Sudan Kraina geogr. i hist. rozciągająca się między Saharą, Kotlina Kongo, aż po Wyż. Abisyńską, sięgając O. Atlantyckiego, gł. sawanna trawiasta, trzy główne obszary historyczne: Sudan Zachodni (na zach. d jez. Czad), pd. i wsch. Senegal, wsch. Gambię, G. Bissau, środ. i wsch. Gwineę oraz Sierra Leone, pn.- wsch. Liberię, pd. Mali i przygraniczne rejony Mauretanii, Burkinę Faso, pn. część WKŚ, Ghany, Togo, Beninu, Nigerii i Kamerunu oraz większą część Nigru; Sudan Środkowy (od jeziora Czad do Rep. Sudanu, większa część Czadu; Sudan Wschodni - obszar Republiki Sudanu aż do Nilu Białego, głównie Darfur i Kordofan
Sudan Zachodni (1)
Sudan Zachodni (2) Obszar: (na zach. od jez. Czad) obejmuje: pd. i wsch. Senegal, wsch. Gambię, Gwineę Bissau, środ. i wsch. Gwineę oraz Sierra Leone, pn.-wsch. Liberię, pd. Mali i przygraniczne rejony Mauretanii, Burkinę Faso, pn. część WKŚ, Ghany, Togo, Beninu, Nigerii i Kamerunu oraz większą część Nigru.
Sudan Zachodni (3) Języki: a)rodzina semito-chamicka - gałąź czadyjska (język hausa) b) rodzina nilo-saharyjska - język songhaj (izolat) c) rodzina niger-kordofańska -języki mande -języki gur (m.in. mossi, dogon, senufo) -języki zachodnioatlantyckie (m.in. wolof, serer, fulfulde)
Sudan Zachodni (4) Główne ludy: a) ludy bantuidalne zachodnie zamieszkują w Gwinei, Gambii, Senegalu, m.in.: - Wolofowie (3,3 mln) osiadli rolnicy z Senegalu, muzułmanie, wysocy, bardzo czarnoskórzy, sława dzielnych wojowników, silne wpływy na inne ludy, w większości muzułmanie, - Sererowie (1 mln) gł. Senegal, rolnicy, poddani silnej wolofizacji, zachowali wiele elementów dawnych wierzeń.
Sudan Zachodni (5) b) Fulbeje (Peul, Fulanie) ok. 12 mln, rozproszeni na ogromnych przestrzeniach Sudanu od Senegalu po Kamerun. Na tych terenach tworzyli w przeszłości liczne państwa, podporządkowując sobie okoliczne ludy. Zróżnicowani językowo i społecznie: Fulbeje osiadli (Dżidda) i koczowniczy pasterze (Bororo). Zalicza się do nich także liczne grupy sfulbeizowane, np. Tukulerów (1,3 mln). Niejasna geneza, rasowe wpływy kuszyckie i semickie, językowo spokrewnieni z Wolofami.
Sudan Zachodni (6) c) ludy Mande rolnicze ludy zamieszkujące ziemie w górnym biegu Nigru, char. Wioski w stylu sudańskim, m.in.: - Mandingowie (10 mln), twórcy największych imperiów Sudanu; - Soninke (1,2 mln), z pogranicza Mali i Mauretanii, bardzo silnie zislamizowani, twórcy państwa Ghana (VIII-X w.); - Malinke (3 mln), od Senegalu po WKŚ, twórcy średniowiecznego państwa Mali; - Bambara (3 mln), Mali, bogata sztuka, słabo zislamizowani ; - Diula, żarliwi krzewiciele islamu, kupcy i rzemieślnicy; - Bozo (120 tys.), wew. delta Nigru, rybacy, tradycyjne wierzenia, sakralna opieka nad ziemią i wodą
Sudan Zachodni (7) d) Songhaj ok. 2 mln, wraz ze spokrewnionymi Dżerma mieszkają wzdłuż łuku Nigru. Rolnicy i rybacy, nigryci z domieszką rasy białej, w XIV w. stworzyli potężne państwo Songhaj, którego sława (zwł. bogactw Timbuktu) dotarła do Europy.
Sudan Zachodni (8) e) ludy woltyjskie (Gur), ok. 12 mln- ludy różnego pochodzenia, które w wyniku długiego współżycia upodobniły obyczaje i język. Gł. kopieniacze zamieszkujący dorzecze Białej i Czarnej Wolty. Ze względu na pochodzenie dzielą się na: - autochtoniczne ludy paleonigryckie, w tym ludy refugialne, które schroniły się przed islamem w tereny trudno dostępne, zachowując wiele cech archaicznej kultury, m.in. Dogonowie (500 tys.), Somba (200 tys.), Bobo, Lobi, Senufo; - ludy cywilizacji neosudańskiej, zislamizowani najeźdzcy ze Wschodu, m.in. Bariba (400 tys.), Mossi (6 mln).
Sudan Zachodni (9) f) Hausa (Hausawa), ok. 20 mln, północna Nigeria i południowy Niger, rolnicy, kupcy i rękodzielnicy, twórcy średniowiecznych miast-państw (m.in. Kano), od XIX w. żarliwi muzułmanie, język o tradycjach piśmienniczych stał się środkiem komunikacji międzyetnicznej w regionie lingua franca (ok. 60 mln użytkowników). Dzięki tradycji pisanej Hausa posiadają silna świadomość wspólnoty historycznej i językowej.
Sudan Zachodni (10)
Sudan Zachodni (11)
Sudan Zachodni (12) Charakterystyka regionu: brak poważniejszych przeszkód naturalnych sprzyjał migracjom i najazdom, niewystępowanie muchy tse-tse umożliwiało rozwój hodowli bydła i koni. Zasoby złota sprzyjały kontaktom ze światem śródziemnomorskim i cywilizacjami Afryki Pn., kształtowanie się wielkich grup etnicznych i potężnych państw. Dominacja islamu, liczne klęski suszy. Tradycyjne kultury paleonigryckie bogata mitologia i sztuka.
Sudan Środkowy (1) Obszar: większa część Republiki Czad. Języki: a) rodzina nilo-saharyjska - jęz. chari-nilowe, m.in. sara b) rodzina niger-kordofańska -jęz. adamawa wschodnie, m.in. azande c) rodzina semito-chamicka -gałąź czadyjska, m.in. Daba, gidar
Sudan Środkowy (2) Główne ludy: a) ludy hausoidalne, ok. 5 mln, pn. Kamerun i Czad, ok. 30 różnych grup etnicznych, z których większość zajmuje się rolnictwem (kopieniactwem), niekiedy rybołówstwem (np. Buduma znad J. Czad), część posiada tradycje państwowe i jest zislamizowana (m.in. Kotoko, Madara), większość to typowe ludy refugialne (np. Daba) reprezentujące kult. Paleonigrycką. W lit. określa się je terminem Kirdi ( niewierni, parszywe psy ).
Sudan Środkowy (3) b) ludy środkowego Sudanu, pd. Czad, RŚA, wpływy kuszyckie i semickie oraz zarabizowani nigryci, ludy rolnicze o różnej przynależności językowej, m.in. Barma (100 tys.), Sara (1, mln); c) rolnicze ludy Banda (600 tys.) i Azande (800 tys.), rolnicy z pd. pasa środkowego Sudanu (sawanna), oprócz typowych zbóż uprawiają rośliny bulwiaste (maniok, pataty), silne wpływy tradycyjnych wierzeń, tajne bractwa i stowarzyszenia
Sudan Środkowy (4) Charakterystyka regionu: liczne napięcia i konflikty pomiędzy ekspansywnymi ludami islamu, a rolniczymi ludami refugialnymi, spory polityczne zwłaszcza pomiędzy mieszkańcami pustyni i sawanny.
Sudan Wschodni (1) Obszar: obszar Republiki Sudanu aż do Nilu Białego, głównie Darfur i Kordofan. D A R F U R Języki: a) rodzina nilo-saharyjska -jęz. chari-nilowe, m.in. fur, większość jęz. nuba b) rodzina niger-kordofańska - niektóre jęz. nuba
Sudan Wschodni (2) Główne ludy: a) Fur (Fori), ok.. 0.5 mln, pogranicze Sahary i Darfuru, formalnie zislamizowani, wiele elementów dawnej kultury przedislamskiej, historyczne królestwa Darfur i Wadaj; b) Baggara koczownicy z nizin otaczających Darfur i Kordofan; c) Nuba zamieszkujace Kordofan liczne, drobne ludy, które schroniły się przed podbojem arabsko-islamskim, gł. Rolnicze ludy refugialne; d) ludy kordofańskie trudne do sklasyfikowania, przemieszanie Nubijczyków z Arabami.
Sudan Wschodni (3). Charakterystyka regionu: wojna w Darfurze od 2003, stanowiące większość w tym regionie ludy murzyńskie zażądały dla siebie podobnych praw jak przyznanych południu kraju. Dwie główne siły rebelianckie: Armia Wyzwolenia Sudanu (SLM/A) oraz Ruch Sprawiedliwości i Równości (JEM) oskarżyły rząd w Chartumie o faworyzowanie arabskich nomadów kosztem murzyńskich rolników. Do walk z rebeliantami rząd w Chartumie skierował składającą się głównie z Arabów armię Dżandżałidów, która jest odpowiedzialna za liczne zbrodnie na ludności Darfuru