysokości około 3 m, ze szczelin piaskowców wypływają źródła szczaw, znacząc Tabela 13. Charakterystyka ujęć wody leczniczej w miejscowości ŁomnicaZdrój Fot. 20. KrynicaZdrój. Dolna stacja kolejki gondolowej na Jaworzynę Krynicką. Na przedpolu głowica otworu Czarny Potok GT1. Fot. 21. Jaworzyna Krynicka (1114 m n.p.m.). Górna stacja najdłuższej w Polsce kolejki gondolowej. W pobliżu górnej stacji wyciągu zlokalizowany jest posterunek Jaworzyna, który jest ważnym elementem prognoz meteorologicznych. częściowo park zdrojowy wraz zabudowaniami uzdrowiska (336 ha); Strefa B stanowi poszerzenie strefy A o rejony przyległe (788 ha)., Strefa C zewnętrzna (2896 ha). Fot. 22. Jaworzyna Krynicka. Schronisko górskie widziane od strony Muzeum PTTK. ujęcia Rok wyk. Depresja (w nawiasach podano jony występujące nie we wszystkich ujęciach) 1 otwór Pł6 2 otwór Pł7 3 otwór Pł8 4 otwór Pł10 5 otwór 1 6 otwór 2 7 otwór 3 8 otwór 4 piezom. 9 otwór 5 2000 60,0 2000 40,0 2000 120,0 2001 119,0 1979 30,0 1974 33,0 1974 32,0 1974 30,0 1974 30,0 2,7 17,70 5,04 15,70 5,10 25,50 1,20 48,81 1,7 12,90 1,5 14,88 0,1 0,70 0,68 6,20 4,05 (?) 10,70 10 źr. Ł11 Golgota 11 źr. Ł8 Marianum 12 źr. Stanisław (źr. Burgera) 13 źr. Górne 14 źr. Znikające szczawa lub woda kwasowęglowa wodorowęglanowo (wapniowo) (magnezowo) (sodowa) o mineralizacji około 1,5 do 3,2 g/l szczawa wodorowęglanowo wapniowa, żelazista woda kwasowęglowa lub szczawa o mineralizacji około 1 do 2,5 g/l Stratygrafia utworów wodonośnych: Paleogen (Piaskowce z Piwnicznej, Warstwy z Zarzecza) 4.5. Leluchów, gm. Muszyna W wyniku prac poszukiwawczych prowadzonych w latach 19981999 udokumentowano w jednym otworze L4, niewielką ilość Q = 0,4 m 3 /h szczawy wysoko zmineralizowanej 5,64 g/dm 3, z wysoką zawartością jonu Na + 0,99 g/dm 3. Otwór był wykorzystywany do butelkowania wód w rozlewni powstałej w Leluchowie. Fot. 1. Leluchów. Ujęcie otworowe L4. Tabela 12. Charakterystyka ujęcia wody leczniczej w miejscowości Leluchów otworu Rok wyk. Depresja 1 L4 2000 183 0,4 70,0 Stratygrafia utworów wodonośnych: Paleogen szczawa wodorowęglanowosodowa o mineralizacji około 5,7 g/l Fot. 1. ŁomnicaZdrój. Wodospad na potoku Łomniczanka. Koryto potoku z brzegami i źródłami mineralnymi zostało nazwane pomnikiem przyrody im. Zofii i Stefana Alexandrowiczów. (Rajchel L., 1999). Poniżej wodospadu, na skalistych brzegach zbudowanych z piaskowców z Piwnicznej, wypływają liczne źródła i wysięki wód mineralnych określane jako zespół źródeł Górnych. 26 27

4. Szlaki wód leczniczych 4. Szlaki wód leczniczych Fot. 2. ŁomnicaZdrój. Źródło Łomniczanka, szczawy wodorowęglanowowapniowomagnezowe o mineralizacji 2,3 g/dm 3 (Rajchel L., 1999), ujęte i użytkowane w grupie źródeł górnych. Fot. 3. ŁomnicaZdrój. Na drodze odpływu wody ze źródeł i wysięków oraz w dnie potoku Łomniczaki, w wielu miejscach są widoczne miejsca z czerwonorudawym osadem i bąbelkami CO 2. Fot. 5. ŁomnicaZdrój. Samowypływ z odwiertu Pł8. Widoczna droga odpływu do potoku Łomniczanka znaczona żelazistymi nalotami. Fot. 4. ŁomnicaZdrój. W zespole źródeł dolnych znajduje się ujęcie szczawy żelazistej, płytkim odwiertem, z którego doprowadzono grawitacyjnie wodę do Zakładu Przyrodoleczniczego wybudowanego w 1924 r. Obecnie źródło wykazuje okresowe zanieczyszczenia wodą podskórną. na powierzchni rdzawe żelaziste naloty. Obszar ten jest chroniony od 1982 roku. Łomnickie źródła wód mineralnych zgrupowane są w dwóch rejonach w obrębie doliny Łomniczanki: grupa źródeł górnych oraz grupa źródeł dolnych. Obecnie w Łomnicy nie ma śladu po łazienkach mineralnych z 1924 r., częściowo zniszczonych podczas wielkiej powodzi w 1934 r. Do całkowitego upadku uzdrowiska przyczyniły się działania drugiej wojny światowej. W latach 19731974 w Łomnicy odwiercono pięć otworów o numerach od 1 do 5, które nigdy nie były wykorzystywane i obecnie powinny być zlikwidowane. Najnowsze otwory studzienne odwiercono w latach 19992001, które mają być zagospodarowane dla rozlewnictwa w najbliższych latach. Łączne zasoby eksploatacyjne ujęcia składającego się z sześciu otworów (od Pł6 do Pł11) o głębokości od 40 do 120 m wynoszą 17,8 m 3 /h. 4.7. Milik, gm. Muszyna Wody mineralne typu szczawa występujące w źródłach zostały udokumentowane w 1975 roku. Wiercenia rozpoczęto po 1999 roku. Obecnie istnieje tu 9 ujęć otworowych o głębokości od 60 m do 200 m, które eksploatowane są dla potrzeb nowej rozlewni wód mineralnych w Miliku. Źródło Na Głębokiem uznane jest za pomnik przyrody nieożywionej Kazimierz. Źródło znajduje się na granicy wychodni piaskowców z Piwnicznej z warstwami z Zarzecza. W jego pobliżu usytuowany jest jeden Tabela 14. Charakterystyka ujęć wody leczniczej w miejscowości Milik ujęcia Rok wyk. Depresja Fot. 2. Milik. Obudowa odwiertu M4 w Miliku. z większych uskoków biegnących w kierunku Jaworzyny (Chrząstowski i in.,1993). (w nawiasach podano jony występujące nie we wszystkich ujęciach) 1 K1 2 O1 3 M2 4 M4 15 M6 6 M9 7 M11 8 M13 9 M14 2000 60,0 2005 79,0 2000 120,0 2003 114,0 2003 150,0 2004 150,0 2012 200,0 0,78 33,0 1,5 1,58 1,54 47,5 3,90 4,51 2,40 15,80 2,0 31,40 10 źr. Na Głębokiem* Kazimierz 0,03 11 źr.196 13 źr.110 14 źr.163 szczawa wodorowęglanowo magnezowo wapniowa, żelazista o mineralizacji około 2,4 do 4,5 g/l 2013 ~2,0 2012 200,0 brak danych woda kwasowęglowa lub szczawa wodorowęglanowo wapniowa, (żelazista) Stratygrafia utworów wodonośnych: Paleogen (Piaskowce z Piwnicznej) * Pomnik przyrody nieożywionej źródło zboczowe Kazimierz (nr 196 wg dok. hydrogeologicznej) Fot. 1. Milik. Źródło Na Głębokiem. Pomnik przyrody nieożywionej Kazimierz. 28 29

4. Szlaki wód leczniczych 4. Szlaki wód leczniczych 4.8. Mochnaczka W Mochnaczce istnieją dwa źródła wody kwasowęglowej o mineralizacji 1,4g/dm 3, w dolinie potoku Mrokowiec, w rejonie powierzchniowego ujęcia wody dla Tylicza. źródła 4.9. Muszyna, gm. Muszyna Muszyna położona jest w dolinie Popradu i jego dopływów Muszynki i Szczawnika. Poprad jest jedyną rzeką w Polsce, która przecina główny grzbiet karpacki, tworząc malowniczy przełom o długości 50 km. Na terytorium Polski wpływa w Leluchowie i po przebyciu kolejnych 62 km uchodzi do Dunajca. Na południe od Muszyny znajdują się najpiękniejsze fragmenty przełomu Popradu. W Muszynie Poprad przyjmuje największy w Polsce dopływ, prawobrzeżną Muszynkę. 1 2 3 1 Pod Świerkiem 2 Pod Jodłą woda kwasowęglowa wodorowęglanowo wapniowo magnezowa o mineralizacji około 1,4 g/l Tabela 15. Charakterystyka ujęć wody leczniczej w miejscowości Muszyna ujęcia Rok wyk. Depresja Wody lecznicze ujęto przy pomocy licznych otworów studziennych, z których najstarszy Antoni o głębokości 120 m, wykonany został w latach 19281929. W 1930 roku wybudowano na lewym brzegu Popradu drewniane łazienki mineralne (Nr 1), do których wodę pobierano z odwiertów Antoni i Wanda (zlikwidowany). Od 1958 roku produkowana była woda Muszynianka z otworu Wanda. Natomiast łazienki (Nr 2) przy ul. Piłsudskiego zaopatrywane były z odwiertu Milusia. Muszyna w 1929 roku uzyskała status uzdrowiska, (w nawiasach podano jony występujące nie we wszystkich ujęciach lub występujące okresowo) 1 2 3 4 5 otwór Anna źr. Grunwald otwór Antoni* otwór Milusia otwór Piotr 6 otwór P1A 7 otwór P2 8 otwór P4 9 otwór WK1 10 Łukasz** 1958 12,0 1985* 1,78 1929 120,0 1938 171,4 1938 115,0 2010 18,5 1974 100,0 2011 165,0 2005 100,0 1993 52,0 0,50 0,30 0,10 przelew 0,85 72* 0,90 23,8 0,50 68 1,1 6,03 5,50 27,3 1,20 42,84 2,0 21,1 5,0 18 szczawa wodorowęglanowo wapniowomagnezowa, żelazista o mineralizacji około 1,7 g/l szczawa wodorowęglanowo wapniowomagnezowa o mineralizacji około 2,6 g/l szczawa wodorowęglanowomagnezowa o mineralizacji około 6,9 g/l szczawa wodorowęglanowomagnezowosodowowapniowa o mineralizacji około 6,2 g/l szczawa wodorowęglanowo wapniowomagnezowa o mineralizacji około 2,7 g/l szczawa wodorowęglanowomagnezowo wapniowa o mineralizacji około 1,3 do 1,8 g/l szczawa wodorowęglanowomagnezowo wapniowa, żelazista, krzemowa o mineralizacji około 3,7 g/l woda kwasowęglowa wapniowomagnezowa o mineralizacji około 0,7 g/l 1,0 11 otwór IN1 53,8 szczawa wodorowęglanowomagnezowo 12 otwór IN2 0,92 (wapniowo)(sodowa) o mineralizacji około 0,3 3,5 do 5,9 g/l 13 otwór IN3 62,5 14 otwór W1 15 otwór W2 16 otwór W3 17 otwór Stanisław 18 otwór Józef 2001 140,0 2002 150,0 2001 150,0 2000 150,0 2001 142,0 1,0 53,8 3,6 14,45 0,55 45 1,60 35,1 6,0 22 a w 1934 r. odzyskała prawa miejskie. Do rozwoju Muszyny przyczynili się głównie długoletni burmistrz Antoni Jurczyk i lekarz zdrojowy Seweryn Mściwujewski (Gala J., i in.,1996). eksploatacyjne ujęć wód leczniczych rejonu Muszyny, były dokumentowane bądź aktualizowane w różnych okresach czasu w odrębnych dokumentacjach hydrogeologicznych. Wody lecznicze udostępniają odwierty o głębokości od 12,0 m do 171,4 m oraz kilka źródeł w tym źródło Grunwald, z którego pierwszą analizę wody wykonał K. Olszewski w 1878 r. Obszar zbudowany jest głownie z piaskowców z Piwnicznej. Przecinają go trzy uskoki poprzeczne: Muszyny G. Parkowej, Wapiennego Huzarów i Leluchowa. Generalna rozciągłość warstw to NW SE. Przeważający kierunek zapadania to SW. Uzdrowisko Muszyna posiada wyznaczone strefy ochrony uzdrowiskowej, które zaznaczono na zał.1b. Strefa: AZ zlokalizowana jest w południowej części gminy (100 ha). Strefa A1M zlokalizowana jest w północnej części szczawa lub woda kwasowęglowa wodorowęglanowowapniowomagnezowa o mineralizacji około 1 do 2,3 g/l szczawa wodorowęglanowowapniowo (magnezowa) 19 źr. Graniczne 20 źr. Wapienne Stratygrafia utworów wodonośnych: Paleogen (Piaskowce z Piwnicznej, Piaskowce krynickie) rekonstrukcje: Antoni w 1956 r. i 2003 r., P2 w 2002 r. Otwór Wanda wykonany w 1935 r. a zlikwidowany w 1995 r. *dopuszczalne obniżenie zwierciadła wody **otwory nieczynne: Łukasz o gł. 52,0 m Fot. 1 Muszyna. Ruiny zamku z 1390 r., (niegdyś strażnicy i siedziby starostów muszyńskich) na cyplu pasma Koziejówki zwanym górą Baszta w widłach potoków Szczawnik i Muszynka, oglądane z dzielnicy uzdrowiskowej Zapopradzie. miasta (105 ha). Strefa A 2M zlokalizowana jest w południowej części miasta (56 ha). Strefa B (1760 ha). Strefa C jest otuliną dla obszaru B, stanowiącą jej otoczenie oraz obszarem mającym wpływ na zachowanie walorów krajobrazowych, klimatycznych oraz ochronę złóż naturalnych surowców leczniczych (8304 ha). Fot. 2. Muszyna. Widok na kaskady rzeki Szczawniczek. W głębi lasy pasma górskiego i szczyt Jaworzyny Krynickiej. 30 31

4. Szlaki wód leczniczych 4. Szlaki wód leczniczych Fot. 4. Muszyna. Pijalnia wody leczniczej z najstarszego ujęcia Antoni na Zapopradziu. Lokalizację odwiertu (w głębi po lewej stronie) wyznaczył prof. J. Nowak. Zapopradzie to obecnie zrewitalizowana dzielnica uzdrowiska Muszyna. W otworze Antoni o głębokości 120 m, ujęto wodę typu szczawa ze strefy głębokościowej 63,1120,0 m. eksploatacyjne wynoszą Qe = 0,85 m 3 /h, przy depresji S = 71,69 m. : 0,78 % szczawa HCO3Mg (14.09.2010 r.). Fot. 8. Muszyna ul. Grunwaldzka. Źródło Grunwald jest najdawniej znanym źródłem na terenie miasta Muszyna. W 1878 r. K. Olszewski wykonał pierwszą analizę wody z tego źródła. Źródło stanowi sezonowy punkt zdrojowy, z którego w okresie wiosennoletniojesiennym wodę pobiera się pompą skrzydełkową ze zbiornika. Fot. 9. Muszyna. Pijalnia wody leczniczej z ujęć Józef i Stanisław odwierconych w 2001 roku. W otworach ujęto wodę typu szczawa. w otworze Józef: 0,19% szczawa HCO 3 CaMg, a w otworze Stanisław: 0,33% szczawa HCO 3 Ca,Fe Fot. 10. Muszyna. Wnętrze pijalni wody leczniczej z ujęć Józef i Stanisław. Fot. 11. Muszyna. Pijalnia letnia z otworu Józef. Otwór był wykonany w 2000 r. do głębokości 150 m. W zdroju udostępniona jest szczawa żelazista o mineralizacji 3,3 g/dm 3. Fot. 3. Muszyna. Budynek Wanda (imię żony) pierwszego lekarza uzdrowiskowego Mściwujwskiego. W pobliżu, po drugiej stronie Popradu odwiercono drugi muszyński otwór wody mineralnej Wanda (zlikwidowany ok. 1990 r.). Fot. 5. Muszyna ul. Piłsudskiego. Pijalnia wody leczniczej z ujęcia Milusia. Fot. 6. Muszyna ul. Piłsudskiego. W latach 19351938, J. Krówczyński sfinansował dwa odwierty wody mineralnej Milusia i Piotr. o głębokości 171,4m i 115,0 m. Odwiert wody leczniczej Milusia (na zdjęciu), w którym ujęto wodę typu szczawa ze strefy głębokościowej 110,3 171,4 m. eksploatacyjne ujęcia Qe= 0,9 m 3 /h, przy depresji Se = 23,8 m. : 0,61 % szczawa HCO3MgNaCa (27.05.2010 r.). Fot. 7. Muszyna ul. Jasna. Zdrój ogólnodostępny Anna na skwerku nad Muszynką, koło przystanku PKP. Fot. 12. Muszyna ul. Lipowa. Widok ogólny obudowy naziemnej oraz urządzeń kontrolnopomiarowych ujęcia P1A. 32 33

4. Szlaki wód leczniczych 4. Szlaki wód leczniczych Fot. 13. Muszyna ul. Lipowa. Obudowa naziemna ujęcia P1A o głębokości 18,5 m które odwiercone zostało w 2011 roku. W otworze ujęto wodę typu szczawa ze strefy głębokościowej 4,118,5 m. : 0,18% szczawa HCO 3 CaMg (5.04.2011 r.). Fot. 14. Muszyna ul. Kity. Muzeum Regionalne Państwa Muszyńskiego (nazwane było też: Starostwo Muszyńskie, Klucz muszyński), do którego należały miejscowości: Tylicz, Powroźnik, Wojkowa i Muszynka. Fot. 18. Muszyna. Zdrój ogólnodostępny ze źródła Wapienne, znajduje się przy drodze do Leluchowa, udostępnia szczawę wodorowęglanowo wapniową, o mineralizacji 2,12 g/dm 3. Fot. 19. Muszyna. Amfiteatr w dzielnicy uzdrowiskowej Zapopradzie. Fot. 15. Muszyna. Park Zdrojowy Zapopradzie otwarty jesienią w 2012 r. Ogrody zmysłów z wydzielonymi strefami (smakową, zapachową, dotykową, słuchową, wzrokową i dźwiękową). Z wieży widokowej rozpościera się widok na miasto i okolice. Fot. 20. Muszyna. Baseny kąpielowe w dzielnicy Zapopradzie, na tle sanatoriów Muszyna i Korona. Fot. 16. Muszyna ul. Kity. Dwór Starostów wystawiony na przełomie XVIII i XIX wieku. Naprzeciw po drugiej stronie ulicy, znajduje się wybudowana w tym samym czasie Kordegarda, budynek przeznaczony dla straży pałacowej. Wzmianki o tym budynku znaleziono w inwentaryzacji klucza muszyńskiego z 1732 roku. Fot. 17. Muszyna. Nasyp i obudowa ujęcia wody leczniczej IN1. W głębi Kościół parafialny św. Józefa Oblubieńca zbudowany w latach 16761728. W ołtarzu umieszczona rzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem z około 1470 r. W sąsiedztwie kościoła powstaje unikatowy w województwie małopolskim Ogród Biblijny, w skład którego wchodzi: Ogród Historii Zbawienia, Ogród Krajobrazów Biblijnych, Dziecięcy Ogród Biblijny i Ogród dla Zakochanych. Zakończenie budowy; czerwiec 2014 r. Fot. 21. Muszyna. Rynek z kapliczką św. Floriana z XVIII wieku i fontanną. W głębi, położony na stokach Mikowej Góry rezerwat Obrożyska, będący największym w Europie naturalnym rezerwatem lipy drobnolistnej, którego część ścisłą ochroną objęta została już przed pierwszą wojną światową (Franczukowski Z., i in.2008). Fot. 22. Muszyna. Rezerwat lipowy Obrożyska, położony na stoku Mikowej Góry. Głównym zbiorowiskiem leśnym jest grąd lipowy. Rezerwat utworzony został w 1929 r. i powiększony w 1957 i 1983 roku. Aktualna powierzchnia rezerwatu wynosi 100 ha. 34 35

4. Szlaki wód leczniczych 4. Szlaki wód leczniczych 4.10. PiwnicznaZdrój, gm. PiwnicznaZdrój PiwnicznaZdrój położona jest w obrębie płaszczowiny magurskiej (w strefie krynickiej), która tutaj osiąga największą szerokość (17 km) na całym obszarze występowania. Dzielnica uzdrowiskowa usytuowana jest po prawej stronie rzeki Poprad.. Tabela 16. Charakterystyka ujęć wody leczniczej w miejscowości PiwnicznaZdrój ujęcia Rok wyk. Depresja (w nawiasach podano jony występujące nie we wszystkich ujęciach lub występujące okresowo) 1 otwór P1 2 otwór P2 3 otwór P5 4 otwór P6 5 otwór P7 6 otwór P8 7 otwór P9 8 9 12 11 10 13 otwór P11 otwór P14 otwór P16 otwór P17 otwór P18 źr. Kokuszka (Jaworzyna) 1932 123,2 1934 177,0 1989 32,0 1993 80,8 2000 160,0 2000 106,0 2001 130,0 2001 90,0 2007 100,0 2011 120,0 2012 100,0 2012 60,0 0,9 49,50 2,5 50,60 2,5 6,10 2,7 14,80 1,55 43,0 2,5 27,0 3,0 36,60 6,8 15,9 2,9 24,29 1,3 39,45 szczawa wodorowęglanowo wapniowo magnezowo sodowa, (żelazista) o mineralizacji około 1 do 3,2 g/l szczawa wodorowęglanowo magnezowo sodowo wapniowa, żelazista o mineralizacji około 5,2 g/l szczawa wodorowęglanowo sodowo magnezowo (wapniowa), żelazista o mineralizacji około 6,8 i 2,5 g/l woda kwasowęglowa wodorowęglanowo wapniowo magnezowo (sodowa) o mineralizacji około 1,2 i 0,8 g/l szczawa lub woda kwasowęglowa o mineralizacji około 2 do 3,5 g/l Stratygrafia utworów wodonośnych: Paleogen (Piaskowce z Piwnicznej, Warstwy z Zarzecza) Źródło P3 zdrój ogólnodostępny w latach 19681981, został zlikwidowany w 1981r. Studnia Jakub zlikwidowana w 2012 r. Fot. 1. PiwnicznaZdrój. Fontanna przed pijalnią wody mineralnej, wybudowana w 2008 roku w 660 lecie lokacji miasta Piwniczna. Fot. 2. PiwnicznaZdrój. Odwiert P1. Lokalizację odwiertu z 1932 roku, o głębokości 69 m, wskazał prof. J. Nowak. Otwór został pogłębiony w 1957 r. do 123 m. eksploatacyjne wynoszą 0,9 m 3 /h przy depresji 49,5 m. Po prawej stronie, nie ukończony budynek łazienek. : szczawa 0,24 % HCO 3 CaMgNa,Fe. Fot. 4. Piwniczna. Odwiert P6 wykonany w 1993 r. o głębokości 80,8m. eksploatacyjne wynoszą 2,7 m 3 /h przy depresji 14,8m. Woda typu: 0,21 % szczawa HCO3CaMgNa, Fe (1989). W tej strefie, płaskodenna dolina Popradu ma charakter przełomu meandrowego. Działalność lecznicza w prymitywnych łazienkach prowadzona była od 1932 do 1991 roku. (z przerwą w latach 1939 1947). Obecnie ograniczoną działalność leczniczą prowadzi kilka ośrodków sanatoryjnych. Piwniczna stała się popularną miejscowością letniskową w latach 19321934 po wykonaniu dwóch otworów (P1 i P2). Pierwszy otwór Piwniczanka 1 (P1) odwiercony w 1934 roku, ujął wodę mineralną na głębokości 68,60 m. W 1957 roku została wykonana rekonstrukcja otworu i jego pogłębienie do 123,2 m. eksploatacyjne wynoszą 0,9 m 3 /h przy depresji 49,5 m. Dalsze rozpoznanie płytko występujących wód mineralnych w latach 1963 1969 związane było z powstałą rozlewnią tych wód. Otwory, ujmujące wody kwasowęglowe poziomu czwartorzędowopaleogeńskiego zostały zlikwidowane. Fot. 3. PiwnicznaZdrój. Ogólnodostępny zdrój wody leczniczej z otworu P7 wykonanego w 2000 roku do głębokości 160 m. Zwierciadło wód mineralnych nawiercone zostało na głębokości 123,0 m i ustaliło się na poziomie +0,3 m powyżej powierzchni terenu. eksploatacyjne wynoszą 1,55 m 3 /h, przy depresji 43,0 m. 0,560,65 % szczawa HCO 3 MgNaCa,Fe. Fot. 5. PiwnicznaZdrój. Na środku rynku istniała już w XVIII wieku prymitywna studnia. Obecna zabytkowa, już nieczynna studnia z 1913 roku zaopatrywała dawniej w wodę mieszkańców a później stanowiła zbiornik wody przeciwpożarowej. Wody lecznicze (szczawy) i wody kwasowęglowe ujęte w eksploatowanych obecnie otworach P1, P2, P5, P6, P7, P8, P9, P11 i P14 związane są z utworami fliszowymi (warstwy z Zarzecza i piaskowce z Piwnicznej). Jest to obszar współwystępowania wód leczniczych i zwykłych PiwnicznejZdroju, który obejmuje zlewnię potoku Jaworzyna, potoku Śmigowski wraz z przyrzeczami Popradu przylegającymi do wymienionych zlewni. Fot. 6. PiwnicznaZdrój. Sanatorium uzdrowiskowe Limba. 36 37

4. Szlaki wód leczniczych 4. Szlaki wód leczniczych Fot. 7. PiwnicznaZdrój. Baseny kąpielowe w Dzielnicy Rakutowa. Strefy ochrony uzdrowiskowej umieszczono na załączniku 1B: Strefa A obejmuje częściowo park zdrojowy wraz zabudowaniami uzdrowiska (57 ha). Strefa B stanowi poszerzenie strefy A o rejony przyległe (429 ha). Strefa C zewnętrzna (3344 ha). Tabela 17. Charakterystyka ujęć wody leczniczej w miejscowości Powroźnik ujęcia Rok wyk. Depresja 4.11. Powroźnik, gm. Muszyna Pierwsze trzy odwierty ujmujące wody mineralne typu szczawa (PI, PII, PIII) na terenie Powroźnika wykonane zostały w latach 19741975 (Radwan J., i in, 2001). (w nawiasach podano jony występujące nie we wszystkich ujęciach lub występujące okresowo) 1 otwór PI 2 otwór PIII 3 otwór K1 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 15 16 17 otwór PVIa źr. Trzech Króli otwór PVIIIa otwór G1 otwór P9 otwór P10 otwór P16 otwór G2A otwór G2 otwór G3 otwór P12 otwór P13 otwór P14 1974 123,0 1974 100,0 1994 72,0 88,0 4,0 32,52 5,9 7,8 3,0 23,0 3,6 23,20 90,0 1999 120,0 110,0 162,0 103,0 2001 175,0 1999 85,0 2001 200,0 2001 2001 2001 4,0 6,0 1,2 23,5 3,6 12,2 0,4 54,0 1,0 43,3 1,2 59,6 1,0 70,7 8,0 3,75 4,0 15,75 8,0 5,65 szczawa wodorowęglanowo wapniowa, (żelazista) o mineralizacji około 2 do 2,8 g/l woda kwasowęglowa wodorowęglanowo magnezowo wapniowa o mineralizacji około 0,9 g/l szczawa wodorowęglanowo wapniowo sodowa o mineralizacji około 1 g/l szczawa wodorowęglanowo wapniowo (magnezowo) (sodowa) o mineralizacji około 2,2 do 5,4 g/l szczawa wodorowęglanowo wapniowo (magnezowo) (sodowa) o mineralizacji około 1,7 do 3,8 g/l szczawa wodorowęglanowo wapniowo magnezowa, krzemowa o mineralizacji około 3,5 g/l szczawa wodorowęglanowo wapniowo (magnezowa), (żelazista) o mineralizacji około 1,7 i 1 g/l Stratygrafia utworów wodonośnych: Paleogen (Piaskowce krynickie, Warstwy z Zarzecza) Fot. 1. Pierwszy w Powroźniku odwiert wody leczniczej PI. Otwór odwiercony został w 1974 r. do głębokości 200 m. Odcinek od 200 do 123 m zlikwidowano przez zaiłowanie. Otwór jest eksploatowany od 1987 roku dla potrzeb rozlewni wody mineralnej Galicjanka. eksploatacyjne wynoszą 4,00 m 3 /h przy depresji 32,52 m. : 0,29 % szczawa HCO 3 Ca(Mg), Fe. Fot. 3. Powroźnik Cerkiew, obecnie kościół rzymskokatolicki pod wezwaniem św. Jakuba Młodszego Apostoła, zbudowana w latach 1604 1606 jest najstarszą cerkwią drewnianą na terenie polskich Karpat. Warto obejrzeć polichromię figuralną z 1637 r. W czerwcu 2013 roku wpisana na listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego Ludzkości UNESCO. 4.12. Szczawnik, gm. Muszyna Miejscowość położona jest w dolinie potoku Szczawnik, będącego prawobrzeżnym dopływem rzeki Poprad. Odwiert Fot. 2. Powroźnik. Ujęcie wody leczniczej PIII, w głębi cerkiew. Otwór został wykonany w 1974 r. do głębokości 100 m. eksploatacyjne wynoszą: Qe = 5,90 m 3 /h przy depresji Se = 7,80 m. : 0,22 % szczawa HCO 3 Ca, Fe. Otwór jest eksploatowany od 1988 roku dla potrzeb rozlewni MineralComplex w Powroźniku. Tabela 18. Charakterystyka ujęć wody leczniczej w miejscowości Szczawnik ujęcia Depresja Fot. 4. Powroźnik. W dolinie Muszynki znajduje się Źródło Trzech Króli ujęte w betonowym kręgu, podtapiane przy wysokich stanach wody w zbiorniku powierzchniowym na rzece Muszynce. Przy źródle w 1471 roku, spotkali się: król Kazimierz Jagiellończyk, jego syn Kazimierz i węgierski król Maciej Korwin. Czy to tylko legenda? Karol wykonany został w 2000 r. Źródło dolinne, na łące Za Cerkwią uznano za pomnik przyrody nieożywionej. (w nawiasach podano jony występujące nie we wszystkich ujęciach) 1 źr. Za Cerkwią szczawa wodorowęglanowo sodowo wapniowo magnezowa o mineralizacji około 2,6 g/l 2 otwór Karol 200,0 0,3 76,0 szczawa o mineralizacji około 1,7 g/l Stratygrafia utworów wodonośnych: Paleogen (Warstwy z Zarzecza) 38 39