PRZEDMIOTOWY SYSTEM OCENIANIA Z CHEMII dla klasy III PG nr 8 w BIAŁYMSTOKU Przedmiotowy System Oceniania z chemii w gimnazjum opracowany został na podstawie: 1. Rozporządzenia Ministerstwa Edukacji Narodowej z dnia 30 kwietnia 2007 w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania egzaminów i sprawdzianów w szkołach publicznych. 2. Podstawy programowej dla gimnazjum z chemii i ścieŝek edukacyjnych. 3. Programu nauczania DKW-4014-95/99 Wydawnictwa Nowa Era 4. Szkolnego Systemu Oceniania. CELE OCENIANIA OSIĄGNIĘĆ UCZNIÓW poinformowanie ucznia o poziomie jego osiągnięć edukacyjnych i postępach w tym zakresie; pomoc uczniowi w samodzielnym planowaniu swojego rozwoju; motywowanie ucznia do dalszej pracy; dostarczanie rodzicom (opiekunom prawnym) i nauczycielom informacji o postępach, trudnościach i specjalnych uzdolnieniach ucznia; umoŝliwienie nauczycielom doskonalenia organizacji i metod pracy dydaktyczno-wychowawczej; wdroŝenie uczniów do systematycznej nauki, samokontroli i samooceny. RODZAJE AKTYWNOŚCI UCZNIA PODLEGAJĄCE OCENIANIU sprawdziany pisemne, testy, prace klasowe obejmujące dział lub część działu ( czas trwania: do 1 godz. lekcyjnej ); kartkówki zapowiedziane obejmujące część działu (czas trwania: 15-20 min.); kartkówki niezapowiedziane obejmujące maksymalnie 3 ostatnie lekcje ( czas trwania: 10-20 min. ); krótkie wypowiedzi ustne obejmujące materiał z 3 ostatnich lekcji, ewentualnie zagadnienia z nim związane;
prace domowe aktywność na lekcjach, zaangaŝowanie praca w zespole udział i osiągnięcia w konkursach chemicznych projekty, prezentacje prace dodatkowe SPOSOBY SPRAWDZANIA I OCENIANIA POSTĘPÓW UCZNIA 1. Sprawdziany pisemne, testy, prace klasowe całogodzinne przeprowadzane po zakończeniu kaŝdego działu lub części działu są obowiązkowe. Są one zapowiadane tydzień wcześniej i poprzedzone lekcją powtórzeniową. 2. Uczeń, ma prawo do jednokrotnego poprawienia sprawdzianu w terminie wyznaczonym przez nauczyciela w ciągu dwóch tygodni od rozdania prac. 3. JeŜeli uczeń był nieobecny na pracy klasowej musi ją napisać w ciągu dwóch tygodni od przyjścia do szkoły w terminie wyznaczonym przez nauczyciela. W przypadku nie napisania pracy otrzymuje ocenę niedostateczną. 4. Uczeń ma prawo wglądu do pracy i zapoznanie się z błędami, ewentualne wyjaśnienie ich przez nauczyciela. 5. Czas sprawdzania prac pisemnych przez nauczyciela: maksymalnie 2 tygodnie. 6. Przy odpowiedzi ustnej obowiązuje znajomość materiału z trzech ostatnich lekcji, w przypadku lekcji powtórzeniowych - z całego działu. 7. Kartkówki 10-20 min obejmujące materiał z trzech ostatnich lekcji nie muszą być zapowiadane. Kartkówki nie są poprawiane, gdyŝ obrazują bieŝącą pracę ucznia. 8. Prace domowe są obowiązkowe. 9. Za krótkie odpowiedzi ustne, aktywność na lekcjach, umiejętność samodzielnego rozwiązywania problemów, współpracę w zespole, udział w dyskusjach prowadzących do wyciągania wniosków uczeń moŝe otrzymywać plusy lub minusy. Zostają one zamienione na ocenę odpowiednio: + + + + bardzo dobry + + + - dobry + + - - dostateczny + - - - dopuszczający - - - - niedostateczny.
10. Uczeń ma prawo zgłosić nieprzygotowanie do lekcji ( nie dotyczy to lekcji powtórzeniowych i prac klasowych) jeden raz w semestrze przy jednej godzinie chemii tygodniowo dwa razy w semestrze przy dwóch godzinach chemii tygodniowo Nieprzygotowanie naleŝy zgłosić na piśmie na początku lekcji. 11. Prace dodatkowe: referaty, plansze, rysunki, wykresy, plakaty oceniane są w skali ocen -bardzo dobry, dobry, dostateczny oraz w postaci plusów. 12. Ocena semestralna i końcoworoczna ustalana jest z zastosowaniem średniej waŝonej ocen cząstkowych. Obszary aktywności: Ocena waŝona z chemii waga 5: sprawdziany, testy, prace klasowe i inne prace zapowiedziane przynajmniej z tygodniowym wyprzedzeniem, konkursy, waga 3: kartkówki, odpowiedzi ustne, projekty, waga 1: prace domowe, prezentacje, aktywność, nieprzygotowania, prace dodatkowe. Ustalenia: 1. Wpisując oceny do arkusza kalkulacyjnego naleŝy uwzględnić + tzn. zamiast 3+ będziemy wpisywać 3,5 (analogicznie w przypadku innych ocen) 2. Jeśli uczeń przystąpi do poprawy oceny do arkusza kalkulacyjnego będziemy wpisywać średnią arytmetyczną uzyskanych ocen. 3. Wagę ocen będziemy zapisywać w dzienniku lekcyjnym nad kolumną z ocenami. 4. Nie wpisujemy 0 za nieobecność. 5. Za najwyŝszą liczbę punktów w kaŝdym przedziale punktowym uczeń otrzymuje ocenę z +. 6. Przewidywana ilość ocen w semestrze w poszczególnych wagach: waga 5: minimum 1 waga 3: minimum 2 waga 1: minimum 1
SPOSOBY GROMADZENIA I PRZEKAZYWANIA INFORMACJI O UCZNIU 1. Informacje o osiągnięciach ucznia odnotowywane są w dzienniku lekcyjnym i dzienniku internetowym. 2. Na wniosek ucznia lub jego rodziców (prawnych opiekunów) nauczyciel uzasadnia ustaloną ocenę. 3. Na wniosek ucznia lub jego rodziców (prawnych opiekunów), sprawdzone i ocenione pisemne prace kontrolne oraz inna dokumentacja dotycząca oceniania ucznia jest udostępniana uczniowi lub jego rodzicom (prawnym opiekunom) na terenie szkoły. Prace te powinny być przechowywane przez nauczyciela do końca roku szkolnego, to jest do 31 sierpnia. 4. Pisemne prace kontrolne oraz inna dokumentacja dotycząca oceniania ucznia jest gromadzona w teczce osiągnięć ucznia. OGÓLNE KRYTERIA OCENIANIA Ocenę celującą otrzymuje uczeń, który: - opanował w pełnym zakresie wiadomości i umiejętności przewidziane programem, - potrafi korzystać z róŝnych źródeł informacji nie tylko tych wskazanych przez nauczyciela, - potrafi stosować wiadomości w sytuacjach nietypowych (problemowych), - proponuje rozwiązania nietypowe, - umie formułować problemy i dokonywać analizy nowych zjawisk, - potrafi rozumować posługując się wieloma elementami wiedzy, nie tylko z zakresu chemii, - potrafi udowodnić swoje zdanie, uŝywając odpowiedniej argumentacji, będącej skutkiem zdobytej samodzielnie wiedzy, - bierze udział w konkursach i olimpiadach chemicznych lub wymagających wiedzy chemicznej, szczebla wyŝszego niŝ szkolny, - jest autorem pracy związanej z chemią o duŝych wartościach poznawczych i dydaktycznych. Ocenę bardzo dobrą otrzymuje uczeń, który: - opanował w pełnym zakresie wiadomości i umiejętności przewidziane programem, - potrafi stosować zdobytą wiedzę do rozwiązania problemów i zadań w nowych sytuacjach, - wykazuje duŝą samodzielność i potrafi bez nauczyciela korzystać z róŝnych źródeł wiedzy, np. układu okresowego pierwiastków, wykresów, tablic, zestawień, - sprawnie korzysta ze wszystkich dostępnych i wskazanych przez nauczyciela źródeł informacji, potrafi dotrzeć do innych źródeł wiadomości, - potrafi pisać i samodzielnie uzgadniać równania reakcji chemicznych,
- wykazuje się aktywną postawą w czasie lekcji, - potrafi poprawnie rozumować o kategoriach przyczynowo-skutkowych wykorzystując wiedzę przewidzianą programem równieŝ pokrewnych przedmiotów. Ocenę dobrą otrzymuje uczeń, który: - opanował w duŝym zakresie wiadomości i umiejętności określone programem, - poprawnie stosuje wiadomości i umiejętności do samodzielnego rozwiązywania typowych zadań i problemów, natomiast zadania o stopniu trudniejszym wykonuje przy pomocy nauczyciela, - potrafi korzystać ze wszystkich poznanych na lekcji źródeł informacji (układ okresowy pierwiastków, wykresy, tablice i inne), - rozwiązuje niektóre zadania dodatkowe o niewielkiej skali trudności, - poprawnie rozumuje w kategoriach przyczynowo-skutkowych, - jest aktywny w czasie lekcji. Ocenę dostateczną otrzymuje uczeń, który: - opanował w podstawowym zakresie te wiadomości i umiejętności określone programem, które są konieczne do dalszego kształcenia, - poprawnie stosuje wiadomości i umiejętności do rozwiązywania, z pomocą nauczyciela, typowych zadań o niewielkim stopniu trudności, - potrafi korzystać, przy pomocy nauczyciela, z takich źródeł wiedzy, jak układ okresowy pierwiastków, wykresy, tablice, - potrafi przy pomocy nauczyciela pisać i uzgadniać równania reakcji chemicznych, - w czasie lekcji wykazuje się aktywnością w stopniu zadawalającym. Ocenę dopuszczającą otrzymuje uczeń, który: - ma braki w opanowaniu wiadomości określonych programem nauczania, ale braki te nie przekreślają moŝliwości dalszego kształcenia, - rozwiązuje z pomocą nauczyciela typowe zadania teoretyczne lub praktyczne o niewielkim stopniu trudności, - z pomocą nauczyciela potrafi pisać proste wzory chemiczne i równania chemiczne, - przejawia pewne zaangaŝowanie w proces uczenia się. Ocenę niedostateczną otrzymuje uczeń, który: - nie opanował tych wiadomości i umiejętności określonych programem, które są konieczne do dalszego kształcenia, - nie potrafi rozwiązywać zadań o elementarnym stopniu trudności nawet przy pomocy nauczyciela, - nie zna symboliki chemicznej, - nie potrafi napisać prostych wzorów chemicznych i najprostszych równań chemicznych nawet z pomocą nauczyciela, - nie wykazuje zadawalającej aktywności poznawczej i chęci do pracy.
DOKŁADNE KRYTERIA OCEN 1. Wypowiedzi ustne i pisemne oceniane są pod względem: rzeczowości; sprawności w operowaniu językiem chemicznym; umiejętności formułowania logicznej, precyzyjnej i spójnej wypowiedzi; wyczerpania tematu. 2. W pracy w grupie oceniane jest: poprawność merytoryczna; komunikowanie się i współpraca w zespole; prezentacja; zaangaŝowanie. 3. Przy ocenianiu prac długoterminowych brane są pod uwagę: wyczerpanie tematu; poprawność merytoryczna; poprawność językowa; estetyka wykonania; samodzielność pracy; pomysłowość i inwencja twórcza; wkład włoŝonej pracy.
WYMAGANIA SZCZEGÓŁOWE Z POSZCZEGÓLNYCH DZIAŁÓW Ocena dopuszczająca [1] Ocena dostateczna [1 + 2] I. Węgiel i jego związki z wodorem Ocena dobra [1 + 2 + 3] Ocena bardzo dobra [1 + 2 + 3 + 4] 1 2 3 4 zna podział chemii na organiczną i nieorganiczną określa, czym zajmuje się chemia organiczna wie, co to jest alotropia wymienia odmiany alotropowe węgla wie, co to są węglowodory wie, co to jest metan podaje wzory sumaryczny i strukturalny metanu wymienia właściwości metanu wie, na czym polega spalanie całkowite i niecałkowite definiuje szereg homologiczny podaje skład gazu ziemnego wie, jakie są zastosowania gazu ziemnego wyjaśnia, Ŝe z gazem ziemnym naleŝy obchodzić się ostroŝnie, bo z powietrzem tworzy mieszaninę wybuchową podaje wzory sumaryczne i strukturalne etenu i etynu wymienia najwaŝniejsze właściwości etenu i etynu podaje definicje polimeryzacji, monomeru, polimeru podaje najwaŝniejsze zastosowanie etenu i etynu wymienia przykłady tworzyw sztucznych i ich zastosowanie zna podział węglowodorów na nasycone i nienasycone zalicza alkany do węglowodorów wymienia właściwości diamentu i grafitu potrafi wykryć obecność węgla w związkach organicznych zapisuje wzory i nazwy alkanów, alkenów, alkinów z wykorzystaniem wzorów ogólnych buduje model cząsteczki metanu, etenu, etynu zapisuje i odczytuje równania reakcji spalania metanu, etenu, etynu podaje sposób otrzymywania etenu i etynu porównuje budowę etenu i etynu wyjaśnia, na czym polegają reakcje przyłączania, polimeryzacji wie, jak doświadczalnie odróŝnić węglowodory nasycone od nienasyconych określa, od czego zaleŝą właściwości węglowodorów wykonuje proste obliczenia dotyczące węglowodorów podaje róŝnice w budowie diamentu i grafitu potrafi wykryć obecność węgla i wodoru w związkach organicznych wie, jak doświadczalnie wykryć produkty spalania węglowodorów zapisuje równania reakcji spalania dowolnych węglowodorów zapisuje równania reakcji otrzymywania etenu i etynu odczytuje podane równania reakcji zapisuje równania reakcji etenu i etynu z bromem, polimeryzacji etenu określa zaleŝność między liczbą atomów węgla w cząsteczce a właściwościami węglowodoru objaśnia, co jest przyczyną większej aktywności chemicznej węglowodorów nienasyconych w porównaniu z węglowodorami nasyconymi opisuje przeprowadzane doświadczenia wyjaśnia, jakie substancje mogą ulegać polimeryzacji określa zalety i wady tworzyw sztucznych wykonuje obliczenia dotyczące węglowodorów wie, jakie są konsekwencje budowy wewnętrznej grafitu i diamentu podaje informacje na temat fulerenów dokonuje analizy właściwości węglowodorów wyjaśnia wpływ wiązania wielokrotnego w cząsteczce węglowodoru na jego reaktywność zapisuje równania reakcji przyłączania, np. bromowodoru, wodoru, chloru, do wiązania podwójnego określa produkty polimeryzacji etynu potrafi wykonywać doświadczenia stosuje swoją wiedzę w złoŝonych zadaniach
nasyconych, a alkeny i alkiny do nienasyconych określa zachowanie wody bromowej (lub rozcieńczonego roztworu manganianu(vii) potasu) wobec węglowodoru nasyconego i wobec nienasyconego zapisuje wzory ogólne alkanów, alkenów, alkinów przyporządkowuje dany węglowodór do odpowiedniego szeregu homologicznego wie, co to jest wzór sumaryczny, strukturalny, półstrukturalny podaje wzory i nazwy węglowodorów do pięciu atomów węgla w cząsteczce wyjaśnia, dlaczego w pracy z węglowodorami naleŝy zachować ostroŝność II. Pochodne węglowodorów Ocena dopuszczająca [1] Ocena dostateczna [1 + 2] Ocena dobra [1 + 2 + 3] Ocena bardzo dobra [1 + 2 + 3 + 4] 1 2 3 4 podaje, Ŝe alkohole i kwasy karboksylowe, estry, aminy, aminokwasy są pochodnymi węglowodorów określa budowę pochodnych węglowodorów (grupa węglowodorowa + grupa funkcyjna) wymienia pierwiastki wchodzące w skład pochodnych węglowodorów zalicza daną substancję organiczną do odpowiedniej grupy związków chemicznych wie, co to jest grupa funkcyjna zaznacza i nazywa grupy funkcyjne w alkoholach, kwasach karboksylowych, estrach, aminach, aminokwasach zapisuje wzory ogólne alkoholi, kwasów karboksylowych, estrów zapisuje wzory czterech pierwszych alkoholi monohydroksylowych, kwasów zna omawiane grupy funkcyjne zapisuje wzory i wymienia nazwy alkoholi wie, Ŝe alkohole i kwasy tworzą szeregi homologiczne podaje odczyn roztworu alkoholu zapisuje równania reakcji spalania całkowitego metanolu, etanolu zapisuje wzór glicerolu (gliceryny) omawia zastosowanie alkoholi zapisuje wzory i wymienia nazwy systematyczne podstawowych kwasów karboksylowych podaje właściwości kwasów mrówkowego i octowego wie, jak dysocjują kwasy karboksylowe zapisuje równania reakcji kwasów karboksylowych z metalami, tlenkami uzasadnia odczyn roztworu alkoholu zna nazwę systematyczną glicerolu zapisuje równania reakcji spalania alkoholi wyjaśnia, dlaczego wyŝsze kwasy karboksylowe nazywamy tłuszczowymi porównuje właściwości kwasów organicznych i nieorganicznych porównuje właściwości kwasów karboksylowych podaje metodę otrzymywania kwasu octowego wyjaśnia proces fermentacji octowej zapisuje równanie reakcji spalania kwasu octowego nazywa sole kwasów organicznych wie, gdzie w cząsteczce kwasu oleinowego jest umiejscowione wiązanie podwójne proponuje doświadczenie do podanego tematu formułuje wnioski z doświadczeń umie przeprowadzać doświadczenia zapisuje wzory dowolnych alkoholi i kwasów wyjaśnia mechanizm mycia i prania określa dokładnie warunki przebiegu reakcji, np. w reakcji polimeryzacji przewiduje produkty reakcji identyfikuje poznane substancje omawia róŝnicę między reakcją estryfikacji a zobojętniania zapisuje równania reakcji w postaci cząsteczkowej, jonowej oraz skróconej jonowej analizuje konsekwencje istnienia dwóch
karboksylowych i podaje ich nazwy zaznacza we wzorze kwasu karboksylowego resztę kwasową określa, co to są nazwy zwyczajowe i systematyczne wymienia reguły tworzenia nazw systematycznych związków organicznych podaje nazwy zwyczajowe omawianych kwasów karboksylowych wymienia najwaŝniejsze właściwości metanolu, etanolu, kwasów mrówkowego i octowego podaje podstawowe zastosowanie etanolu i kwasu octowego zna podział alkoholi (monohydroksylowe, polihydroksylowe) i kwasów karboksylowych (nasycone, nienasycone) wie, co to są alkohole polihydroksylowe wymienia właściwości glicerolu wymienia dwa najwaŝniejsze kwasy tłuszczowe podaje właściwości kwasów tłuszczowych: stearynowego i oleinowego definiuje mydła podaje sposób otrzymywania mydła i podział mydeł wymienia związki, między którymi zachodzi reakcja estryfikacji definiuje estry określa miejsca występowania estrów w przyrodzie i ich niektóre zastosowania opisuje zagroŝenia dotyczące alkoholi (metanol, etanol) zna toksyczne właściwości poznanych substancji wie, co to są aminy i aminokwasy podaje miejsca występowania amin i aminokwasów metali, wodorotlenkami metali w postaci cząsteczkowej, jonowej oraz skróconej jonowej nazywa sole pochodzące od kwasów mrówkowego i octowego zna wzory sumaryczne kwasów stearynowego i oleinowego wie, jak doświadczalnie udowodnić, Ŝe dany kwas karboksylowy jest kwasem nienasyconym określa, co obserwujemy, uŝywając mydła w twardej wodzie podaje przykłady estrów określa sposób otrzymywania, np. octanu etylu wymienia właściwości octanu etylu omawia reakcję hydrolizy wymienia właściwości amin i aminokwasów zapisuje wzór najprostszej aminy zapisuje obserwacje do wykonywanych doświadczeń wyjaśnia, na czym polega utwardzanie tłuszczu ciekłego wie, co to jest twarda woda zapisuje równania reakcji zachodzących w twardej wodzie po dodaniu mydła sodowego zapisuje równania reakcji otrzymywania estrów umie pisać wzory i nazywać estry układa równania reakcji hydrolizy estru o znanej nazwie lub wzorze zapisuje wzory poznanej aminy, aminokwasu opisuje przeprowadzone doświadczenia grup funkcyjnych w cząsteczce aminokwasu zapisuje równanie reakcji tworzenia dipeptydu umie wykorzystać swoją wiedzę do rozwiązywania złoŝonych zadań III. Związki chemiczne w Ŝyciu codziennym
Ocena dopuszczająca [1] Ocena dostateczna [1 + 2] Ocena dobra [1 + 2 + 3] Ocena bardzo dobra [1 + 2 + 3 + 4] 1 2 3 4 wie, jakie główne pierwiastki chemiczne wchodzą w skład organizmu człowieka wymienia podstawowe składniki poŝywienia wie, co to są makro- i mikroelementy zna skład pierwiastkowy tłuszczów, sacharydów, białek dokonuje podziału tłuszczów, sacharydów, białek podaje przykłady tłuszczów, sacharydów, białek wie, co to są węglowodany zapisuje wzory sumaryczne: glukozy, sacharozy, skrobi, celulozy wymienia występowanie tłuszczów i białek wie, na czym polega reakcja hydrolizy definiuje pojęcia denaturacji, koagulacji wymienia czynniki powodujące denaturację białka podaje reakcję charakterystyczną dla białek, skrobi rozumie znaczenie wody, tłuszczów, białek, sacharydów, witamin, mikroelementów dla organizmu człowieka wie, co to są związki wielkocząsteczkowe i podaje ich przykłady wymienia podstawowe zasady zdrowego Ŝywienia podaje podział włókien i ich przykłady określa, czym są tłuszcze zapisuje słownie przebieg reakcji hydrolizy tłuszczów, zmydlania tłuszczów określa zachowanie oleju roślinnego wobec wody bromowej omawia budowę glukozy wie, Ŝe glukoza ma właściwości redukujące zapisuje równanie reakcji sacharozy z wodą zna przebieg reakcji hydrolizy skrobi i celulozy potrafi wykryć skrobię, białko podaje produkty hydrolizy białek zna właściwości tłuszczów, glukozy, sacharozy, skrobi wymienia właściwości niektórych włókien umie odróŝnić włókna wełniane od bawełnianych podaje wzór ogólny tłuszczów zna wzór tristearynianu glicerolu potrafi przeprowadzić reakcję zmydlania tłuszczu wyjaśnia, jaka jest róŝnica w budowie tłuszczów stałych i ciekłych wie, dlaczego olej roślinny odbarwia wodę bromową potrafi zbadać skład pierwiastkowy tłuszczu, cukru wyjaśnia sposób wykrywania glukozy zna wzór fruktozy wyjaśnia, co to znaczy, Ŝe sacharoza jest disacharydem porównuje budowę cząsteczek skrobi i celulozy zapisuje poznane równania reakcji hydrolizy sacharydów wie, co to jest wiązanie peptydowe zna właściwości i zastosowanie róŝnych włókien opisuje przeprowadzane doświadczenia zna zastosowania poznanych związków chemicznych planuje doświadczenie na badanie składu pierwiastkowego omawianych związków chemicznych odróŝnia doświadczalnie tłuszcze nasycone od nienasyconych zapisuje równania reakcji otrzymywania i zmydlania tristearynianu glicerolu wyjaśnia, na czym polega denaturacja białka udowadnia, Ŝe glukoza ma właściwości redukujące udowadnia, Ŝe sacharoza, skrobia, celuloza są polisacharydami omawia hydrolizę skrobi, białek umie zaplanować i przeprowadzić reakcje weryfikujące przewidywania identyfikuje poznane substancje umie wiązać teorię z praktyką Zanieczyszczenia środowiska przyrodniczego i substancje silnie działające na organizm człowieka wyjaśnia, czym zajmuje się ekologia definiuje zanieczyszczenia środowiska przyrodniczego i dokonuje ich podziału podaje źródła zanieczyszczeń atmosfery, hydrosfery i litosfery opisuje wpływ niektórych zanieczyszczeń na środowisko przyrodnicze
charakteryzuje najpowaŝniejsze zagroŝenia definiuje eutrofizację omawia niektóre sposoby zmniejszenia zagroŝeń dla środowiska przyrodniczego lub ich likwidacji analizuje wpływ działalności człowieka na środowisko przyrodnicze wyjaśnia, na czym polega szkodliwość spoŝywania alkoholu, palenia tytoniu, zaŝywania narkotyków określa ich wpływ na organizm ludzki wie, co to jest uzaleŝnienie wie, Ŝe alkoholizm jest chorobą społeczną zna zasady zaŝywania leków wie, Ŝe złe stosowanie nawozów i środków ochrony roślin jest szkodliwe rozumie wagę problemów wynikających z działania tych substancji na organizm ludzki i środowisko przyrodnicze