Eugen von Böhm-Bawerk ekonomista, minister, arystokrata Autor: Eugen-Maria Schulak i Herbert Unterköfler Źródło: mises.org Tłumaczenie: Anna Sroka Artykuł stanowi część książki The Austrian School of Economics: A History of Its Ideas, Ambassadors, and Institutions. Mało który ekonomista zdobył w Austrii taką sławę jak Eugen von Böhm-Bawerk. Żaden inny ekonomista nie był również tak powszechnie znany sporej części austriackiego społeczeństwa nawet jeśli powód tej sławy był, bądź co bądź, dosyć trywialny: otóż, portret Böhm-Bawerka zdobił banknot 100-szylingowy znajdujący się w obiegu w latach 1984-2001. Z wielu powodów Eugen von Böhm-Bawerk cieszył się w kręgach profesjonalistów opinią wyjątkowej osoby. Należał do najczęściej cytowanych ekonomistów swoich czasów, był też wykładowcą na jednym z większych wydziałów prawniczych na świecie i wielokrotnie piastował stanowisko ministra finansów europejskiego mocarstwa. Wraz z Carlem Mengerem i Friedrichem von Wieserem stanowił założycielski triumwirat szkoły austriackiej. Ewald Schams, ekonomista i emerytowany oficer wojskowy, wspominał o działaniach tej trójcy jako o harmonijnej współpracy i niezachwianej jedności taktycznej, w której Menger dbał o podstawowe zasady, Wieser o strukturę, a Böhm-Bawerk wziął na siebie obowiązek walki. On walczył o dobro współczesnej teorii jak powiedział Schams (1926, s. 435 436). Eugen Böhm urodził się w 1851 roku w Brnie jako trzecie z czwórki dzieci. Ojciec Böhma w 1854 roku, podczas piastowania urzędu wiceprezydenta Moraw, otrzymał tytuł szlachecki i przyjął imię Ritter von Bawerk. Po przedwczesnej
śmierci swego ojca, Eugen, wówczas sześcioletni, przeprowadził się z matką do Wiednia. To tam, podczas nauki w miejscowym Schottengymnasium, poznał Friedricha von Wiesera, z którym miała go połączyć trwająca całe życie przyjaźń. Przyjaciele nieustannie dążyli do prześcigania się wzajemnie w swoich naukowych osiągnięciach i w jednym czasie ukończyli studia prawnicze (Tomo 1994, s. 29 30). Po studiach Böhm-Bawerk otrzymał pracę w Wydziale Finansów Dolnej Austrii. W 1875 roku, z pomocą Carla Mengera, Böhm-Bawerk i Wieser uzyskali dwuletnie stypendium umożliwiające im studiowanie na uniwersytetach w Heidelbergu, Lipsku i Jenie. To właśnie w Heidelbergu, pisząc pracę seminaryjną, Böhm-Bawerk po raz pierwszy zajął się tematyką, której poświęcił później resztę życia czyli ekonomiczną zależnością pomiędzy teraźniejszością a przyszłością (Böhm-Bawerk 1891/1930, s. 237). Rok później przedstawił on szkic teorii agio na papierze (Tomo 1994, s. 49-51). Po powrocie do Wiednia Bawerk kontynuował pracę w Wydziale Finansów Dolnej Austrii, a ponadto jako pierwszy ze studentów Mengera otrzymał habilitację za pracę pt. Rechte und Verhältnisse vom Standpunkt der volkswirtschaftlichen Güterlehre (Odpowiedzialność kontraktowa z punktu widzenia ekonomii 1881). W tym samym roku młody wykładowca i urzędnik publiczny poślubił siostrę swojego przyjaciela baronową Paulę von Wieser. Małżeństwo, uważane za harmonijne, nie doczekało się dzieci (Schumpeter 1925, s. 67). W 1882 roku Böhm- Bawerkowi powierzono prowadzenie zajęć z ekonomii na Uniwersytecie w Innsbrucku. W porównaniu z Wiedniem, który w tamtym czasie był 5. pod względem wielkości miastem na świecie, objęcie posady na mogącym się pochwalić najmniejszym wydziałem prawa w monarchii austriackiej Uniwersytecie w Innsbrucku (ok. 200 studentów i 16 wykładowców Pliwa 1907, nr 9, 45) nie wyglądało na szczególnie atrakcyjny etap w karierze. Po dziś dzień w wiedeńskich kręgach akademickich funkcjonuje porzekadło: Skazany na Czerniowce, zesłany do Innsbrucku. Mimo tego, Böhm-Bawerk jako entuzjasta Tyrolu uważał lata spędzone w Innsbrucku za najszczęśliwszy okres w życiu. Nie minęło dużo czasu nim Böhm-Bawerk otrzymał najpierw tytuł profesora, a w 1884 roku stałą posadę na tym stanowisku. W tym samym roku wydana została praca pt. Historia i krytyka teorii zysku z kapitału (Geschichte
und Kritik der Kapitalzinstheorie pierwszy tom Kapitału i zysku z kapitału), w której autor rygorystycznie i dokładnie rozprawił się z praktycznie wszystkimi teoriami zysku z kapitału (Schumpeter 1925, s. 69). Wydanie drugiego tomu Historii... opóźniło się między innymi z powodu wyboru Böhm-Bawerka na dziekana wydziału. Ponadto, niemały problem stanowiło połączenie subiektywistycznej teorii wartości z teorią kapitału. Swojego rodzaju wstępnym opracowaniem był dwuczęściowy esej dotyczący subiektywistycznej teorii wartości w Conrads Jahrbücher w 1886 roku. Esej ten, choć w nieco zmienionej formie, został wydany jako część drugiego tomu Kapitału i zysku..., zatytułowany Positive Theorie des Kapitals. Łatwy w lekturze i starannie opracowany tekst sprawił, że Böhm-Bawerk został zauważony jako świeża krew szkoły austriackiej, dla rozwoju której praca ta miała niebagatelne znaczenie (Schumpeter 1925, s. 68). Oba tomy Kapitału i zysku z kapitału doczekały się wielokrotnego wydania; przetłumaczono je także na angielski, co przyniosło Böhm-Bawerkowi międzynarodową sławę (Schumpeter 1914b, s. 460). Do estymy autora przyczyniały się też żywe polemiki, w których brał udział, sprzeciwiając się czterem nurtom myśli naukowej, tj. awersji niemieckiej szkoły historycznej do teorii; teorii wyzysku Marksa; różnym kosztowym teoriom wartości oraz oskarżeniom wysuwanym wobec szkoły austriackiej, głoszącym, że nie zajmowała się ona kwestiami socjopolitycznymi. Böhm-Bawerk podejmował próby powrotu na stanowisko profesora w Wiedniu i zastąpienia Lorenza von Steina lub Lujo Brentano, jednak z miernym rezultatem (Tomo 1994, s. 157 162). Ostatecznie objął posadę w Ministerstwie Finansów, ówcześnie składającym się ze 121 urzędników i 67 pomocników (Kamitz 1956, s. 58). Jednym z pierwszych zadań Böhm-Bawerka było wznowienie przygotowań do ogólnej reformy fiskalnej. Urzędnikiem pozostał on do 1904 roku. Trzykrotnie w latach 1895, 1897-1898 i 1900-1904 Böhm- Bawerk sprawował urząd Ministra Finansów. W 1899 został dożywotnim członkiem Izby Panów. Oprócz pracy nad reformą podatkową roku 1886, na mocy której nałożony został progresywny podatek dochodowy o stopie nieprzekraczającej 5% (RGBl 1896, nr. 220, 172), Böhm-Bawerkowi udało się poprzez przekształcenie długu publicznego zmniejszyć rządowe obciążenie odsetkami (Weiss 1924/1925, tom 1, str. v). Dla Böhm-Bawerka szczególnie ważny był zrównoważony budżet, gdyż równowagę tę uważał on za jedyną rzecz
mogącą zapewnić stabilną wartość pieniądza. Böhm-Bawerk nie krępował się stosować sztuczek typowych dla doświadczonych biurokratów celem odrzucania motywowanych politycznie projektów, które nie posiadały bezpiecznego finansowania, np. budowy sieci żeglownych kanałów dostawczych dla całej monarchii (Gerschenkron 1977, s. 81, 120 127). Böhm-Bawerk uważał, że minister finansów powinien być zawsze gotów ustąpić ze stanowiska, zachowując się jednocześnie tak, jakby nigdy nie miał zamiaru odejść (Schumpeter 1952, s. 79). Sam zrezygnował z posady w 1904, kiedy zbyt wielkie wymagania finansowe armii stały się realnym zagrożeniem dla budżetu. Oprócz pracy urzędnika, Böhm-Bawerk poświęcał dwie godziny dziennie badaniom naukowym i pozostawał w ciągłym kontakcie z Uniwersytetem w Wiedniu początkowo jako egzaminator, a po 1891 jako profesor honorowy. W 1892 miał wkład w utworzenie Czasopisma ekonomii, polityki społecznej i administracji (Zeitschrift für Volkswirthschaft, Socialpolitik und Verwaltung), a ponadto pełnił ważną rolę w Stowarzyszeniu Ekonomistów Austriackich. Po ostatecznej rezygnacji ze stanowiska ministra Böhm-Bawerk przyjął specjalnie dla niego przygotowaną posadę profesora. Wykłady prowadzone przez Bohm- Bawerka cechowały się jasnością i systematycznością, a dzięki spokojnemu i usystematyzowanemu, można by powiedzieć: ożywionemu intelektualnie, sposobowi prezentacji, uważane były za prawdziwy majstersztyk. Na sprzyjającym dyskusji seminarium Böhm-Bawerka spotykały się takie szanowane postacie jak Ludwig von Mises, Franz Weiss, Richard von Strigl, Felix Somary, Emil Lederer, Rudolf Hilferding, Otto Bauer, Nikolai Bucharin, i Joseph Schumpeter (Hülsmann 2007a, s. 145). Böhm-Bawerk sprawiał wrażenie człowieka nieco oficjalnego, ale miłego i zdolnego do współczucia. (Hennings 1997, s. 19). Ekonomista polityczny w pełnym tego słowa znaczeniu. Od 1911 roku pełnił funkcję prezydenta austriackiej Cesarskiej Akademii Nauk. Eugen von Böhm-Bawerk zmarł w sierpniu 1914 w wieku 63 lat, podczas wakacji w tyrolskiej miejscowości Kramsach. Bibliografia: Gerschenkron, Alexander. An Economic Spurt that Failed : Four Lectures in Austrian History.
Hennings, Klaus S. The Austrian Theory of Value and Capital: Studies in the Life and Work of Eugen von Böhm-Bawerk. Hülsmann, Jörg G. Mises: the Last Knight of Liberalism. Schumpeter, Joseph A. Ten Great Economists: From Marx to Keynes. Tomo, Shigeki. Eugen von Böhm-Bawerk. Ein großer österreichischer Nationalökonom zwischen Theorie und Praxis.