Spis treści Wstęp............................................................. 9 1. Opłaty i podatki ekologiczne w teorii ekonomii środowiska.... 11 1.1. Pojęcie efektów zewnętrznych i ekologicznych kosztów zewnętrznych....................................................... 11 1.2. Podatek Pigou i inne metody internalizacji ekologicznych kosztów zewnętrznych............................................... 22 1.3. Jednolity podatek od emisji zanieczyszczeń..................... 33 1.4. Pytania i zagadnienia do dyskusji.............................. 35 2. Opłaty i podatki ekologiczne jako instrumenty polityki ekologicznej..................................................... 36 2.1. Pojęcie, zasady i instrumenty polityki ekologicznej.............. 36 2.2. Pojęcie, klasyfikacja i funkcje opłat i podatków ekologicznych.... 42 2.3. Opłaty i podatki ekologiczne a inne instrumenty polityki ekologicznej... 59 2.3.1. Opłaty i podatki ekologiczne a instrumenty regulacji bezpośredniej 59 2.3.2. Opłaty i podatki ekologiczne a handel uprawnieniami do emisji... 66 2.3.3. Opłaty i podatki ekologiczne a subwencje ekologiczne........... 70 2.3.4. Opłaty i podatki ekologiczne w kontekście wyboru efektywnych instrumentów ochrony środowiska............................... 73 2.3.5. Współistnienie opłat i podatków ekologicznych i innych instrumentów polityki ekologicznej..................................... 75 2.4. Opłaty i podatki ekologiczne w systemie finansowania ochrony środowiska.................................................... 77 2.4.1. Przesłanki finansowania ochrony środowiska.................... 77 2.4.2. Fundusze celowe jako źródło finansowania ochrony środowiska aspekty teoretyczne.......................................... 79 2.5. Pytania i zagadnienia do dyskusji.............................. 82 3. Ekologiczna reforma podatkowa i problemy związane ze stosowaniem opłat i podatków ekologicznych...................... 83 3.1. Koncepcja ekologicznej reformy podatkowej.................... 83 3.2. Problemy i zagrożenia związane z funkcjonowaniem opłat i podatków ekologicznych.......................................... 90 Opłaty i podatki_bartniczak, Ptak_Księga1.indb 5 2011-09-29 09:03:16
6 Spis treści 3.2.1. Wpływ na konkurencyjność i handel międzynarodowy........... 90 3.2.2. Skutki dystrybucyjne......................................... 94 3.2.3. Wydajność fiskalna opłat i podatków ekologicznych............. 96 3.2.4. Koszty poboru opłat i podatków ekologicznych.................. 97 3.2.5. Regionalne zróżnicowanie opłat i podatków ekologicznych....... 98 3.3. Pytania i zagadnienia do dyskusji.............................. 98 4. Opłaty i podatki ekologiczne w państwach członkowskich Unii Europejskiej i w innych krajach.............................. 99 4.1. Ochrona środowiska w prawie Unii Europejskiej................ 99 4.2. Przepisy prawa Unii Europejskiej w zakresie opodatkowania ekologicznego.................................................... 104 4.3. Przegląd opłat i podatków ekologicznych stosowanych w krajach europejskich................................................ 116 4.4. Opłaty i podatki ekologiczne a finansowanie ochrony środowiska w krajach europejskich....................................... 135 4.5. Ekologiczne reformy podatkowe w krajach europejskich......... 147 4.6. Pytania i zagadnienia do dyskusji.............................. 156 5. Opłaty i podatki ekologiczne w Polsce........................ 157 5.1. Polska polityka w zakresie opłat i podatków ekologicznych....... 157 5.2. Ogólna charakterystyka opłat i podatków ekologicznych stosowanych w Polsce............................................... 160 5.3. Opłaty ekologiczne wykorzystywane w polskiej polityce ochrony środowiska................................................. 166 5.3.1. Opłaty w ustawie Prawo ochrony środowiska.................... 167 5.3.2. Opłaty w ustawie Prawo wodne............................... 176 5.3.3. Opłaty w ustawie Prawo geologiczne i górnicze................. 180 5.3.4. Opłaty w ustawie o ochronie gruntów rolnych i leśnych.......... 184 5.3.5. Opłaty w ustawie o ochronie przyrody.......................... 189 5.3.6. Opłaty w ustawie o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej... 193 5.3.7. Opłaty w ustawie o bateriach i akumulatorach................... 196 5.3.8. Opłaty w ustawie o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym........................................................ 198 5.3.9. Opłaty w ustawie o recyklingu pojazdów wycofanych z eksploatacji 200 5.3.10. Opłaty w ustawie o substancjach zubożających warstwę ozonową... 201 5.3.11. Opłaty w ustawie Prawo energetyczne.......................... 203 5.3.12. Opłaty w pozostałych ustawach............................... 205 5.4. Podatki o charakterze proekologicznym w Polsce................ 210 Opłaty i podatki_bartniczak, Ptak_Księga1.indb 6 2011-09-29 09:03:16
Spis treści 7 5.5. Rola opłat i funduszy ekologicznych w polskim systemie finansowania ochrony środowiska.................................... 221 5.6. Kierunki zmian obecnego systemu opłat i podatków ekologicznych w Polsce i kwestia ekologicznej reformy podatkowej............. 241 5.7. Przykładowe zadania......................................... 246 5.8. Pytania i zagadnienia do dyskusji.............................. 251 Literatura........................................................... 254 Spis rysunków....................................................... 275 Spis tabel........................................................... 277 Indeks rzeczowy..................................................... 279 Opłaty i podatki_bartniczak, Ptak_Księga1.indb 7 2011-09-29 09:03:16
Opłaty i podatki_bartniczak, Ptak_Księga1.indb 8 2011-09-29 09:03:16
Wstęp Przekazywany czytelnikowi podręcznik pt. Opłaty i podatki ekologiczne. Teoria i praktyka jest przede wszystkim odpowiedzią na rosnące zapotrzebowanie studentów różnych kierunków studiów na uporządkowaną wiedzę na temat zarówno teoretycznych, jak i praktycznych aspektów związanych z problematyką opłat i podatków ekologicznych. Celem podręcznika jest omówienie teoretycznych podstaw opłat i podatków ekologicznych, a także przedstawienie, w jaki sposób instrumenty te są wykorzystywane w praktyce. Szczególnie dużo uwagi poświęcono funkcjonowaniu opłat i podatków ekologicznych w Polsce. Czytelnik będzie mógł też porównać stosowane w Polsce instrumenty z opłatami i podatkami ekologicznymi funkcjonującymi w innych krajach (głównie w krajach Unii Europejskiej). Książka może służyć jako literatura uzupełniająca do takich przedmiotów, jak ekonomia środowiska czy finanse ochrony środowiska. Może być także pomocna dla pracowników przedsiębiorstw zajmujących się problematyką ochrony środowiska, zwłaszcza dla specjalistów zajmujących się obliczaniem należnych opłat za korzystanie ze środowiska. Podręcznik składa się z pięciu rozdziałów. W rozdziale pierwszym wyjaśniono istotę ekologicznych kosztów zewnętrznych, będących jedną z przyczyn niedoskonałości rynku. Rozdział ten zawiera również obszerne omówienie koncepcji podatku Pigou, stanowiącej podstawę podatkowej metody internalizacji ekologicznych kosztów zewnętrznych. W tej części podręcznika została przedstawiona także koncepcja jednolitego podatku emisyjnego. W rozdziale drugim omówiono wybrane zasady i instrumenty polityki ekologicznej. Bardziej szczegółowo zostały potraktowane kluczowe z punktu widzenia celu podręcznika zagadnienia dotyczące definicji, funkcji i klasyfikacji opłat i podatków ekologicznych. W tej części podręcznika przedstawiono również na gruncie teoretycznym różnice między opłatami i podatkami ekologicznymi a innymi instrumentami służącymi ochronie środowiska, a także problematykę wykorzystania opłat i podatków ekologicznych w systemie finansowania celów z zakresu ochrony środowiska. W rozdziale trzecim omówiono teoretyczne podstawy koncepcji ekologicznej reformy podatkowej i związane z nią pojęcie podwójnej dywidendy. Dalsze rozważania poświęcone są zagrożeniom i przeszkodom związanym z funkcjonowaniem opłat i podatków ekologicznych oraz sposobom ograniczania negatywnych zjawisk związanych ze stosowaniem tych instrumentów ochrony środowiska. Zwraca się tu również uwagę, że opłaty i podatki ekologiczne nie mogą być traktowane jedynie jako instrumenty polityki ochrony środowiska. Konstrukcja i cele wyznaczane dani- Opłaty i podatki_bartniczak, Ptak_Księga1.indb 9 2011-09-29 09:03:16
10 Wstęp nom środowiskowym bowiem muszą w pewnym stopniu uwzględniać wymagania stawiane tradycyjnym opłatom i podatkom. Rozdział czwarty poświęcony jest m.in. przepisom prawa Unii Europejskiej regulującym zagadnienia z zakresu ochrony środowiska oraz przepisom mającym większy lub mniejszy wpływ na funkcjonowanie opłat i podatków ekologicznych w państwach członkowskich. Zawiera też omówienie doświadczeń krajów europejskich w zakresie wykorzystania opłat i podatków w ochronie środowiska, funkcjonowania funduszy celowych tworzonych w oparciu o wpływy z tytułu opłat ekologicznych oraz wdrażania zielonych reform podatkowych. Rozdział piąty zawiera szczegółową analizę istniejących w Polsce opłat i podatków ekologicznych oraz funduszy celowych zasilanych wpływami z tego typu instrumentów. Przedstawiono tu również pewne rekomendacje dla polskiej polityki ochrony środowiska w zakresie opłat i podatków ekologicznych. W rozdziale znajdują się liczne przykłady mające przedstawić czytelnikowi sposób obliczania wysokości opłat za korzystanie ze środowiska. Na uwagę zasługuje również fakt, że podsumowanie każdego rozdziału stanowią pytania i zagadnienia mające na celu sprawdzenie wiedzy, którą czytelnik powinien posiąść po zapoznaniu się z treścią danego rozdziału. Zakres czasowy analizy rozwiązań funkcjonujących w Polsce obejmuje lata 2005-2009. Przegląd rozwiązań funkcjonujących w krajach europejskich został dokonany zasadniczo według stanu na 2008 r. Przy podawaniu stawek opłat i podatków obowiązujących w danym roku przyjęto, o ile nie określono inaczej, kursy opublikowane w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej, obowiązujące w pierwszym dniu roboczym października poprzedniego roku. Podręcznik uwzględnia stan prawny obowiązujący w Polsce na dzień 1 stycznia 2011 r. Intencją autorów było opracowanie takiej publikacji, której zawartość merytoryczna stanowiłaby niezbędne kompendium wiedzy o teorii i praktyce funkcjonujących opłat i podatków ekologicznych. Mamy nadzieję, że książka ta odegra taką rolę i spotka się z zainteresowaniem nie tylko studentów będących jej głównymi odbiorcami, ale również praktyków zajmujących się w swojej codziennej pracy problematyką opłat i podatków ekologicznych. Jelenia Góra, Wałbrzych, luty 2011 r. Autorzy Opłaty i podatki_bartniczak, Ptak_Księga1.indb 10 2011-09-29 09:03:16