Wstęp Joseph Ratzinger pisząc o pochodzeniu urzędu biskupa stwierdza: Podobnie jak każdy sakrament, tak też święty urząd wywodzi się od Pana. Jego konkretny urząd ukształtował się w szczegółach stopniowo pod koniec czasów apostolskich i w czasie tak zwanego «wczesnego katolicyzmu», w początkach epoki patrystycznej. [ ] Na obszarze judeochrześcijańskim, idąc za przykładem Synagogi, mówiono głównie o prezbiterach (starszych), na obszarze pogańsko-chrześcijańskim o biskupach. [ ] Osoby piastujące jakiś urząd nigdzie nie są nazywane «kapłanami». Zamiast tego Nowy Testament używa terminów właściwie świeckich («nadzorca», «starszy», «sługa»). [ ] Fakt, że urząd kapłana na początku nie ma ustalonych nazw, a później bierze je nie z języka sakralnego, lecz ze świeckiego, nie dowodzi, że świecki był może sam urząd, lecz jest wyrazem pierwotnej samoświadomości chrześcijańskiej, która przy formułowaniu swego orędzia świadomie przecięła nić łączącą je z religiami starożytnymi i w ten sposób uwidoczniła niesłychaną rewolucję duchową, która głosiła świętość rzeczywistości świeckiej i nieświętość dotychczasowych religii. Stworzyła nowy kształt świętości i nowy urząd, który nawiązywał nie do zewnętrznego blasku starożytnego kultu, lecz do prostego człowieczeństwa człowieka Jezusa i człowieczeństwo to ogłaszała za prawdziwie święte. W ten sposób przejawiał się jednocześnie służebny charakter chrześcijańskiego urzędu 1. Wydaje się, że J. Ratzinger dotyka w tym tekście istoty owej duchowej rewolucji, jaka przyszła wraz z chrześcijaństwem, a która polega na unieważnieniu oddzielonego od codzienności i otoczonego blaskiem kultu sacrum (tego, co święte) i zastąpieniu go sanctum, które wprowadza świętość do codzienności zwyczajnego życia. Bóg nie daje się bowiem zamknąć w granicach wyznaczonych przez sferę sacrum, lecz zstępuje do ludzi umożliwiając im bycie świętymi (sancti). Ta swoista desakralizacja spotyka również jak zauważa J. Ratzinger także każdy kościelny urząd, na czele z funkcją biskupa. Rewolucja chrześcijańska oznacza bowiem, że urzędu przełożonego wspólnoty kościelnej nie 1 J. Ratzinger, Pojęcie Kościoła w myśli patrystycznej, w: J. Ratzinger, Opera omnia. Lud i Dom Boży w nauce św. Augustyna o Kościele, t. 1, tłum. W. Szymona, Lublin 2014, 612-613.
6 Veritati et Caritati można już rozumieć w kategoriach otaczającego go splendoru i władzy, lecz wyłącznie jako bliskiego każdemu człowiekowi pasterza, którego podstawową władzą i zaszczytem jest troska o Kościół. Dobrze więc się dzieje, że po latach praktycznego (ale nie teoretycznego) zapomnienia o owym chrześcijańskim duchowym przewrocie, czemu sprzyjało funkcjonowanie Kościoła z systemie feudalnym, a także po długim okresie panowania swoistego paradygmatu rozumienia urzędu kościelnego wypracowanego jak zauważa J. Ratzinger w nowożytnych traktatach apologetycznych, które więcej czerpią z arystotelesowskiej Polityki niż z Pisma Świętego 2, Kościół pragnie po raz kolejny w swych dziejach odnowić się w duchu rewolucji ewangelicznej, a w odniesieniu do rozumienia tak istotnej funkcji, jaką jest urząd biskupa, wrócić do wnętrza swej Tradycji i wydobyć z niej to, co przez wieki było w niej obecne, choć czasami skrzętnie zakryte pod powierzchownym, ale utrwalonym w ludzkiej świadomości przez wieloletnią praktykę, sposobem pojmowania hierarchiczności. Kościół przypomina to ciągle obecne w Tradycji nauczanie o posłudze biskupa podkreślając, że władzę nauczania, uświęcania i kierowania wspólnotą katolików należy ująć w kategoriach pasterskiej troski o powierzonych ich opiece wiernych 3. Dlatego też św. Jan Paweł II pisze, że [ ] ideałem biskupa, na którym Kościół nadal opiera swoje nadzieje, jest pasterz, który upodabniając się do Chrystusa przez świętość życia, wielkodusznie oddaje swoje siły powierzonemu sobie Kościołowi, a zarazem nosi w sercu troskę o wszystkie Kościoły, rozproszone po całej ziemi 4. Ten ideał definiuje zaś Papież za pomocą pojęcia pro-existentia, rozumiejąc je jako [ ] życie, które czerpie natchnienie z najwyższego wzoru przekazanego nam przez Chrystusa Pana i zatraca się całkowicie 2 Tamże, 615-616. 3 Concilium Vaticanum II, Decretum de pastorali episcoporum munere in Ecclesia Christus Dominus 11, AAS 58 (1966), 677-678, Dekret o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele Christus Dominus, w: Sobór Watykański II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, Poznań 2002, 240. 4 Ioannes Paulus II, Adhortatio apostolica postsynodalis de Episcopo ministro Evangelii Iesu Christi pro mundi spe Pastores gregis 1, AAS 96 (2004), 826: [ ] effigies exemplaris Episcopi, cui Ecclesia confidere pergit, illa est Pastoris qui, Christo conformatus vitae sanctitate, magnanimiter vires impendit pro Ecclesia sibi concredita, simul ferens in corde sollicitudinem omnium Ecclesiarum quae per orbem terrarum diffunduntur, Jan Paweł II, Posynodalna adhortacja apostolska Pastores gregis o biskupie słudze Ewangelii Jezusa Chrystusa dla nadziei świata, Kraków 2003, 6.
Wstęp 7 w adoracji Ojca i w służbie braciom 5. Chodzi tu zatem o coś znacznie więcej niż tylko zwyczajna egzystencja, lecz nade wszystko o całkowite bycie dla innych. Papież podkreśla przy tym, że w pierwszym rzędzie w posłudze biskupa chodzi o bycie dla Boga i o zażyłość z Chrystusem. Ona bowiem umożliwia jego pełną dyspozycyjność wobec braci i złożenie im daru z własnego życia 6, gdyż sprawia, że staje się on pierwszym świadkiem wiary wobec wspólnoty, której posługuje 7, przez co staje się on dla niej znakiem Chrystusa i cieszy się autorytetem niezbędnym do skutecznego sprawowania także władzy jurydycznej 8. Stąd też św. Jan Paweł II pisząc o posłudze biskupa zauważa: Dlatego też będzie się starał przyjąć styl życia naśladującego kénosis Chrystusa Sługi, ubogiego i pokornego, tak, aby spełniana posługa pasterska stanowiła w nim prawdziwe odbicie Jezusa, Sługi Bożego, i pozwalała mu być blisko każdego jak On, od największego do najmniejszego 9. Z kolei owa pro-existentia biskupa rozumiana jako jego pasterska służba wobec braci realizuje się jako troska o Kościół powszechny, a nade wszystko jako troska o dobro powierzonej jego opiece diecezji i jej najmniejszej struktury, jaką jest parafia. Za nie bowiem jest on w pierwszym rzędzie odpowiedzialny i im winien on poświęcić się w sposób szczególny 10. Posługę tę powinien on spełniać czerpiąc wzór z Dobrego Pasterza Chrystusa, czyli z miłością, znajomością owczarni, troską o wszystkich, miłosierdziem wobec ubogich, pielgrzymów i potrzebujących, w poszukiwaniu zagubionych owiec i sprowadzaniu ich do wspólnej owczarni 11. Zadanie to jest trudne i odpowiedzialne, 5 Tamże 13, AAS 96 (2004), 845: [ ] vivendi, quae supremum exemplar adhibet Christum Dominum, ideoque ad adorandum Patrem fratribusque inserviendum totum se tradit., Jan Paweł II, Posynodalna adhortacja apostolska Pastores gregis, 38. 6 Tamże 42, AAS 96 (2004), 881, Jan Paweł II, Posynodalna adhortacja apostolska Pastores gregis, 96. 7 Tamże 44, AAS 96 (2004), 884, Jan Paweł II, Posynodalna adhortacja apostolska Pastores gregis, 102. 8 Tamże 11, AAS 96 (2004), 840, Jan Paweł II, Posynodalna adhortacja apostolska Pastores gregis, 31. 9 Tamże: Ipse ideo vivendi rationem sibi imponet, quae Christi servi, pauperis et humilis kenosin imitetur, ita ut ministerii pastoralis exercitium in eo quasi sit congrua imago Iesu, Dei Servi, eumque omnibus, cum maximis tum minimis esse proximum cogat, Jan Paweł II, Posynodalna adhortacja apostolska Pastores gregis, 30. 10 Tamże 44-45, AAS 96 (2004), 883-886, Jan Paweł II, Posynodalna adhortacja apostolska Pastores gregis, 101-105. 11 Tamże 7, AAS 96 (2004), 833: [ ] caritate, gregis cognitione, omnium sollicitudine, actione misericordi erga pauperes, peregrinos et indigentes, ovium perditarum
8 Veritati et Caritati dlatego też Papież podkreśla, że biskupowi potrzebna jest do tego siła ducha, apostolska odwaga i ufność w prowadzenie go przez Ducha Świętego 12. Św. Jan Paweł II przypomina również, że biskup będąc odpowiedzialnym za posługę głoszenia i kształtowania wiary wśród powierzonych jego pasterskiej pieczy wiernych, winien prowadzić otwarty dialog i współpracować ze środowiskiem teologów, a nawet zachęcać ich do prowadzenia naukowych badań nad tajemnicą Chrystusa w służbie Kościołowi tak, by troska o dobro Kościoła stała się również ich udziałem 13. Wobec tego wydaje się rzeczą słuszną, by ze strony tych, którzy poświęcają się zgłębianiu dziedzictwa wiary chrześcijańskiej, ten dialog mógł być prowadzony. Środowisko teologiczne skupione wokół Wyższego Instytutu Teologicznego w Częstochowie, odpowiadając na to papieskie zaproszenie do posługi myślenia na rzecz Ludu Bożego, wydaje czasopismo naukowe Veritati et Caritati poświęcone rozmaitym problemom teologicznym i mocno zakorzenione w życiu Kościoła częstochowskiego. Natomiast wiodącym tematem kolejnego tomu, który oddajemy do rąk Czytelników, jest już posługa biskupa jako taka. Refleksja nad pasterską troską biskupa jest bowiem wyrazem troski o dobro Kościoła, okazaną zarówno przez tych spośród zaproszonych Gości i wykładowców WIT, którzy poprzez swoją pracę naukową włączyli się w dzieło powstania niniejszego tomu, jak również przez tych, którzy znajdą czas na jego lekturę i zapoznanie się z wynikami podjętych badań. Namysł nad podjętym w niniejszym tomie tematem rozpoczyna biblijna refleksja o relacji arcykapłana do kapłanów w Drugiej Księdze Machabejskiej, a następnie teologiczna interpretacja miejsca biskupa w Kościele dokonana w perspektywy patrystycznej. Do ważnych zadań pasterza diecezji jako sługi Ewangelii należy również nauczanie wiary, które wynika nie tylko z nałożonego na niego obowiązku, ale także z troski o zbawienie wiernych oraz wrażliwości na ich potrzeby. Ukazaniu niektórych tylko kierunków tej działalności biskupa służy przedstawienie go jako pierwszego katechety w kościele partykularnym oraz requisitione eas reconducendi causa ad unicum ovile, Jan Paweł II, Posynodalna adhortacja apostolska Pastores gregis, 18. 12 Tamże 11, AAS 96 (2004), 840, Jan Paweł II, Posynodalna adhortacja apostolska Pastores gregis, 30. 13 Tamże 29, AAS 96 (2004), 865, Jan Paweł II, Posynodalna adhortacja apostolska Pastores gregis, 69.
Wstęp 9 spojrzenie na społeczny wymiar jego nauczania. W rozważania o rozmaitych wymiarach troski o dobro duchowe wiernych wpisuje się również przypomnienie o obowiązku rezydencji, jaki jest nałożony przez Kościół na biskupa ze względu na konieczność zapewnienia stałej obecności pasterza w powierzonej mu diecezji. Ten bowiem, komu zależy na wiernych, wobec których pełni swą posługę, pragnie być blisko tych, którym służy i pozostawać do ich dyspozycji. Ponieważ jednak urząd biskupa jest także związany z realną władzą, a jego przewodzenie Ludowi Bożemu wiąże się z koniecznością rozstrzygania rozmaitych spraw, to należy również ukazać choć jeden z wymiarów owej władzy. Temu właśnie służy tekst o władzy sądowniczej biskupa. Nie zawsze jednak posługa biskupa jest związana z posługą w diecezji, gdyż może on wypełniać rozmaite działania wobec Kościoła powszechnego. Ten aspekt urzędu biskupa ukazuje artykuł o funkcji nuncjusza apostolskiego. Spojrzenie na miejsce i posługę biskupa w Kościele powinno posiadać swoje zakorzenienie nie tylko w ujęciu teologicznym, lecz również historycznym, gdyż namysł nad urzędem biskupa winien ukazać go także w konkretnym kontekście religijnym i społecznym. Przykładem służy Kościół częstochowski. Egzemplifikacja posługi biskupa i jego troski o wiernych została dokonana na przykładzie działalności pierwszego biskupa częstochowskiego Teodora Kubiny oraz biskupa Stefana Bareły, którego 100. rocznicę urodzin obchodzi Instytut w bieżącym roku. Niniejszy tom Veritati et Caritati posiada także interesujący dział Miscellanea, który zawiera ciekawe artykuły z zakresu biblistyki, prawa kanonicznego, katechetyki, historii i teologii duchowości. Na podkreślenie zasługują prace poświęcone 90 tej rocznicy powstania diecezji częstochowskiej i ubogacającym ją obchodom jubileuszowym. Dlatego ważną rolę odgrywa artykuł o pielgrzymkach papieskich do Częstochowy oraz o dziejach Częstochowskiego Seminarium Duchownego, które jak każde Seminarium zawsze winno być przedmiotem szczególnej troski biskupa. Wyjątkowe miejsce w niniejszym tomie zajmują świadectwa. Po teologicznej, prawnej i historycznej analizie posługi biskupa, warto bowiem oddać głos tym, którzy nosili bądź nadal noszą na swych barkach odpowiedzialność za Kościół. Dlatego też Redakcja składa szczególne podziękowania dla abp. Wacława Depo oraz bp. Antoniego Długosza za życzliwe podjęcie prośby o osobiste świadectwo własnej posługi pasterskiej w Kościele częstochowskim.
10 Veritati et Caritati Całość publikacji uzupełnia dział recenzji i sprawozdań. Pozwala on na zapoznanie się z najnowszymi pracami teologicznymi, a także z wydarzeniami naukowymi, w których uczestniczyli przedstawiciele częstochowskiego środowiska teologicznego. Jest to także świadectwo pokazujące to, co dzieje się wśród pracowników WIT. Niniejszy tom Veritati et Caritati nie rości sobie pretensji do całościowego opracowania podjętej problematyki. Zawiera on przecież tylko niektóre aspekty posługi biskupa i jego miejsca w Kościele. Niemniej jednak Redakcja wyraża nadzieję, że zamieszczone w nim opracowania okażą się interesującą lekturą dla Czytelników i będą źródłem wielu intelektualnych lub duszpasterskich inspiracji. Głównym zadaniem tej publikacji jest bowiem włączenie się w troskę o Kościół, który jest wspólnym dobrem wszystkich jego członków. Ks. Mariusz Terka