Wszystkie scenariusze lekcji, komiksy i animacje są dostępne na: www.for.org.pl Temat: Wydatki budżetowe absurdalne czy niezbędne? Autor: Krystyna Brząkalik Poziom szkoła ponadgimnazjalna Podstawa programowa kształcenia ogólnego Podstawy przedsiębiorczości Państwo, gospodarka. Uczeń: wymienia źródła dochodów i rodzaje wydatków państwa; wyjaśnia wpływ deficytu budżetowego i długu publicznego na gospodarkę państwa. Cele: Uczniowie powinni: posługiwać się pojęciami: budżet państwa, sektor finansów publicznych, deficyt budżetowy, deficyt sektora finansów publicznych, dług publiczny w trakcie dyskusji o problemach budżetowych; wskazać wydatki, które powodują nadmierne zadłużanie się państwa; zebrać argumenty za i przeciw ograniczaniu wybranych wydatków budżetowych. Metody: analiza danych statystycznych burza mózgów analiza za i przeciw dyskusja 1
Pojęcia kluczowe: budżet państwa finanse publiczne deficyt budżetowy dług publiczny wydatki budżetowe Materiały: Materiał pomocniczy nr 1 dane statystyczne Budżet państwa w 2011 roku Materiał pomocniczy nr 2 dane ze strony www.dlugpubliczny.org.pl Materiał pomocniczy nr 3 animacja Macieja i Marka Adrian, nagrodzona w III edycji konkursu FOR Materiał pomocniczy nr 4 - komiks Krzysztofa i Agnieszki Czachura: Absurdolandia, wyróżniony w kategorii Z budżetu, czyli z naszych podatków w III edycji konkursu FOR Materiał pomocniczy nr 5 - tekst FOR pt. Z budżetu, czyli z naszych podatków o absurdalnych wydatkach Materiał pomocniczy nr 6 tekst Ograniczać wydatki? Materiał pomocniczy nr 7 ćwiczenie Wydatki budżetowe uzasadnione czy niepotrzebne? Czas: 1 godzina lekcyjna Przebieg zajęć: 1. Rozpoczynając zajęcia poinformuj uczniów, że lekcja będzie poświęcona zagadnieniom związanym z finansami państwa. Przypomnij wiadomości o najważniejszych źródłach dochodów państwa oraz podstawowych wydatkach. Możesz udostępnić dane statystyczne (materiał pomocniczy nr 1 i nr 2). Poleć uczniom, by sprawdzili, czy budżet na rok 2011 jest zrównoważony. 2
2. Wyjaśnij różnice między budżetem państwa a sektorem finansów publicznych. Zaznacz, że budżet państwa stanowi tylko połowę wszystkich wydatków publicznych. 3. Wyjaśnij pojęcie deficytu budżetu państwa, czyli różnicy pomiędzy wydatkami i dochodami w roku budżetowym. Zapytaj, co się dzieje, gdy w budżecie wystąpi deficyt? Skąd państwo bierze wtedy środki na finansowanie wydatków? Wyjaśnij, że w takiej sytuacji państwo pożycza pieniądze - przede wszystkim od własnych obywateli, sprzedając obligacje. 4. Omów pojęcie długu publicznego, na który składa się nie tylko dług budżetu centralnego, za który odpowiada rząd, ale też długi samorządów oraz funduszy pozabudżetowych, na przykład Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Największą część długu publicznego stanowi dług budżetu centralnego (np. w roku 2009 dług publiczny wynosił około 670 mln zł, z czego dług budżetu to 624 mln zł). Zaproponuj uczniom zapoznanie się ze stroną internetową http://www.dlugpubliczny.org.pl. Możecie sprawdzić aktualną, szacunkową wartość długu publicznego oraz wartość długu przypadającą na jednego mieszkańca Polski. 5. Zapytaj uczniów, jakie negatywne zjawiska pociąga za sobą zaciąganie przez państwo długu u własnych obywateli. Podkreśl, że dług publiczny stanowi obciążenie dla nas wszystkich, również dla następnych pokoleń Polaków. Dług musi być obsługiwany, czyli konieczne jest spłacanie odsetek od pożyczonych pieniędzy (w roku 2011 zaplanowano na obsługę długu 38,4 mln zł). Ograniczenie deficytu budżetowego jest więc bardzo ważnym zadaniem rządu. 6. Zorganizuj burzę mózgów na temat: Jak ograniczyć deficyt budżetowy finansów publicznych?. Poproś ochotnika o zapisywanie wszystkich pomysłów uczniów. Następnie dokonajcie wspólnie selekcji pomysłów. Wśród nich pojawią się zapewne następujące stwierdzenia: zwiększenie podatków, ograniczenie wydatków. Podkreśl, 3
że zmniejszenie wydatków budżetowych jest w naszym wspólnym interesie i w dłuższej perspektywie przyniesie korzyści wszystkim obywatelom. 7. Uczniowie mogą teraz obejrzeć animację Macieja i Marka Adrian, nagrodzoną w III edycji konkursu FOR (materiał pomocniczy nr 3). Zapytaj klasę: a) Co symbolizuje pacjent, bohater animacji? Na jaką chorobę zachorował? b) Jakie są przyczyny deficytu budżetowego, ukazane przez twórców animacji? c) Jak należy leczyć tego typu chorobę? 8. Poproś teraz uczniów o zapoznanie się z komiksem Krzysztofa i Agnieszki Czachura: Absurdolandia, wyróżnionym w III edycji konkursu FOR (materiał pomocniczy nr 4). Poproś o odpowiedzi na pytania: a) Jakie zjawisko symbolizuje stwór - bohater komiksu? b) Jakie źródła tego zjawiska wskazują twórcy komiksu? Jakie są jego skutki dla wszystkich obywateli? c) Które wydatki budżetowe autorzy komiksu uznali za absurdalne? d) Jak można, zdaniem autorów, zlikwidować wskazane absurdy? Jakie działania należy prowadzić? Kto powinien je podejmować? 9. Wysłuchaj wypowiedzi uczniów. Odpowiadając na pytanie c) uczniowie powinni wypisać na tablicy nazwy wydatków, określonych w komiksie jako absurdalne. Sprawdź, czy wśród zapisów uczniowie umieścili: wcześniejsze emerytury i przywileje emerytalne (np. służb mundurowych i górników), becikowe, czyli zapomoga z tytułu urodzenia dziecka, dopłaty budżetu do KRUS. 10. Podziel teraz klasę na cztery grupy, każdej z nich przydziel jeden z tekstów zamieszczonych w materiale pomocniczym nr 6 (tekst Ograniczać wydatki? ). Rozdaj również schemat i instrukcję do ćwiczenia Wydatki budżetowe uzasadnione czy niepotrzebne? (materiał pomocniczy nr 7). 4
11. Wyjaśnij, że zadaniem grup jest zebranie i wypisanie argumentów za i przeciw likwidacji danego wydatku budżetowego. Grupa nr 1 będzie zajmować się wydatkami na emerytury mundurowe, grupa nr 2 dopłatami do KRS, grupa nr 3 becikowym, a grupa nr 4 emeryturami górniczymi. Przygotowując się do wykonania zadania, uczniowie mogą również zapoznać się z materiałem pomocniczym nr 3 - tekstem FOR pt. Z budżetu, czyli z naszych podatków o absurdalnych wydatkach. 12. Przedstawiciele grup prezentują wyniki pracy. Po wysłuchaniu zebranych przez grupy argumentów zaproponuj klasie dyskusję na temat: Które wydatki budżetowe powinny zostać ograniczone?. W czasie dyskusji uczniowie powinni posługiwać się argumentami, które uprzednio zgromadzili i uzasadnić swoje stanowisko. Możesz zaproponować klasie głosowanie, w którym uczniowie wybiorą te wydatki, które powinny ich zdaniem zostać zlikwidowane czy znacznie ograniczone. 13. Podsumowując dyskusję powiedz, że ograniczenie lub likwidacja wydatków budżetowych stanowi trudną decyzję polityczną, ponieważ władze muszą uwzględniać skutki ekonomiczne, ale również społeczne i polityczne takich decyzji. Materiały pomocnicze Materiał pomocniczy nr 1 Dane statystyczne - Budżet państwa w roku 2011 Lp. Wyszczególnienie 1 DOCHODY z tego: a) dochody podatkowe - podatki pośrednie w tym: - podatek akcyzowy - podatek dochodowy od osób prawnych - podatek dochodowy od osób fizycznych w mln zł 273144,4 242670,0 179670,0 58700,0 24800,0 38200,0 5
b) dochody niepodatkowe w tym: - wpływy z cła c)środki z UE i z innych źródeł niepodlegających zwrotowi - Wspólna Polityka Rolna i Rybacka - fundusze strukturalne i inne 2. WYDATKI w tym: - obsługa długu krajowego - obsługa zadłużenia zagranicznego - rozliczenia z budżetem ogólnym UE z tyt. środków własnych - dotacje dla Funduszu Emerytalno Rentowego - dotacje dla Funduszu Ubezpieczeń Społecznych - subwencje ogólne dla jednostek samorządu terytorialnego 3. DEFICYT (-)/ NADWYŻKA (+) Źródło: Ministerstwo Finansów 28049,4 1831,0 2425,0 98,1 2326,9 313344,4 29621,7 8812,8 15656,4 15120,0 37134,4 48357,7-40200,0 Materiał pomocniczy nr 2 Ile państwo wydaje/ile państwo dostaje www.dlugpubliczny.org.pl Materiał pomocniczy nr 3 Animacja Macieja i Marka Adrian, nagrodzona w III edycji konkursu FOR http://www.youtube.com/user/fundacjafor#p/a/u/0/sf_2cv3h4s0 Materiał pomocniczy nr 4 Komiks Krzysztofa i Agnieszki Czachura: Absurdolandia, wyróżniony w kategorii Z budżetu, czyli z naszych podatków o absurdalnych wydatkach w III edycji konkursu FOR http://www.for.org.pl/pl/a/1773,wyroznienia 6
Materiał pomocniczy nr 5 Tekst FOR pt. Z budżetu, czyli z naszych podatków o absurdalnych wydatkach http://www.for.org.pl/pl/z-budzetu-czyli-naszych-podatkow---o-absurdalnych-wydatkach Materiał pomocniczy nr 6 Tekst Ograniczać wydatki? Część dla grupy nr 1 Emerytury mundurowe System emerytalny służb mundurowych obejmuje m.in. policjantów, żołnierzy, strażaków, agentów służb specjalnych. Na emeryturę mogą oni przechodzić po 15 latach pracy (ale wtedy emerytura wynosi 40% ostatniego wynagrodzenia). Każdy dodatkowy rok pracy powoduje zwiększenie emerytury o 2,6%, maksymalnie do 75% wynagrodzenia co jest możliwe po przepracowaniu 28,5 roku. Natomiast w powszechnym systemie emerytalnym 60-letnie kobiety, odchodzące na emeryturę, otrzymają około 30% ostatniego wynagrodzenia, 65-letni mężczyźni około 40% ostatnich zarobków. Przyszłe emerytury tych osób nie zależą, tak jak w systemie powszechnym, od wysokości wpłacanej składki. Służby mundurowe nie płacą takiej składki, wpłaca ją za nie państwo. Zwolennicy odrębnego systemu emerytalnego dla służb mundurowych uważają jednak, że stanowi on rekompensatę za bardzo niebezpieczną i odpowiedzialną pracę oraz niskie zarobki. Twierdzą, że przywileje emerytalne wynikają z zagrożenia życia i ciągłego stresu, który jest istotą służby oraz z konieczności spełniania różnych wymogów, które nie dotyczą innych pracowników. Należy do nich obowiązkowa mobilność żołnierzy i policjantów (zmiany jednostki i miejsca zamieszkania na rozkaz), obowiązek wykonywania rozkazów przełożonych (niewykonanie rozkazu powoduje wszczęcie postępowania karnego i dyscyplinarnego), brak prawa kandydowania do Sejmu i Senatu, wymóg zgody przełożonych na podjęcie dodatkowej pracy. Wydłużenie służby do 20-25 lat i odchodzenie na emeryturę w wieku 50-7
55 lat, co proponuje rząd, zdaniem zainteresowanych spowoduje masowe odejścia ze służby i tym samym paraliż bezpieczeństwa kraju. Część dla grupy nr 2 Dopłaty do KRUS Liczba świadczeniobiorców Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego oraz osób podlegających ubezpieczeniu społecznemu rolników wynosiła w roku 2010 ponad 1 mln 535 tys. osób. Z KRUS wypłacane są świadczenia pieniężne z ubezpieczenia emerytalnorentowego oraz wypadkowego, chorobowego i macierzyńskiego. Kasa obsługuje też ubezpieczenie zdrowotne rolników, członków ich rodzin, emerytów i rencistów. Wprawdzie rolnicy płacą składki na ubezpieczenie społeczne, których wysokość zależy od wielkości gospodarstwa rolnego (np. w roku 2011 rolnik prowadzący gospodarstwo do 50 ha płaci 345 zł kwartalnie), ale zebrane środki są dalece niewystarczające. Przeciętna emerytura z KRUS jest niska, wynosi ok. 800 zł, ale też składki, płacone przez rolników są prawie 11 razy niższe niż np. mikroprzedsiębiorców. KRUS otrzymuje dotacje z budżetu państwa na realizację swoich zadań - w roku 2011 przewidziano ponad 15,8 mln zł dotacji. Budżet państwa płaci również składki zdrowotne za rolników objętych ubezpieczeniem zdrowotnym bez względu na ich dochody, co zostało w 2010 roku zakwestionowane przez Trybunał Konstytucyjny. Od wielu lat toczy się dyskusja dotycząca reformy KRUS. Przeciwnicy systemu wskazują na jego ogromne koszty dla budżetu oraz niesprawiedliwość całego systemu. Podatnicy finansują przecież rolnicze emerytury w ponad 90%; dopłacają też do składek zdrowotnych. Argumentują, że rolnicy to grupa bardzo zróżnicowana pod względem dochodów i wielu właścicieli dużych gospodarstw z pewnością stać na opłacanie składek (np. zdrowotnych). Zwolennicy KRUS wyjaśniają jednak, że objęcie rolników powszechnym systemem ubezpieczeń społecznych nie jest możliwe. Składki są zbyt wysokie w stosunku do dochodów ludności rolniczej. Według danych GUS co dziesiąta rodzina rolnicza nie osiąga dochodu, który pozwoliłby na zaspokojenie podstawowych potrzeb, 15% rodzin ma dochody uprawniające do korzystania do świadczeń z opieki społecznej, ponad 50% osiąga dochody niskie i bardzo niskie. Jedynie jedna trzecia gospodarstw rolnych (spośród 1,5 mln) jest 8
dochodowa, reszta produkuje jedynie na własne potrzeby. Wprawdzie po wstąpieniu Polski do UE dochody mieszkańców wsi ciągle rosną (w roku 2010 o 13% w odniesieniu do roku poprzedniego), ale nadal są niższe od średniej krajowej. Źródło: Opracowanie własne na podstawie http://www.krus.gov.pl/krus/informacje-ogolne oraz debaty o KRUS: http://praca.gazetaprawna.pl/artykuly/462788,krus_likwidowac_czy_modernizowac.html Część dla grupy nr 3 Becikowe Jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia dziecka, zwana potocznie becikowym stanowi świadczenie rodzinne. Becikowe jest wypłacane od 2005 roku matce, ojcu lub prawnym opiekunom dziecka, bez względu na ich dochody. Wynosi 1000 zł i jest wolne od podatku dochodowego. Pisemny wniosek o wypłacenie świadczenia rodzice składają w ośrodku pomocy społecznej lub urzędzie gminy w terminie 12 miesięcy po narodzinach dziecka. Zwolennicy tego rozwiązania wskazują, że świadczenie zapewnia młodym rodzicom środki na podstawowe wydatki, związane z urodzeniem dziecka. Podobne rozwiązania istnieją w wielu krajach. Jest częścią polityki prorodzinnej, której celem jest zapewnienie dobra rodziny, pomoc w uzyskaniu samodzielności finansowej rodzin, zahamowanie negatywnych trendów w demografii. W Polsce rodzi się za mało dzieci ok. 1,4 na kobietę, poniżej poziomu zastępowalności pokoleń (2,1 dziecka na kobietę), dlatego każde świadczenie dla rodzin jest społecznie uzasadnione. Przeciwnicy becikowego argumentują jednak, że otrzymanie tysiąca złotych nie zachęci młodych ludzi do posiadania dzieci. Wydatki budżetowe na becikowe są niepotrzebne, należałoby je ograniczyć lub całkowicie zlikwidować, a zaoszczędzone w ten sposób środki przeznaczyć na tworzenie i prowadzenie dodatkowych żłobków czy przedszkoli, co stanowiłoby wymierną pomoc dla młodych rodzin, zwłaszcza tych, w których kobieta po urodzeniu dziecka decyduje się na powrót do pracy zarobkowej. Część dla grupy nr 4 9
Emerytury górnicze W 2005 roku górnicy po zamieszkach w centrum stolicy wywalczyli bezterminowe przedłużenie ustawy, gwarantującej im przechodzenie na emeryturę po 25 latach pracy bez względu na wiek. Przy czym rzeczywisty rok pracy jest mnożony według specjalnego przelicznika (1,5 1,8 roku), stąd na 25 lat pracy składa się mniejsza liczba przepracowanych lat. Górnicy mogą więc przechodzić na emeryturę w wieku 43 44 lat. Średnia emerytura jest bardzo wysoka wynosi ok. 3 tys. zł, dwukrotnie więcej, niż emerytura kolejarzy czy nauczycieli, mimo iż górnicy nie płacą dwukrotnie wyższych składek na ubezpieczenie społeczne. Budżet państwa dopłaca do emerytur górniczych około 4 mld zł rocznie. Górnicy i związkowcy przekonują, że praca w kopalni jest wyjątkowo ciężka, niszczy zdrowie, niesie zagrożenie życia, jest wykonywana w wyjątkowo niekorzystnych warunkach, w wysokiej temperaturze, wilgoci. Przedstawiają ekspertyzy z zakresu medycyny pracy z uzasadnieniem, że nie można pracować na dole dłużej niż 25 lat. Tymczasem wysokie emerytury górnicze pobierają nie tylko byli górnicy pracujący na ścianie, ale też dozór górniczy, w tym niższa kadra kierownicza. Wielu młodych emerytów, tak podobno zniszczonych pracą na dole, zaraz po uzyskaniu świadczeń emerytalnych zatrudnia się w kopalni w firmach zewnętrznych. Opracowanie na podstawie artykułu Tomasza Głogowskiego Ach, górnikiem być http://wyborcza.biz/biznes/1,101562,8371935,ach gornikiem_byc.html Materiał pomocniczy nr 7 Ćwiczenie Wydatki budżetowe uzasadnione czy niepotrzebne? Pracując w grupie zapoznajcie się z tekstami pomocniczymi na temat wydatków budżetowych. Wskażcie i zapiszcie w tabeli argumenty za oraz przeciw likwidacji wydatków budżetowych: Grupa nr 1 emerytur mundurowych Grupa nr 2 dopłaty do KRUS Grupa nr 3 becikowego Grupa nr 4 emerytur górniczych. 10
Przedstawcie przygotowane argumenty całej klasie, omówcie stanowisko grupy wobec kwestii problemowej. Wydatek budżetowy.. Argumenty za likwidacją wydatku Argumenty przeciw likwidacji wydatku 11