Szacunkowa charakterystyka spożycia produktów będących źródłem tiaminy wśród studentów poznańskich uczelni

Szymandera-Buszka Probl Hig Epidemiol K 2018, i wsp. 99(1): Szacunkowa 27-31 charakterystyka spożycia produktów będących źródłem tiaminy... 27 Szacunkowa charakterystyka spożycia produktów będących źródłem tiaminy wśród studentów poznańskich uczelni Estimation of consumption of food products being thiamine sources among students of Poznan Universities Krystyna Szymandera-Buszka, Anna Jędrusek-Golińska, Katarzyna Waszkowiak, Dominik Kmiecik, Joanna Kobus-Cisowska, Justyna Piechocka Katedra Technologii Gastronomicznej i Żywności Funkcjonalnej, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Wprowadzenie. Łagodne deficyty tiaminy obserwuje się nadal w społeczeństwach wysoko rozwiniętych i dotyczą one głównie grupy preferującej dietę wysokowęglowodanową. Do objawów łagodnego deficytu tiaminy należą: pogorszenie nastroju, zmęczenie, drażliwości czy zaburzenia koncentracji. W celu zaspokojenia potrzeb metabolicznych tiamina musi być regularnie dostarczana do organizmu wraz z pożywieniem. Cel. Analiza szacunkowego spożycia produktów będących źródłem tiaminy wśród studentów poznańskich uczelni. Materiały i metody. Realizację przyjętego celu pracy uzyskano stosując metodę badań ankietowych przy zastosowaniu wywiadu bezpośredniego. Zaprojektowano kwestionariusz ankietowy, który zawierał pytania dotyczące zwyczajowej częstości i ilości spożywania produktów podzielonych na grupy: mięsne, zbożowe oraz mleczne. Badanie przeprowadzono wśród 1126 kobiet i mężczyzn w wieku 20-25 lat, z uniwersytetów w Poznaniu. W badaniach uwzględniono osoby studiujące na Uniwersytecie Przyrodniczym, Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza oraz Uniwersytecie Wychowania Fizycznego. Wyniki. Analiza statystyczna wykazała wpływ płci ankietowanych studentów i rodzaju uczelni na ilość zużytej tiaminy oraz rodzaj wybranych produktów stanowiących źródło tiaminy w diecie. 51% badanych mężczyzn i 19% kobiet pokrywało zapotrzebowanie na tiaminę w ponad 75%. Głównymi źródłami tiaminy dla mężczyzn były produkty mięsne wieprzowe i produkty zbożowe. Dla kobiet głównym źródłem tiaminy były produkty z mięsa drobiowego i produkty zbożowe o różnym stopniu przetworzenia, co wpływało na różny poziom zapotrzebowania na tiaminę w tej grupie. Wnioski. Uzyskane wyniki badań sugerują potrzebę poświęcenia większej uwagi edukacji żywieniowej dotyczącej promocji produktów będących źródłem tiaminy, zwłaszcza wśród kobiet. Słowa kluczowe: tiamina, witaminy, studenci, kobiety, mężczyźni Probl Hig Epidemiol 2018, 99(1): 27-31 www.phie.pl Nadesłano: 14.08.2017 Zakwalifikowano do druku: 15.12.2017 Introduction. Mild thiamine deficiency can be seen in highly developed societies, mainly among people with high carbohydrate intakes. The symptoms of mild thiamine deficiency include: mood swings, fatigue, irritability, or concentration disorders. To meet metabolic needs thiamine must be regularly supplied to the body along with food. Aim. The estimation of consumption of food products being thiamine sources among students of Poznan Universities. Material & method. Survey research was applied using direct interview. The questionnaire contained questions about the usual frequency and amount of consumption of products divided into groups: meat, cereal and milk. The study was conducted among 1126 women and men aged between 20 and 25 years, from Poznan Universities. The study included students from the University of Life Sciences, University of Adam Mickiewicz and University of Physical Education. The participants completed a survey on their dietary behaviors. Results. The statistical analysis showed the influence of student s gender and the type of university on the amount of consumed thiamine and the type of chosen products being thiamine sources in the diet. 51% of the investigated men and 19% of the women met their needs for thiamine in over than 75%. The main sources of thiamine for the men were pork meat products and grain products. For the women the main sources of thiamine were poultry meat products and cereal products at varying degrees of processing and this affected the level of coverage of the vitamin demand in this group. Conclusion. The study results suggest the need to devote more attention to nutritional education and promotion of products containing thiamine, especially among women. Key words: thiamine, vitamins, students, women, men Adres do korespondencji / Address for correspondence dr hab. Krystyna Szymandera-Buszka Katedra Technologii Gastronomicznej i Żywności Funkcjonalnej Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu ul. Wojska Polskiego 31, 60-637 Poznań tel. 61 846 60 93, e-mail: krystyna.szymandera_buszka@up.poznan.pl Wprowadzenie Stany chorobowe wywołane niedoborem tiaminy związane są głównie z obniżeniem aktywności enzymów, których kofaktorem jest pirofosforan tiaminy [1, 2]. W konsekwencji prowadzi to do nagromadzenia substratów reakcji katalizowanych przez te enzymy, a objawy niedoboru tiaminy pojawiają się najszybciej ze strony układu nerwowego. Fizjologiczne

28 Probl Hig Epidemiol 2018, 99(1): 27-31 objawy łagodnych deficytów tiaminy, to głównie pogorszenie nastroju, zmęczenie, drażliwość czy zaburzenia koncentracji [3, 4]. Objawy niedoborów tiaminy obserwuje się w społeczeństwach wysoko rozwiniętych, a do grupy ryzyka narażonej na niedobór tej witaminy należą, np.: cukrzycy, pacjenci po rozległych operacjach, kobiety w ciąży i w okresie laktacji, palacze tytoniu, alkoholicy, jak również grupy preferujące dietę wysokowęglowodanową [3, 5-8]. Także przy ciężkich infekcjach bakteryjnych i pasożytniczych mogą pojawić się stany hipowitaminozy B 1 [4, 9]. W celu zaspokojenia potrzeb metabolicznych tiamina musi być regularnie dostarczana do organizmu wraz z pożywieniem. Najbardziej obfitymi w tiaminę produktami są: pełnoziarniste pieczywo, mięso, nasiona roślin strączkowych, kasze, ryż, różnego rodzaju produkty zawierające otręby zbożowe, a także produkty przygotowane z wykorzystaniem drożdży [8-10]. Biorąc pod uwagę wysoką wrażliwość tiaminy podczas stosowanych procesów obróbki technologicznej istotnym wydaje się monitorowanie spożycia produktów stanowiących źródło tej witaminy [11, 12]. Cel Analiza szacunkowego spożycia produktów będących źródłem tiaminy wśród studentów poznańskich uczelni. Materiały i metody Realizację przyjętego celu pracy uzyskano stosując metodę badań ankietowych przy zastosowaniu wywiadu bezpośredniego. Zaprojektowano kwestionariusz ankietowy, który zawierał pytania dotyczące zwyczajowej częstości i ilości spożywania produktów podzielonych na grupy: mięsne, zbożowe oraz mleczne. Przy wyborze produktów uwzględniono ich różny stopień przetworzenia oraz zawarte w nich ilości tiaminy [13-18]. Zastosowano pytania typu otwartego. Ilość produktów respondenci określali w gramach lub sztukach, na podstawie zdjęć w Albumie fotografii produktów i potraw [17]. Częstotliwość spożywania produktów określano poprzez wskazanie zwyczajowej częstotliwości spożywania w ciągu dnia, tygodnia, miesiąca i roku. Badanie częstotliwości spożycia żywności przeprowadzono wykorzystując skalę 6-stopniową z określeniami i przypisanymi im wartościami liczbowymi: 1 nigdy, 2 1-3 razy w miesiącu, 3 raz w tygodniu, 4 kilka razy w tygodniu, 5 raz dziennie, 6 kilka razy w ciągu dnia [18]. W celu interpretacji wyników użyto następujących wskaźników częstotliwości dziennej wyrażonej jako krotność/dzień: 0 nigdy, 0,06 1-3 razy w miesiącu ; 0,14 raz w tygodniu ; 0,5 kilka razy w tygodniu ; 1 raz dziennie ; 2 kilka razy w ciągu dnia [19]. Zaprojektowany kwestionariusz zawierał pytania dotyczące stosowanej najczęściej obróbki technologicznej (obieranie, mycie, moczenie, obróbka cieplna, przechowywanie) spożywanych przez ankietowanych potraw. Przy obliczaniu pobrania tiaminy z diety uwzględniono straty związane z wpływem procesów technologicznych na zawartość składników odżywczych w produktach i potrawach (rodzaje obróbki wstępnej, obróbki cieplnej). Wprowadzono także pytania dotyczące sposobu obróbki cieplnej kaszy i ryżu, wynikające z ogrzewania w woreczkach lub na sypko, co istotnie wpływa na zawartość końcową tiaminy [11, 20-21]. Uzyskane wyniki wykorzystano do przeprowadzenia oceny spożycia tiaminy [13-15], a następnie określenia stopnia realizacji norm dziennego spożycia tej witaminy, przyjmując dla kobiet 1,1 mg/dzień, a dla mężczyzn 1,3 mg/dzień ustalonych na poziomie RDA [22]. Badania przeprowadzono w latach 2014-2016 i objęto nimi grupę 1126 studentów, w tym 563 kobiet i 563 mężczyzn, w przedziale wiekowym 20 25 lat. W badaniach uwzględniono osoby studiujące na Uniwersytecie Przyrodniczym (203 kobiet i 191 mężczyzn), Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza (169 kobiet i 169 mężczyzn) oraz Uniwersytecie Wychowania Fizycznego (191 kobiet i 203 mężczyzn). Uzyskane wyniki poddano analizie statystycznej za pomocą programu Statistica TM PL 9.0 (StatSoft) przy pomocy testu chi 2. Postawiono hipotezy (H o ) o braku zależności pomiędzy płcią lub rodzajem uczelni ankietowanych a stopniem realizacji norm dziennego spożycia tiaminy, przy p<0,01. W przypadku ich odrzucenia przyjmowano hipotezy alternatywne H 1 o występowaniu zależności pomiędzy badanymi zmiennymi. Wyniki Na podstawie uzyskanych wyników badań (tab. I) stwierdzono zróżnicowane pokrycie dziennego zapotrzebowania na tiaminę, zarówno wśród kobiet, jak i mężczyzn. Uzyskane wyniki badań potwierdziły wpływ płci na poziom pokrycia zapotrzebowania na tiaminę w badanej grupie (p<0,01; H 1 ). Stwierdzono, że w analizowanej grupie mężczyzn, niezależnie od uczelni 51% deklarowało spożycie produktów pozwalających na pokrycie dziennego zapotrzebowania na tiaminę w 75 do 125%. Wśród ankietowanych kobiet takie pokrycie stwierdzono u zaledwie 19%. 17% mężczyzn i niespełna 3% kobiet deklarowało spożycie produktów w ilościach i z częstością pozwalającą na pokrycie zapotrzebowania na tiaminę w ponad 125%. Na podstawie uzyskanych wyników badań (tab. I) stwierdzono zależność pomiędzy rodzajem uczelni, na której ankietowani studiowali, a poziomem stopnia realizacji dziennego zapotrzebowania na tiaminę,

Szymandera-Buszka K i wsp. Szacunkowa charakterystyka spożycia produktów będących źródłem tiaminy... 29 niezależnie od płci (p<0,01; H 1 ). Najwyższe pokrycie zapotrzebowania na tiaminę stwierdzono w grupie studentów Uniwersytetu Wychowania Fizycznego, gdzie co drugi student tej uczelni deklarował spożycie produktów pozwalających na pokrycie zapotrzebowania na tiaminę na poziomie ponad 100%. Natomiast u studentów Uniwersytetu Adama Mickiewicza podobne pokrycie stwierdzono w grupie zaledwie 7%. Wśród studentów Uniwersytetu Przyrodniczego stwierdzono pokrycie tygodniowego zapotrzebowania na tiaminę na poziomie powyżej 100% u co piątego studenta (21%). Na podstawie uzyskanych wyników badań (tab. II) stwierdzono, że w diecie ankietowanej grupy studentów istnieje zróżnicowanie w spożyciu produktów stanowiących źródło tiaminy, które głównie dotyczyło spożycia mięsa oraz produktów zbożowych. Na podstawie analizy statystycznej potwierdzono wpływ płci na rodzaj spożywanych produktów będących źródłem tiaminy w badanej grupie (p<0,01), głównie mięsa. Ankietowane kobiety deklarowały spożycie mięsa oraz produktów zbożowych w znacznie mniejszych ilościach i z mniejszą częstotliwością niż mężczyźni. Deklarowały one także znacznie częstsze spożycie mięsa drobiowego aniżeli wieprzowego. Analiza statystyczna potwierdziła także wpływ rodzaju uczelni na rodzaj ilości spożywanych produktów będących źródłem tiaminy w badanej grupie (p<0,01). Stwierdzono, że w grupie studentów Uniwersytetu Wychowania Fizycznego większe pokrycie zapotrzebowania na tiaminę pochodziło z produktów zbożowych typu kasze czy makarony oraz pieczywa. Wynikało to ze spożycia większych ilości tego typu produktów, jak i charakteryzujących się wyższą zawartością tiaminy. W grupie kobiet studiujących na tej samej uczelni stwierdzono podobną tendencję, przy czym należy zauważyć, że kobiety spożywały wspomniane produkty w znacznie mniejszych ilościach i z mniejszą częstotliwością aniżeli mężczyźni. Ankietowani studenci Uniwersytetu Przyrodniczego deklarowali znacznie częstsze od pozostałych spożycie produktów mięsnych, głównie mięsa wieprzowego, co powodowało, że produkty te stanowiły pokrycie zapotrzebowania na tiaminę w 29% podczas gdy, w grupie studentów Uniwersytetu Adama Mickiewicza w 19%. Na podstawie analizy spożycia produktów zbożowych jako źródła tiaminy stwierdzono, że studenci u których pokrycie zapotrzebowania na tiaminę przekraczało 75% deklarowali znacznie częstsze spożywanie ryżu pełnoziarnistego, jak i makaronu z mąki pełnoziarnistej. Analiza Tabela I. Stopień realizacji dziennego zapotrzebowania na tiaminę wśród studentów poznańskich uczelni (%) Table I. Degree of coverage of daily demand for thiamine among students of Poznan Universities (%) Stopień realizacji dziennego zapotrzebowania na tiaminę /Degree of coverage of daily demand for thiamine [%]* Tabela II. Udział produktów stanowiących źródło tiaminy w diecie studentów poznańskich uczelni (%) Table II. Contribution of products being source of thiamine in diets of Poznan University students (%) Płeć /Gender kobiety /women mężczyźni /men Uniwersytet Przyrodniczy /University of Life Sciences Uczelnia /University nabiał /dairy mięso /meat Produkty spożywcze /Food products wędliny /cured meats ryby /fish pieczywo /bread makaron, kasza, ryż /pasta, groats, rice Uniwersytet Przyrodniczy /University of Life Sciences 8 a,a 20 b,a 8 a,a 4 a,a 30 a,b 30 a,b Uniwersytet im. Adama Mickiewicza /Adam Mickiewicz University 14 a,a 11 a,a 8 a,a 5 a,a 31 a,b 31 b,a,b Uniwersytet Wychowania Fizycznego /University of Physical Education 10 a,a 11 a,a 7 a,a 3 a,a 30 a,a 39 b,b Uniwersytet Przyrodniczy /University of Life Sciences 8 a,a 38 b,b 8 a,a 2 a,a 20 a,a 24 a,a Uniwersytet im. Adama Mickiewicza /Adam Mickiewicz University 14 a,a 28 a,b 8 a,a 4 a,a 22 a,a 24 a,a Uniwersytet Wychowania Fizycznego /University of Physical Education Uniwersytet im. Adama Mickiewicza /Adam Mickiewicz University Uniwersytet Wychowania Fizycznego /University of Physical Education 8 a,a 27 a,b 6 a,a 4 a,a 25 a,a 30 b,a * Różne litery oznaczają różnicę statystycznie istotną pomiędzy wierszami, przy p<0,01, gdzie oznaczenia małymi literami dotyczą wpływu uczelni w ramach tej samej płci, a wielkimi literami wpływu płci w ramach tej samej uczelni /Different letters stand for statistically significant difference between rows, with p<0.01, where lower case letters refer to impact of University within the same gender, and capital letters refer to impact of gender within the same university Ogółem /Total 15,01-25,00 10 2 33 2 2 14 1 25,01-50,00 34 10 27 13 14 4 25 9 50,01-75,00 48 26 37 33 31 10 39 22 75,01-100,00 3 25 1 40 30 9 12 24 100,01-125,00 3 29 2 11 16 38 7 27 >125 2 8 1 7 39 3 17 * obliczony na poziomie RDA: kobiety 1,1 mg/dzień, mężczyźni 1,3 mg/dzień /calculated on RDA level: women 1.1 mg/day, men 1.3 mg/day [23]

30 Probl Hig Epidemiol 2018, 99(1): 27-31 statystyczna pozwoliła na stwierdzenie istotnie wyższego wpływu realizacji dziennego zapotrzebowania na tiaminę z produktów zbożowych wśród studentów Uniwersytetu Wychowania Fizycznego. Ankietowane kobiety z tej uczelni deklarowały spożycie produktów zbożowych stanowiących źródło tiaminy na poziomie 39%. Ta grupa ankietowanych deklarowała znacznie częstsze spożycie kaszy gryczanej oraz pieczywa pełnoziarnistego. Natomiast grupy studentów, u których stwierdzono pokrycie zapotrzebowania na poziomie poniżej 50% deklarowały spożycie głównie produktów zbożowych wysoko przetworzonych, np. ryżu białego, kasz łamanych polerowanych. studiujący na Uniwersytecie Adama Mickiewicza i Uniwersytecie Przyrodniczym deklarowali spożycie produktów zbożowych w większych ilościach, jak kobiety i mężczyźni z Uniwersytetu Wychowania Fizycznego. Wskazywali jednak znacznie częściej na spożycie białego pieczywa, ryżu białego czy makaronów z mąki białej. Do zjawisk pozytywnych należy zaliczyć fakt, że osoby spożywające kasze, makarony, a także ryż deklarowały jako formy obróbki cieplnej gotowanie na sypko, bez odsączania, co znacznie zmniejsza straty tej witaminy [20]. Dyskusja Wysokie spożycie tiaminy u mężczyzn stwierdzono także w innych badaniach dotyczących zarówno osób uprawiających sztuki walki, jak i z umiarkowanym wysiłkiem fizycznym [23, 24]. Wyniki omawianych badań własnych, jak i innych opracowań, potwierdzają niższe pokrycie zapotrzebowania na tiaminę w diecie kobiet [24, 25]. Związane było ono głównie ze spożywaniem znacznie mniejszych porcji, w odniesieniu do mężczyzn. Wyniki wcześniejszych badań potwierdzają także spożywanie przez kobiety znacznie mniejszych ilości produktów mięsnych, a zwłaszcza z mięsa wieprzowego, które zaliczamy do produktów obfitych w tiaminę [13-15]. Uzyskane wyniki badań potwierdzają korelację pomiędzy wysokim spożyciem produktów zbożowych o wysokim stopniu przetworzenia a niższym pokryciem zapotrzebowania na tiaminę, głównie w diecie kobiet. Wysokie spożycie produktów zbożowych stwierdzono także we wcześniejszych badaniach przeprowadzonych w latach 2008-2009 wśród kobiet w wieku 19-50 lat [27]. W badaniach tych potwierdzono wysoką częstotliwość spożycia produktów zbożowych wśród kobiet z regionu Wielkopolski. Badania wcześniejsze potwierdzają także wysokie spożycie produktów zbożowych o wysokim stopniu przetworzenia, np. pieczywa białego, które charakteryzują się niższą zawartością także tiaminy [27, 28]. Natomiast w badaniach Szponar i Krzyszycha [29] określających sposób odżywiania studentów Uniwersytetu Medycznego w Lublinie wykazano, że studentki bardziej preferują pieczywo jasne (66%), natomiast studenci pieczywo ciemne (55,2%). Wnioski Uzyskane wyniki badań sugerują potrzebę poświęcenia większej uwagi edukacji żywieniowej dotyczącej promocji produktów będących źródłem tiaminy, zwłaszcza wśród kobiet spożywających znacznie mniejsze ilości produktów mięsnych. Źródło finansowania: Praca nie jest finansowana z żadnego źródła. Konflikt interesów: Autorzy deklarują brak konfliktu interesów. Piśmiennictwo / References 1. Da Cunha S, Cunha Bastos J, Salles JB, et al. Cardiac alterations in furosemide-treated thiamine-deprived rats. J Card Fail 2007, 13(9): 774-784. 2. Alexander-Kaufman K, Harper C. Transketolase: observations in alcohol-related brain damage research. Int J Biochem Cell Biol 2009, 41(4): 717-720. 3. Jhala SS, Hazell AS. Modeling neurodegenerative disease pathophysiology in thiamine deficiency: consequences of impaired oxidative metabolism. Neurochem Int 2011, 58(3): 248-260. 4. Jankowska-Kulawy A, Bielarczyk H, Ronowska A i wsp. Zaburzenia metabolizmu energetycznego mózgu w stanach niedoboru tiaminy. Diagn Lab 2014, 50(4): 333-338. 5. Kawai C, Wakabayashi A, Matsumura T, Yui Y. Reappearance of beriberi heart disease in Japan. A study of 23 cases. Am J Med 1980, 69(3): 383-386. 6. Gibson GE, Zhang H. Interactions of oxidative stress with thiamine homeostasis promote neurodegeneration. Neurochem Int 2002, 40(6): 493-504. 7. Johnson KA, Bernard MA, Funderburg K. Vitamin nutrition in older adults. Clin Geriatr Med 2002, 18(4): 773-799. 8. Małecka SA, Poprawski K, Bilski B. Profilaktyczne i terapeutyczne zastosowanie tiaminy (witaminy B1) nowe spojrzenie na stary lek. Wiad Lek 2006, 59(5-6): 383-387. 9. Costa NA, Gut AL, de Souza Dorna M, et al. Serum thiamine concentration and oxidative stress as predictors of mortality in patients with septic shock. J Crit Care 2014, 29(2): 249 252. 10. Ang CY, Moseley FA. Determination of thiamin and riboflavin in meat and meat products by high-pressure liquid chromatography. J Agric Food Chem 1980, 28(3): 483-486. 11. Szymandera-Buszka K, Górecka D, Hęś M, Waszkowiak K. Influence of cooking barley groats on the stability of thiamine. Pol J Environ Stud 2006, 15(2a): 835-837. 12. Pyrcz J, Kowalski R, Bilska A, Uchman W. Effect of selected antioxidants on some fat characteristics and sensory quality of raw sausages. EJPAU 2008, 11(2): 1.

Szymandera-Buszka K i wsp. Szacunkowa charakterystyka spożycia produktów będących źródłem tiaminy... 31 13. Łoś-Kuczera M, Piekarska J. Skład i wartość odżywcza produktów spożywczych. PZWL, Warszawa 1988. 14. Nadolna J, Przygoda B, Troszczyńska A, Kunachowicz H. Tabele wartości odżywczej produktów spożywczych witaminy. IŻŻ, Warszawa 2000. 15. Kunachowicz H, Nadolna I, Iwanow K, Przygoda B. Wartość odżywcza wybranych produktów spożywczych i typowych potraw. PZWL, Warszawa 2012. 16. Czaja J, Lebiedzińska A, Dawidowska A i wsp. Kasze źródłem tiaminy i niacyny w diecie człowieka. Bromat Chem Toksykol 2009, 42(3): 831-835. 17. Szponar L, Wolnicka K, Rychlik E. Album fotografii produktów i potraw. IŻŻ, Warszawa 2000. 18. Wądołowska L. Walidacja kwestionariusza częstotliwości spożycia żywności FFQ. Ocena powtarzalności. Bromat Chem Toksykol 2005, 38(1): 27-33. 19. Gawęcki J (red). Kwestionariusz do badania poglądów i zwyczajów żywieniowych oraz procedura opracowania danych. PAN, Warszawa 2014. 20. Szymandera-Buszka K, Górecka D, Hęś M i wsp. Wpływ sposobu gotowania kaszy jęczmiennej na zawartość tiaminy. Bromat Chem Toksykol 2006, 39(supl): 615-617. 21. Szymandera-Buszka K, Hęś M, Górecka D i wsp. Wpływ sposobu gotowania na zawartość tiaminy oraz jodu w kaszy gryczanej. Fragm Agron 2006, 23(1): 200-210. 22. Jarosz M (red). Normy żywienia dla populacji polskiej nowelizacja. IŻŻ, Warszawa 2012. 23. Morawska A, Bolesławska I, Przysławski J, Chrzanowski S. Poziom spożycia wybranych witamin przez mężczyzn trenujących karate. Zesz Nauk Ochr Zdr Zdr Publ Zarz 2013, 11(3): 267-270. 24. Gil M, Głodek E, Rudy M. Ocena spożycia witamin i składników mineralnych w całodziennych racjach pokarmowych studentów Uniwersytetu Rzeszowskiego. Rocz PZH 2012, 63(4): 441-446. 25. Szymandera-Buszka K, Jędrusek-Golińska A, Waszkowiak K i wsp. Ocena pobrania tiaminy z dietą przez kobiety i mężczyzn w wieku 21-40 lat, mieszkających w Poznaniu. Bromat Chem Toksykol 2016, 49(3): 648-652. 26. Szymandera-Buszka K, Waszkowiak K, Woźniak P. Szacunkowa charakterystyka spożycia produktów będących źródłem jodu wśród kobiet w województwie wielkopolskim. Probl Hig Epidemiol 2011, 92(1): 73-76. 27. Lebiedzińska A. Wybrane produkty zbożowe jako elementy funkcjonalne diety częstość spożycia produktów zbożowych wśród studentów. Rocz PZH 2007, 58(1): 295-300. 28. Głodek E, Gil1 M, Rudy M, Pawlos M. Ocena częstotliwości spożycia przez studentów wybranych źródeł błonnika pokarmowego. Rocz PZH 2011, 62(4): 409-412. 29. Szponar B, Krzyszycha R. Ocena sposobu odżywiania studentów Uniwersytetu Medycznego w Lublinie w roku akademickim 2007-2008. Bromat Chem Toksykol 2009, 42(2): 111-116.