Sprawozdanie cząstkowe

PRZEPROWADZENIE MONITORINGU PŁAZÓW W TYM EFEKTYWNOŚCI WYKONANIA DZIAŁAŃ MINIMALIZUJĄCYCH I KOMPENSUJĄCYCH NA ODCINKU TRASY EKSPRESOWEJ S-1 OBWODNICA GRODŹCA ŚLĄSKIEGO Sprawozdanie cząstkowe 1

ZESPÓŁ WYKONUJĄCY MONITORING: Koordynatorzy: Marta Wronka-Tomulewicz Stefan Obłąkowski Herpetolodzy: Maciej Bonk Lars Briggs Robert Kruszyk Michał Maniakowski 2

SPIS TREŚCI 1. WSTĘP... 4 2. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA BADANEGO TERENU... 5 2.1 OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA DROGI S1 NA ODCINKU OD KM 613+570 DO 615+244... 7 3. OCENA WPŁYWU ISTNIEJĄCEGO ZAGOSPODAROWANIA TERENU NA POPULACJE PŁAZÓW... 8 4. OPISY GATUNKÓW... 9 5. METODYKA...13 5.1 METODYKA BADANIA MIGRACJI PŁAZÓW...14 5.2 SZCZEGÓŁOWA METODYKA INWENTARYZACJI...14 5.3 WARUNKI ATMOSFERYCZNE Z CZASU TRWANIA MONITORINGU...15 6. WYNIKI...16 6.1 STWIERDZONE GATUNKI PŁAZÓW...16 6.2 ILOŚĆ I GATUNKI PŁAZÓW KORZYSTAJĄCYCH Z NOWYCH ZBIORNIKÓW ZASTĘPCZYCH...19 6.3 ILOŚĆ I GATUNKI PŁAZÓW KORZYSTAJĄCYCH POZOSTAŁYCH ZBIORNIKÓW W ANALIZOWANYM OBSZARZE...23 6.4 SZLAKI MIGRACJI I DYSPERSJI...26 6.5 ŚMIERTELNOŚĆ PŁAZÓW NA DRODZE S1...28 6.6 ŚMIERTELNOŚĆ NA DROGACH LOKALNYCH...29 7. OCENA WPŁYWU BUDOWY I EKSPLOATACJI DROGI S-1 NA POPULACJE PŁAZÓW...30 8. MONITORING I OCENA SKUTECZNOŚCI OGRODZEŃ DLA PŁAZÓW...33 9. WNIOSKI...35 10. ZAŁĄCZNIKI...37 10.1 ZAŁĄCZNIK FOTOGRAFICZNY...37 10.2 ZAŁĄCZNIK KARTOGRAFICZNY...63 3

1. WSTĘP Niniejsze opracowanie zostało wykonane na zlecenie GDDKiA oddział Katowice, na potrzebę wykonania monitoringu płazów oraz efektywności wykonania działań minimalizujących i kompensujących na odcinku trasy ekspresowej S-1 obwodnica Grodźca Śląskiego od km 613+570 do 615+244 na odcinku przecinającym obszar Natura 2000 Cieszyńskie Źródła Tufowe (PLH240001). Opracowanie obejmuje wyniki badań prowadzone w terminie od marca do lipca 2011 Celem niniejszego opracowania jest: Określenie liczby i lokalizacji miejsc bytowania i rozrodu płazów z podaniem szacunkowej ilości płazów występujących na badanym obszarze, Określenie szlaków migracji oraz składu gatunkowego płazów oraz szacunkowej liczby migrujących osobników po obu stronach trasy ekspresowej, Ocena wpływu istniejącego zagospodarowania terenu na populację płazów, Monitoring i ocena skuteczności ogrodzeń dla płazów (siatki oraz ekran akustyczny) na odcinku od km 613+570 do 615+244 Określenie ilości i gatunków płazów korzystających z nowych i istniejących zbiorników przy S-1 oraz określenie stopnia wykorzystania zbiorników znajdujących się w obszarze Natura 2000 Cieszyńskie Źródła Tufowe (PLH240001), Oszacowanie wpływu budowy i eksploatacji S-1 Obwodnica Grodźca na populację płazów chronionych na podstawie art. 12 Dyrektywy Siedliskowej z uwzględnieniem pozyskanych w ramach zamówienia danych (w tym dotyczących wpływu innych źródeł) oraz materiałów i danych istniejących. Ocena zastosowanych działań minimalizujących i kompensujących ze szczególnym uwzględnieniem poprawności lokalizacji zbiorników wykonanych przez Zamawiającego Monitoring objął gatunki płazów wymienionych w: Załączniku II i IV Dyrektywy Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (tzw. Dyrektywy Siedliskowej) oraz Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną (Dz. U. Nr 220, poz. 2237). 4

2. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA BADANEGO TERENU Kontrola objęła strefę znajdującą się w pasie do 900 m z kaŝdej ze stron wyznaczonego odcinka trasy S-1 w km od 613+570 do 615+244. Obszar prowadzonego monitoringu znajduje się w południowo-zachodniej części województwa śląskiego w gminach: Skoczów, Jasienica oraz Brenna. Są to tereny podgórskie obejmujące podnóŝe Beskidu Śląskiego. RóŜnica w wysokości nad poziomem morza waha się od 300 do 340m. Teren monitoringu jest głównie terenem rolniczym (najwięcej pól ornych znajduje się w północno zachodniej części terenu objętego badaniami) z mozaiką licznych zadrzewień, lasów, łąk i zabudowy wiejskiej. Teren badań graniczy ze zwartą zabudową miejscowości Jasienica, a w północnej i zachodniej części z duŝymi kompleksami stawów hodowlanych. Dla występowania płazów zasadnicze znaczenie ma obecność i rozmieszczenie zbiorników wodnych i cieków. Na terenie badań zlokalizowane są dwa stosunkowo niewielkie kompleksy stawów hodowlanych, które dzięki połączeniu poprzez doliny cieków stanowią kontynuację siedlisk duŝych kompleksów stawów zlokalizowanych poza badaną powierzchnią (w okolicy wsi Łazy). Sieć cieków (rz. Kowale, Łański Potok, Jasienica i inne mniejsze) ma znaczenie dla migracji płazów, jak teŝ zimowania - w szczególności dla Ŝaby trawnej. Dodatkowo występują tu nieregularnie rozrzucone mniejsze zbiorniki wodne, takie jak małe oczka wodne i stawy przydomowe oraz wykonane zbiorniki dla płazów podczas budowy drogi S-1, mające znaczenie jako miejsca rozrodu. PodłoŜe stanowią tu głównie mało przepuszczalne gleby gliniaste. Odcinek drogi S1 objęty monitoringiem przecina Obszar Specjalnej Ochrony Siedlisk Natura 2000 Cieszyńskie Źródła Tufowe (PLH240001) oraz przylega do rezerwatu Morzyk. PołoŜenie względem obszarów chronionych przedstawia poniŝsza tabela oraz mapa 01.01 Specjalne Obszar Ochrony Siedlisk Odległość Nazwa Kod KilometraŜ [m] Cieszyńskie Źródła PLH240001 Przecina 613+565 5

Tufowe - 614+060 Beskid Śląski PLH240005 710 612+800 Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków Odległość Nazwa Kod [m] KilometraŜ Dolina Górnej Wisły PLB240001 600 615+400 Rezerwaty Odległość Nazwa Kod [m] KilometraŜ Morzyk - Przylega 614+070-614+130 Oraz 613+790-613+880 W odległości 35m Dolina Łańskiego Potoku - 715 612+640 Rezerwat leśny "Morzyk" w Grodźcu Śląskim na Pogórzu Cieszyńskim obejmuje swą ochroną cenny drzewostan, będący pozostałością lasów dworskich. W roku 1996 Ministerstwo Ochrony Środowiska utworzyło na obszarze 11-hektarowów rezerwat o nazwie "Morzyk". Znajduje się tam równieŝ unikalne stanowisko tufów wapiennych, w wyniku którego w roku 2004 utworzono tam obszar Natura 2000 'Cieszyńskie Źródła Tufowe'. Rezerwat ten w około 95% leŝy w Obszarze Specjalnej Ochrony Siedlisk Natura 2000. Ostoja połoŝona jest w zachodniej części Pogórza Śląskiego, nazywanej zwyczajowo Pogórzem Cieszyńskim (Działy Cieszyńskie i Bialskie wg J. Kondrackiego). W skład ostoi wchodzą cztery izolowane obszary aktywnych współcześnie źródlisk z depozycją martwicy wapiennej (tufów wapiennych i trawertynów) i z towarzyszącą im typową florą mszaków (ze związku Cratoneurion): Morzyk (Grodziec, gm. Jasienica, pow. bielski), Góra Jasieniowa ( 521 m n.p.m., na pograniczu Goleszowa, Dzięgielowa, i Cisownicy, gm. Goleszów, pow. cieszyński), Kamieniec (375 m n.p.m, między Ogrodzoną i Gułdowami, gm. Dębowiec, pow. cieszyński) i Skarpa Wiślicka (361,7 m n.p.m., Wiślica, gm. Skoczów, pow. cieszyński). W obszarze monitoringu znajduje się jedna część obszaru - Morzyk. Zalesione zbocza łagodnych wzgórz pocięte są licznymi głębokimi dolinkami wciosowymi, na dnie których sączą się stałe lub okresowe strumienie. Wzgórza naleŝące do ostoi zbudowane są ze skał, naleŝących do silnie sfałdowanej płaszczowiny cieszyńskiej (warstwy cieszyńskie). Dominującymi skałami są tu margle i łupki z wkładkami wapieni (tzw. dolne i górne łupki cieszyńskie) oraz wapienie cieszyńskie, które ze względu na większą odporność budują 6

większość kulminacji Pogórza Cieszyńskiego. Ostoja ta, jest obecnie najlepiej zachowanym i jedynym wykształconym na taką skalę obszarem występowania czynnych tufów wapiennych, którym towarzyszą zbiorowiska mchów brunatnych ze związku Cratoneurion commutati i jednym z nielicznych na terenie Polski. NajbliŜsze, znane stanowiska tego siedliska znajdują się w okolicach Opatowa i na Pogórzu Kaczawskim. Stanowiska tych siedlisk są największe i najlepiej zachowane w województwie śląskim i w całym pasie Pogórzy Zachodniobeskidzkich. W obszarze Natura 2000 Cieszyńskie Źródła Tufowe PLH240001 wskazuje się na występowanie kumaka nizinnego oraz traszki grzebieniastej, przy czym gatunki te nie stanowią przedmiotu ochrony obszaru. 2.1 Ogólna charakterystyka drogi S1 na odcinku od km 613+570 do 615+244 Droga S1 na monitorowanym odcinku jest drogą o statusie drogi ekspresowej. Droga charakteryzuje się: dwoma jezdniami po 2 pasy ruchu z pasem awaryjnym 3 obiektami mostowymi w ciągu drogi S-1 o łącznej długości 540 m 3 obiektami nad drogą S-1 przeprowadzającymi drogi powiatowe urządzeniami ochrony środowiska m.in. ekrany akustyczne, ogrodzenie rezerwatu, przebudowa linii energetycznych, wodociągowych i gazowych. Powierzchnię monitoringu przecinają liczne doliny strumieni oraz niewielkie wąwozy. W celu nie przecinania tych dolin, będących naturalnymi szlakami migracji zwierząt, wybudowano drogę na czterech estakadach. KilometraŜ Długość L.p. Od Do [m] 1 612+900 613+155 255 2 614+030 614+155 125 3 614+500 614+660 160 Łączna długość 540 Dzięki zastosowaniu konstrukcji drogi S1 opartej na wielu estakadach i mostach przechodzących przez urozmaicony pod względem ukształtowania teren, nie powoduje kolizji drogi ze szlakami migracji płazów i innych zwierząt prowadzących dolinami. Zastosowano 7

takŝe wygrodzenie wzdłuŝ granicy drogi S-1 w celu naprowadzenia płazów do najbliŝszych przejść w wąwozach pod drogą S1. Wygrodzenie z siatki znajduje się na odcinku od km 613+570 do 615+244 natomiast w jego obrębie ekrany akustyczne znajdują się na odcinku 613+830 do 614+150 po południowej stronie drogi. 3. Ocena wpływu istniejącego zagospodarowania terenu na populacje płazów Wiele elementów zagospodarowania terenu, w okolicy prowadzonego monitoringu wpływa pozytywnie na płazy. Do takich z pewnością naleŝy park połoŝony na południe od Łazów oraz dwa spore kompleksy rybnych stawów hodowlanych. Prawdopodobnie wszystkie wykryte zbiorniki wody stojącej są zbiornikami sztucznymi, takŝe działalność człowieka ma duŝy pozytywny wpływ na podtrzymanie populacji płazów. Wiele elementów stanowi jednak powaŝne zagroŝenie dla płazów. Do stwierdzonych na terenie badań zagroŝeń naleŝy zaliczyć gęstą sieć dróg lokalnych, niezwiązanych bezpośrednio z budową i eksploatacją drogi S-1, na których dochodzi do masowej śmiertelności płazów. W pewnym stopniu ograniczają moŝliwość migracji i dyspersji większe pola uprawne połoŝone na północ od drogi S-1. Warto jednak dodać, Ŝe stanowią one środowisko występowania ropuchy szarej i ropuchy zielonej. W wielu miejscach na znacznej długości cieków stwierdzono ich uregulowanie w sposób, który moŝe utrudniać się wydostawanie z nich płazów - np. zimującej Ŝaby trawnej (strome brzegi, umocnione dno). RównieŜ gospodarka rybna ma oprócz aspektu pozytywnego i negatywny jak np. niedostosowanie napełniania stawów do pory godów płazów. Np. część stawów nr 10 została napełniona późną wiosną, co uniemoŝliwiło rozród w nich głównie Ŝab trawnych i ropuch szarych. Sama droga S-1, obecnie nie stanowi duŝego zagroŝenia bezpośredniego. Warto jednak mieć na uwadze, Ŝe w dłuŝszej perspektywie moŝe ona szkodzić poprzez przedostanie się do wód róŝnych substancji pochodzących z samochodów oraz soli uŝywanej w zimie do odladzania. Takie oddziaływanie mogą jednak wykazać tylko długotrwałe badania z jednoczesnym monitorowaniem chemizmu wód w pobliŝu drogi. Dość gęsta zabudowa mieszkalna sprawia, Ŝe zdarzają się incydenty spuszczania ścieków do wód bieŝących, co moŝe pogarszać jakość siedliska, zwłaszcza dla płazów zimujących w strumieniach jak Ŝaba trawna i prawdopodobnie Ŝaba wodna. Zagospodarowanie terenu przedstawiono na mapie 01.03. 8

4. OPISY GATUNKÓW Płazy i gady są kręgowcami zmiennocieplnymi, których aktywność jest uzaleŝniona od temperatury otoczenia. Zwierzęta te w miesiącach zimowych zapadają w stan hibernacji, po którym rozpoczynają aktywne Ŝycie. Wraz z wiosennym ociepleniem, płazy rozpoczynają masowe wędrówki na miejsca godowania i składania skrzeku (rodzenia larw). Terminy i nasilenie migracji płazów jest uzaleŝnione od warunków atmosferycznych (głównie temperatury i wilgotności powietrza) oraz od gatunku płaza. Najwcześniej na gody wyruszają Ŝaby brunatne - Ŝaba trawna (Rana temporaria), Ŝaba moczarowa (Rana arvalis), Ŝaba dalmatyńska (Rana dalmatina), oraz traszka grzebieniasta (Triturus cristatus), traszka górska (Triturus alpestris), traszka zwyczajna (Triturus vulgaris) i ropucha szara (Bufo bufo). Wcześnie migrującym płazem jest teŝ salamandra plamista (Salamandra salamandra), aczkolwiek u tego gatunku migrują wyłącznie samice. Grzebiuszka ziemna (Pelobates fuscus), kumak nizinny (Bombina bombina) oraz rzekotka drzewna (Hyla arborea) w sprzyjających warunkach teŝ rozpoczynają migrację wczesną wiosną, ale migracja ta nie jest masowa i jest ona bardziej rozłoŝona w czasie. Bardziej ciepłolubnymi i tym samym później godującymi gatunkami płazów są ropucha zielona (Pseudepidalea viridis) oraz Ŝaby zielone - Ŝaba wodna (Rana esculenta) i Ŝaba jeziorkowa (Rana lessonae). W zaleŝności od panujących dobowych warunków atmosferycznych (zwł. temperatury powietrza nocą - rysunek 2) płazy mogą wędrować masowo i w krótkim okresie czasu lub wędrówka ta moŝe trwać dłuŝej. Płazy migrują w ciągu dnia (późne popołudnie) i w nocy, jednak podczas nocnych spadków temperatury przerywają migrację. Traszka grzebieniasta (Triturus cristatus) Ten największy gatunek traszki, wymieniony w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej UE jest stosunkowo łatwy do stwierdzenia przy zastosowaniu odpowiedniej metodyki. Traszki pojawiają się w zbiornikach rozrodczych wcześnie, zwykle juŝ w marcu a opuszczają je stopniowo w ciągu lata, ale stwierdzenie ich obecności jest wtedy raczej kwestią przypadku pozostają zwykle ukryte wśród roślinności, wypływając tylko co kilka minut w celu zaczerpnięcia powietrza. MoŜna wypatrywać osobników dorosłych, najlepiej nocą (są wtedy bardziej aktywne i mniej się ukrywają) lub zastosować pułapki samołówki, które takŝe jednak dość przypadkowo pozwalają schwytać pojedyncze osobniki. 9

Najbardziej miarodajną metodą jest poszukiwanie jaj tego płaza. Zwykle (to takŝe zaleŝy od warunków pogodowych w danym roku) traszki zaczynają składać jaja w połowie kwietnia, a kończą w pierwszych dniach czerwca (choć czasem znajduje się złoŝone świeŝo jaja jeszcze w lipcu). U tych płazów nie ma zjawiska masowego składania jaj proces ten trwa długo, etapami, co pozwala efektywnie prowadzić badania w ciągu około 2 miesięcy. Jaja traszki grzebieniastej są łatwe do odróŝnienia od jaj pozostałych traszek (są większe, jednolicie ubarwione - bez wyraźnego podziału na dwa bieguny). TakŜe larwy tego płaza są bardzo charakterystyczne w ciągu całego rozwoju, trwającego zwykle około 3 miesięcy. Tak więc, liczebność lokalnej populacji traszek będzie szacowana na podstawie badań prowadzonych w okresie od połowy kwietnia do początków czerwca, szukając jaj składanych do zaginanych w charakterystyczny sposób liści roślin wodnych. Traszka górska (Triturus alpestris) Gatunek ten, wbrew nazwie występuje takŝe na terenach nizinnych. Biologia tej traszki podobna jest do podanej powyŝej, choć występują pewne róŝnice (traszka górska często rozmnaŝa się w bardzo niewielkich, okresowych zbiornikach, w których traszka grzebieniasta nie występuje). W przypadku tego gatunku okres godowy trwa krócej, krótszy jest takŝe czas rozwoju larw. Jaja traszki górskiej łatwe są niestety do pomylenia z jajami traszki zwyczajnej, często zasiedlającej te same zbiorniki. W przypadku tego gatunku lepiej sprawdza się obserwacja larw, które moŝna znaleźć w zbiornikach rozrodczych w ciągu wiosny i lata. Są one łatwe do odróŝnienia od larw innych traszek ze względu na właściwy im kształt płetwy ogonowej i charakterystyczny, marmurkowy deseń. Poszukiwania tego gatunku będą prowadzone od kwietnia do lipca, albo nawet dłuŝej. Traszka zwyczajna (Triturus vulgaris) Jest to najpospolitszy gatunek traszki w Polsce, zasiedlający bardzo róŝne środowiska i rozmnaŝający się takŝe w bardzo zróŝnicowanych zbiornikach wodnych. Dorosłe traszki tego gatunku moŝna spotkać w wodzie od wczesnej wiosny do początku lata, natomiast larwy niekiedy aŝ do jesieni. O ile dorosłe osobniki i larwy tego gatunku są łatwe do odróŝnienia od pozostałych traszek, to jaja są bardzo podobne do jaj traszki górskiej i to akurat stadium rozwojowe nie moŝe być podstawą prowadzonych badań na terenie, na którym występują oba gatunki. Ropucha szara (Bufo bufo) Jest to najpospolitsza nasza ropucha i jeden z najczęściej spotykanych w Polsce gatunków płazów. Zasiedla ona róŝne środowiska lądowe, a w okresie godowym dorosłe osobniki gromadzą się (często bardzo licznie) w zbiornikach rozrodczych. Są to najczęściej 10

zbiorniki dość duŝe, niewysychające, często zarybione (obecność ryb temu gatunkowi płaza nie przeszkadza ze względu na trujące właściwości skrzeku i kijanek). Ropucha szara ma zwyczaj odbywania masowych wędrówek do zbiorników rozrodczych i to właśnie ona jest płazem najczęściej ginącym na szosach. Wtedy teŝ (w okresie godowym, czyli zwykle na początku kwietnia zaleŝy to od aktualnych warunków pogodowych) moŝna oszacować liczebność tego gatunku na danym terenie i określić trasy sezonowych wędrówek. Kijanki ropuchy zwyczajnej rozwijają się szybko i juŝ w czerwcu młode ropuszki opuszczają stawy, co takŝe często ma charakter masowych wędrówek. Kumak nizinny (Bombina bombina) Jest to gatunek płaza wymieniony w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej. Kumak prowadzi zdecydowanie wodny tryb Ŝycia, zasiedlając róŝnego rodzaju zbiorniki wody stojącej, ale zawsze bogato zarośnięte roślinnością. Idealnym środowiskiem dla tego płaza są kompleksy opuszczonych stawów rybnych. Pora godowa zaczyna się dość późno zwykle w połowie kwietnia i trwa długo. Samce wydają głosy godowe do lipca. Płaza tego najłatwiej stwierdzić na podstawie bardzo charakterystycznych głosów godowych samców. TakŜe skrzek i kijanki tego gatunku są łatwe do rozpoznania. Termin monitoringu tego gatunku jest zatem długi, praktycznie od kwietnia do lipca, a i później moŝna napotkać kumaki w zasiedlonych przez nie zbiornikach, choć ocena ich liczebności jest juŝ wtedy utrudniona. Rzekotka drzewna (Hyla arborea) Ten gatunek płaza jest bardzo charakterystyczny we wszystkich etapach swojego Ŝycia (osobniki dorosłe, skrzek, kijanki). Rzekotki rozpoczynają porę godową zwykle w kwietniu i trwa ona przez cały maj. Samce wydają wtedy bardzo charakterystyczny i donośny (słyszalny z odległości setek metrów, a często i dalej) głos godowy. Właśnie na podstawie tych głosów najłatwiej stwierdzić obecność rzekotek na danym terenie i oszacować ich liczebność. W ciągu lata głosy rzekotek milkną, ale zwykle w sierpniu i wrześniu samce tego gatunku znowu się odzywają (tym razem juŝ nie ze zbiorników wodnych i ich okolic, ale z koron drzew i krzewów). Stwierdzenie występowania i określenie liczebności tego gatunku płaza jest wykonywane w okresie pory godowej, a więc od połowy kwietnia do początków czerwca, później natomiast jest to juŝ utrudnione. Grzebiuszka ziemna (Pelobates fuscus) Jest to płaz dość pospolity w niŝowej części Polski, ale często przeoczany ze względu na skryty tryb Ŝycia, niemniej przy zastosowaniu odpowiedniej metodyki poszukiwań dość łatwy do odnalezienia. Grzebiuszki zaczynają porę godową często juŝ pod koniec marca, ale 11

jest ona zwykle kilkuetapowa i skrzek bywa składany jeszcze w maju. Grzebiuszka jest jednym z nielicznych płazów, które głosy godowe wydają pod wodą, ich obecność w danym zbiorniku nie jest łatwa do stwierdzenia (głosy te słychać z odległości zaledwie kilku metrów) dopóki nie pojawią się charakterystyczne sznury skrzeku i później kijanki. Grzebiuszka jest najłatwiejsza do stwierdzenia na danym terenie właśnie na podstawie skrzeku i później kijanek (osiągają one największe rozmiary spośród kijanek naszych płazów), które spotyka się w zbiornikach rozrodczych aŝ do lipca (takŝe na podstawie obserwacji kijanek moŝna szacować liczebność lokalnej populacji). śaba trawna (Rana temporaria) śaba ta jest najpospolitszym gatunkiem płaza w naszym kraju, występującym od Bałtyku, po wysokie Tatry. Gody rozpoczyna bardzo wcześnie zwykle w marcu i są one krótkie. Wtedy właśnie najłatwiej jest ocenić liczebność tego gatunku na danym terenie na podstawie obserwacji godujących osobników. Podobnie do ropuchy szarej, choć na mniejszą skalę, gatunek ten odbywa krótkie, masowe wędrówki do miejsc rozrodu (i często ginie wtedy licznie na szosach). Po odbyciu godów Ŝaby trawne opuszczają zbiorniki wodne i trudniej juŝ wtedy jest ocenić kondycję lokalnej populacji. Jaja i kijanki rozwijają się szybko; zwykle juŝ w czerwcu młode Ŝabki opuszczają zbiornik wodny. śaba moczarowa (Rana arvalis) Podobnie jak poprzedni gatunek, równieŝ i ten naleŝy do grupy tzw. Ŝab brunatnych, która charakteryzuje się krótką i wczesną porą godową, a następnie lądowym trybem Ŝycia. Podobnie zatem, jak u Ŝaby trawnej gatunek ten będzie monitorowany w okresie godów, co zwykle ma miejsce na początku kwietnia i takŝe trwa krótko zaledwie kilka dni. W przypadku opóźniającej się wiosny Ŝaba moczarowa odbywa gody wspólnie z Ŝabą trawną i często w tych samych zbiornikach. Oba gatunki są jednak wtedy łatwe do odróŝnienia ze względu na intensywne błękitne zabarwienie godowe samców Ŝaby moczarowej. Skrzek i kijanki obu Ŝab brunatnych są bardzo podobne, natomiast osobniki dorosłe moŝna bez problemu odróŝnić. Najłatwiej gatunek ten badać w okresie krótkiej pory godowej, a więc zwykle na początku kwietnia. śaba wodna (Rana esculenta) śaba wodna nie jest gatunkiem lecz naturalnym mieszańcem Ŝaby śmieszki (Rana ridibunda) i Ŝaby jeziorkowej (Rana lessonae). Wszystkie trzy formy naleŝą do grupy tzw. Ŝab zielonych, które oprócz zawartego w nazwie podstawowego zielonego zabarwienia ciała, charakteryzują się wodnym trybem Ŝycia i rozciągniętą w czasie, dość późną porą godową. śaby zielone często stwarzają powaŝne problemy w oznaczaniu co do gatunku, 12

czasem jest to po prostu niemoŝliwe bez odłowienia danego osobnika lub nawet badań genetycznych. Wynika to z krzyŝowania się wszystkich form i powstawania Ŝab wodnych na drodze hybrydo genezy (Ŝaba wodna nie produkuje gamet z własnym materiałem genetycznym, a jedynie z genomem jednego z gatunków rodzicielskich). Dlatego teŝ, jeśli nie ma w danym zbiorniku Ŝab zielonych o typowych cechach gatunkowych Ŝaby śmieszki lub Ŝaby jeziorkowej, określa się napotkane populacje Ŝab zielonych jako Rana esculenta complex albo po prostu jako Ŝaby zielone. śaba jeziorkowa (Rana lessonae) śaba ta zasiedla niewielkie zbiorniki wodne róŝnego typu, w których zwykle współegzystuje z Ŝabą wodną, z którą się krzyŝuje. Płaza tego moŝna odróŝnić od innych Ŝab zielonych w okresie godowym (w maju i na początku czerwca), gdyŝ samce Ŝaby jeziorkowej przybierają intensywnie kanarkowo-ŝółte zabarwienie grzbietu. W zasiedlonych zbiornikach Ŝaby te występują przez całą ciepłą porę roku, a więc stwierdzenie ich obecności moŝliwe będzie od końca kwietnia do września, natomiast do określenia gatunku Ŝab zielonych na danym stanowisku najlepsze jest monitorowanie terenu w porze godowej, czyli w maju. PoniewaŜ odróŝnienie skrzeku i kijanek poszczególnych Ŝab zielonych jest bardzo trudne i nie zawsze moŝliwe, w przypadku stwierdzenia ich obecności trudno pokusić się o determinację gatunkową. 5. METODYKA Monitoring składał się z dwóch zasadniczych elementów, oceny migracji, śmiertelności i skuteczności ogrodzeń ochronnych oraz z monitoringu miejsc rozrodu płazów i stawów kompensacyjnych. Pierwsza część wykonywana była od marca 2011 do lipca średnio co 3-4 dni natomiast druga w odpowiednich pod względem atmosferycznym wg. wskazań herpetologa dniach kwietnia, maja, czerwca oraz lipca. Większość zbiorników została skontrolowana co najmniej dwukrotnie w ciągu dnia, w okresie od marca do czerwca. Ponadto, Wszystkie z wyjątkiem dwóch skontrolowano w nocy. Kontrola objęła zbiorniki znajdujące się w pasie do 900 m z kaŝdej ze stron wyznaczonego odcinka od km 613+570 do 615+244 trasy S1. Płazy i gady są kręgowcami zmiennocieplnymi, których aktywność jest uzaleŝniona od temperatury otoczenia. Zwierzęta te w miesiącach zimowych zapadają w stan hibernacji, po którym rozpoczynają aktywne Ŝycie. Wraz z wiosennym ociepleniem, płazy rozpoczynają masowe wędrówki na miejsca godowania i składania skrzeku (rodzenia larw). Terminy i 13

nasilenie migracji płazów jest uzaleŝnione od warunków atmosferycznych (głównie temperatury i wilgotności powietrza) oraz od gatunku płaza. W zaleŝności od panujących dobowych warunków atmosferycznych (zwł. temperatury powietrza nocą - rysunek 2) płazy mogą wędrować masowo i w krótkim okresie czasu lub wędrówka ta moŝe trwać dłuŝej. Płazy migrują w ciągu dnia (późne popołudnie) i w nocy, jednak podczas nocnych spadków temperatury przerywają migrację. 5.1 Metodyka badania migracji płazów Miesiącami o nasilonych migracjach płazów zazwyczaj są kwiecień, czerwiec i wrzesień. W przypadku płazów waŝne jest monitorowanie warunków atmosferycznych i dostosowywanie do nich terminów prowadzonych obserwacji. Przesunięcia w terminach migracji w skrajnych przypadkach mogą dochodzić do 1 miesiąca, często są to dwa lub jeden tydzień. Metodyka inwentaryzacji i monitoringu polega przede wszystkim na obserwacji tych zwierząt w okresie godowym, gdy wszystkie dorosłe osobniki z danego obszaru pojawiają się w określonych zbiornikach wodnych i przez krótki okres są stosunkowo łatwe do stwierdzenia i policzenia. Dla wielu gatunków bardzo pomocne jest nasłuchiwanie charakterystycznych głosów godowych wydawanych przez samce, często takŝe łatwo dany gatunek rozpoznać na podstawie wyglądu zniesionych jaj lub kijanek. W sumie moŝna stwierdzić, Ŝe specyfika prowadzenia badan terenowych dla kaŝdego płaza jest nieco inna, co wynika z róŝnic w ich biologii (róŝny termin i długość trwania pory godowej, odmienne wymagania środowiskowe, zróŝnicowana długość rozwoju larwalnego). 5.2 Szczegółowa metodyka inwentaryzacji Zbiorniki początkowo lokalizowano przed wizytami terenowymi na podstawie przeglądu map www.geoportal.gov.pl oraz GoogleEarth. Dodatkowo zbiorniki (o numerach 5 i 9) wykryto podczas penetracji terenu. Dla kaŝdego ze zbiorników zastosowano róŝne techniki wykrywania płazów. 1) obserwacja wizualna zawsze pierwszy etap obserwacji polegający na wypatrywaniu osobników i odławianiu ich siatką w celu oznaczenia, 2) czerpakowanie odłowy siatką o średnicy obręczy 30cm oraz średnicy oczka 3mm. Czerpakowanie prowadzono równomiernie wzdłuŝ linii brzegowej najmniejszych 14

zbiorników, a w przypadku zbiorników duŝych i głębokich na płyciznach i w miejscach najgęściej porośniętych szuwarem. 3) Stwierdzanie obecności na podstawie jaj rodzaj obserwacji wizualnej (rzadziej jaja znajdowano w siatce po czerpakowaniu). W trakcie badań wykryto za pomocą tej metody następujące gatunki płazów: Ŝaba trawna, traszka grzebieniasta, traszka zwyczajna i traszka górska. W przypadku Ŝaby trawnej jaja obserwowano w wodzie natomiast w przypadku traszek, wyjmowano ze zbiorników rośliny o zgiętych liściach (niezapominajka, gnijące zeszłoroczne źdźbła traw) i odwijano w celu identyfikacji gatunku. 4) Nasłuch tokujących samców - metodę stosowano przy okazji innych obserwacji, ponadto dla prawie wszystkich zbiorników wykonano przynajmniej raz kontrolę nocną polegającą na kilkunastu sekundowym nasłuchu tokujących płazów z brzegu zbiornika. Metoda ta miała na celu głównie wykrycie rzekotek i kumaka nizinnego. Niezbędna okazała się jedynie w przypadku rzekotek, gdyŝ kumaki częściej i głośniej odzywały się w ciągu dnia. 5) Odłów larw jeden z etapów czerpakowania. Spośród wykrytych płazów moŝliwe do zidentyfikowania w terenie były Ŝaby trawne, ropuchy szare, których larwy występują w duŝych zagęszczeniach i pojawiają się wcześnie. Wszystkie złowione płazy ich jaja oraz larwy po identyfikacji były natychmiast umieszczane w wodzie w miejscu ich złowienia. W przypadku Ŝab zielonych nie zawsze było moŝliwe jednoznaczne oznaczenie. Ponadto, wykrycie jednego z gatunku moŝe oznaczać występowanie równieŝ innych gatunków Ŝab zielonych. Jeśli jednak jeden z nich występuje liczniej moŝe zawsze trafiać się w próbie. Stąd, naleŝy uznać z potencjalne występowanie Ŝaby wodnej w miejscach gdzie wykryto tylko jeziorkową, oraz Ŝaby jeziorkowej w miejscach gdzie wykryto tylko Ŝabę wodną. Szczegółowe terminy kontroli zbiorników podane są w kartach kontroli. Przy jednorazowych wizytach minimalny czas kontroli najmniejszych zbiorników wynosił 15 minut. 5.3 Warunki atmosferyczne z czasu trwania monitoringu Wysokie temperatury na przełomie marca i kwietnia 2011 r., dochodzące do 12 stopni w ciągu nocy, były czynnikami przyczyniającymi się do duŝej migracji płazów w tym okresie. Stąd teŝ w tym czasie wykazano największą śmiertelność płazów na drogach lokalnych. W 15

kolejnych miesiącach, aŝ do końca pierwszego tygodnia maja, temperatura w nocy nie rzadko spadała poniŝej zera stopni, co z kolei zmniejszało aktywność płazów, które jako zwierzęta zmienno cieplne w okresach niskich temperatur wykazują bardzo niską aktywność. Temperatury maksymalne i minimalne w danym okresie przedstawiają poniŝsze wykresy. Rysunek 1 - Temperatury maksymalne dla okresu wiosennego Rysunek 2 - Temperatury minimalne dla okresu wiosennego 6. WYNIKI 6.1 Stwierdzone gatunki płazów Wykryto łącznie 9 lokalizacji gdzie stwierdzono rozród płazów. Kompleksy stawów rybnych traktowane były, jako pojedyncze lokalizacje składające się z kilku stawów. W opisie nie rozdzielono ich, a skład gatunkowy dla kaŝdego ze zbiorników jest przedstawiony na 16

mapie. Jest to podejście uzasadnione faktem niewielkich odległości między zbiornikami. Dotyczy to trzech lokalizacji. Łącznie wykryto 11 gatunków płazów, dla których stwierdzono rozród w zbiornikach. Ponadto, jeden raz stwierdzono występowanie grzebiuszki Pelobates fuscus. Był to jednak tylko jeden osobnik rozjechany na lokalnej drodze. MoŜna go przypisać z pewnością do kompleksu nr 8, jednak symptomów rozrodu (głosy godowe, jaja, larwy) nie udało się potwierdzić. WaŜną właściwością zbadanego obszaru jest przebieganie przez niego strefy mieszańcowej kumaków, co zwiększa jego wartość, jako terenu waŝnego dla ochrony róŝnorodności płazów i procesów ewolucyjnych. Mieszańcowe formy kumaków stwierdzano w zbiorniku kompensacyjnym 4. Prawdopodobnie są one częstsze jednak nie zawsze łatwe do wykrycia i identyfikacji, stąd ich frekwencja jest z pewnością zaniŝona. Zestawienie zinwentaryzowanych gatunków płazów z uwagi na ich status ochronny przedstawia tabela poniŝej. Tabela 1 Status ochronny zinwentaryzowanych gatunków płazów Nazwa polska Nazwa łacińska Dyrektywa Rady Konwencja o ochronie Rozporządzenie 92/43/EWG z dnia gatunków dzikiej flory i Ministra Środowiska z 21 maja 1992 roku fauny europejskiej oraz ich dnia 28 września 2004 w sprawie ochrony siedlisk z dn. 19 września w r. w sprawie gatunków siedlisk 1979 roku dziko występujących naturalnych oraz zwierząt objętych dzikiej fauny i flory ochroną (Dz. U. Nr (Konwencja Berneńska)[3] (Dyrektywa 220, poz. 2237)[2] Siedliskowa)[1] PŁAZY Amphibia śabowate (Ranaidae) śaba Rana Załącznik I wodna esculenta - Ochrona ścisła, wymóg ochrony czynnej (Linnaeus, 1758) śaba Rana Załącznik I trawna temporaria - Ochrona ścisła, wymóg ochrony czynnej (Linnaeus, 1758) Rana Załącznik I śaba lessonae Załącznik IV jeziorkowa Ochrona ścisła, wymóg (Cameran ochrony czynnej o,1882) Załącznik III Ochrona częściowa Załącznik III Ochrona częściowa Załącznik III Ochrona częściowa Grzebiuszkowate (Pleobatidae) Grzebiuszk Pelobates Załącznik IV Załącznik I Załącznik II Ochrona ścisła 17

a ziemna Ochrona ścisła, wymóg fuscus ochrony czynnej (Laurenti, 1768) Ropucha Bufo bufo Załącznik I Załącznik III Ochrona (Linnaeus, - Ochrona ścisła, wymóg szara częściowa 1758) ochrony czynnej Rzekotkowate (Hylidae) Rzekotka Hyla Załącznik I drzewna arborea Załącznik IV Ochrona ścisła, wymóg Załącznik II Ochrona ścisła (Linnaeus, ochrony czynnej 1758) Salamandrowate (Salamandridae) Traszka Triturus Załącznik I Załącznik III zwyczajna vulgaris - Ochrona ścisła, wymóg Ochrona częściowa ochrony czynnej (Linnaeus, 1758) Triturus Załącznik II Załącznik I Załącznik II Traszka cristatus Ochrona ścisła, wymóg grzebienias (kod 1166) Ochrona ścisła (Laurenti,1 ochrony czynnej ta 768) Załącznik IV Traszka górska Triturus alpestris (Laurenti,1 768) - Załącznik I Ochrona ścisła, wymóg ochrony czynnej Załącznik III Ochrona częściowa Ropuchowate (Bufonidae) Kumak Bombina Załącznik II Załącznik I Załącznik II nizinny bombina (kod 1188) Ochrona ścisła, wymóg ochrony czynnej Ochrona ścisła (Linnaeus, 1761) Załącznik IV Kumak Bombina Załącznik II Załącznik I Załącznik II górski variegata (kod 1188) (Linnaeus, 1761) Załącznik IV Ochrona ścisła, wymóg ochrony czynnej Ochrona ścisła 18

6.2 Ilość i gatunki płazów korzystających z nowych zbiorników zastępczych Zestawienie płazów oraz lokalizację ich siedlisk przedstawia tabela poniŝej. Tabela 2 Ilość i gatunki płazów korzystających z nowych zbiorników zastępczych Numer Zbiornika Miejscowość Lokalizacja 49.807546 N 1 Grodziec 18.876177 E Stwierdzone gatunki płazów Szacowana liczebność Bombina bombina 10-20 Rana esculenta <10 Status ochrony z II/IV załącznika Dyrektywy Siedliskowej PołoŜenie względem drogi S1 km 613+625 strona: prawa odległość od osi: 33m. Zdjęcie Zdj.1-4 Opis Zbiornika Są to dwa zbiorniki kompensacyjne. Mniejszy jest prawdopodobnie bardziej zanieczyszczony (rdzawy kolor wody), obydwa porośnięte są pałką wodną oraz roślinnością podwodną zanurzoną. Powierzchnia ok. 1,5a wraz z rozlewiskami i kałuŝami, nasłonecznienie 90%, zarośnięcie (głównie pałka) do 50%. Numer Zbiornika Miejscowość Lokalizacja 49.808884 N 2 Grodziec 18.862418 E Stwierdzone gatunki płazów Szacowana liczebność Triturus cristatus 10-20 Bombina bombina 10-20 Triturus vulgaris 10-20 Rana lessonae 10-20 Status ochrony z II załącznika Dyrektywy Siedliskowej z II/IV załącznika Dyrektywy Siedliskowej z IV załącznika Dyrektywy Siedliskowej PołoŜenie Zdjęcie względem drogi S1 km 614+600 Zdj.5-6 strona: prawa odległość od osi: 50m. 19

Opis Zbiornika Jest to jeden ze zbiorników kompensacyjnych połoŝny niedaleko stawów nr 10. Zbiornik w duŝej części porośnięty jest pałką wodną, a wczesną wiosną równieŝ duŝą ilością glonów nitkowatych. Powierzchnia ok. 1,5a z rozlewiskami, nasłonecznienie 90%, zarośnięcie (głównie pałka wodna) 80%. Numer Zbiornika Miejscowość Lokalizacja 49.806883 N 3 Grodziec 18.876538 E Stwierdzone gatunki Szacowana płazów liczebność Status ochrony Triturus cristatus <10 Rana sp 10-20 z II załącznika Dyrektywy Siedliskowej z IV załącznika Dyrektywy Siedliskowej PołoŜenie względem drogi S1 km 613+570 strona: lewa odległość osi: 25m. od Zdjęcie Zdj.7-8 Opis Zbiornika Jest to jeden ze zbiorników kompensacyjnych. Porośnięty jest w niewielkim stopniu pałką wodną. Przez większą część czasu badań porośnięty był grubą warstwą glonów nitkowatych pokrywających niemal całą powierzchnię wody, co w znacznym stopniu utrudniało odławianie płazów siatką. Stąd moŝna przypuszczać, Ŝe liczba gatunków podana w opracowaniu jest zaniŝona. Powierzchnia ok.1a, nasłonecznienie 90%, zarośnięcie (pałka) ok 30%, wiosną równieŝ glony nitkowate do 90%. Numer Zbiornika Miejscowość Lokalizacja 49.808256 N 4 Grodziec 18.876818 E Stwierdzone gatunki Szacowana płazów liczebność Status ochrony Triturus cristatus 10-20 Triturus vulgaris 10-20 Triturus alpestris <10 Bombina bombina 20-100 Bombina bombina X Bombina variegata mieszańce <10 z II załącznika Dyrektywy Siedliskowej z II/IV załącznika Dyrektywy Siedliskowej z II/IV załącznika Dyrektywy Siedliskowej PołoŜenie Zdjęcie względem drogi S1 km 613+615 Zdj.9 strona: prawa odległość od osi: 120m. 20

Hyla arborea 10-20 Rana temporaria <10 Rana lessonae 10-20 Rana esculenta <10 z IV załącznika Dyrektywy Siedliskowej z IV załącznika Dyrektywy Siedliskowej PRZEPROWADZENIE MONITORINGU PŁAZÓW W TYM Opis Zbiornika Zbiornik bardzo podobny do opisanych wcześniej. Wokół zbiornika tworzą się rozlewiska, w których przebywają i tokują kumaki. Cechuje się on najwyŝszą liczbą gatunków płazów spośród wszystkich zbiorników kompensacyjnych. Warte podkreślenia jest występowanie w nim mieszańców kumaka górskiego i nizinnego. Powierzchnia ok, 1,5a (oba zbiorniki łączni), nasłonecznienie 100%, zarośnięcie (pałka) ok. 30% Ogólne uwagi odnośnie zbiorników zastępczych Zbiorniki kompensacyjne wzdłuŝ trasy S1 charakteryzują się wysoką róŝnorodnością gatunkową płazów. Spośród płazów stwierdzonych na terenie objętym monitoringiem nie stwierdzono w nich jedynie kumaka górskiego, ropuchy szarej i zielonej oraz grzebiuszki. Mimo to, liczebności płazów tam występujących są stosunkowo niewielkie, wynikiem ze względu na niewielką powierzchnię tych zbiorników (od 1,0 do 1,5 a). Aby mogły one pełnić rolę waŝnych miejsc rozrodu płazów, naleŝałoby uniemoŝliwić ich zarastanie. MoŜna tego dokonać na dwa sposoby: poprzez powiększenie juŝ istniejących zbiorników bądź regularne ich oczyszczanie z nadmiaru roślinności wodnej. Ocenia się, iŝ zwiększenie powierzchni analizowanych zbiorników jest rozwiązaniem skuteczniejszym zarówno ze względów ekonomicznych jak i przyrodniczych. Powiększone zbiorniki nie będą zarastać tak szybko jak to ma miejsce teraz oraz jakość wody będzie lepsza i będzie ona dostatecznie dotleniona. Kolejnym argumentem za zwiększeniem zbiorników jest zarastanie zbiorników pałką wodną. Szczególnie widać to w przypadku zbiornika 2. Zbiorniki o niewielkiej powierzchni porastają nią szybciej. Ponadto, gatunek ten przyspiesza wysychanie zbiorników zwiększając odparowywanie. Prawdopodobnie zwiększenie ich powierzchni przy zachowaniu tej samej głębokości znacznie opóźni porastanie przez tę roślinę. NaleŜy jednak zwrócić uwagę na zachowanie odpowiednio niewielkiej głębokości zbiorników, aby nie moŝliwy był w nich rozwój ryb. Jeśli przyjęte zostałoby rozwiązanie polegające na usuwaniu roślinności bez powiększania zbiorników, to sugeruje się następujące zabiegi. Jesienią 2011 (do połowy października) zaleca się ręczne usunięcie pałki wodnej wraz z korzeniami i kłączami, 21

wykoszenie i usunięcie roślinności zielnej (w tym krzewów) na terenie oczek wodnych i w odległości 10 m od brzegów. Usuniętą biomasę naleŝy wywieźć z terenu oczek i ich otoczenia. Jeśli zabieg nie byłby moŝliwy do wykonania w tym roku przed połową października, to naleŝy zrealizować go we wrześniu 2012 r. na powierzchni kaŝdego z oczek. Zabieg naleŝy powtarzać w latach kolejnych. ZaleŜnie do skuteczności zastosowanego zabiegu naleŝy go modyfikować do aktualnych potrzeb. Kolejną kwestią jest zabezpieczenie zbiorników ogrodzeniami ochronnymi. Wszystkie wykonane zbiorniki znajdują się blisko drogi. W szczególności naraŝone na jej oddziaływanie są zbiorniki zaznaczone na mapach numerami 3. Dzieje się tak, dlatego, Ŝe umieszczone są tuŝ przy końcu grodzenia zabezpieczającego przed dostawaniem się płazów na jezdnię. W pobliŝu zbiorników w odległości do około 300 m znaleziono 3 martwe płazy na drodze S-1. Dwa z nich przedostały się na drogę w miejscu gdzie nie było Ŝadnych zabezpieczeń. Jako rozwiązanie tego problemu sugeruje się wydłuŝenie płotków zabezpieczających o około 120 m po obu stronach (łącznie 240 mb) drogi S1 od km 613+450 do km 613+570. Zakończenie płotków powinno mieć w zarysie kształt litery c, aby skierować poruszające się wzdłuŝ płotka płazy do wnętrza obszaru, poza drogę. Działanie takie zmniejszyłoby szanse wtargnięcia płazów na drogę w czasie ich migracji ze zbiorników zastępczych. W trakcie wiosennych migracji śmiertelność na tym odcinku była niska, jednak sytuacja po zebraniu dodatkowych danych związanych z migracją jesienną do miejsc hibernacji da pełniejszy obraz w sprawie zasadności tworzenia takiego wygrodzenia. Lokalizacja zbiorników, która została wskazana w raporcie dra Guzika wydaje się szczególnie zasadna dla zbiorników o numerach 2 i 4. Inwentaryzacja wykazała szczególnie duŝą liczebność i róŝnorodność gatunków płazów w zbiorniku 4., który ponadto zlokalizowany jest na szlaku migracji wielu gatunków płazów (w tym gatunków z II/IV Załącznika Dyrektywy Siedliskowej). Zbiornik 2. takŝe został usytuowany na szlaku migracji płazów pod estakadą w dolinie rzeki Kowale. W pobliŝu zbiornika zastępczego numer 4 znajdowała się otwarta studzienka (zdjęcia 26-27) z przewodami telekomunikacyjnymi, która stanowiła rodzaj pułapki dla płazów. Stwierdzono w niej kilka Ŝab jeziorowych, kumaków, rzekotkę, traszki grzebieniaste oraz zaskrońca. Po poinformowaniu GDDKiA o/katowice, dzięki współpracy z Rejonem Dróg w Pszczynie i TP S. A. studzienkę zabezpieczono, po uprzednim wyciągnięciu z niej płazów. 22

6.3 Ilość i gatunki płazów korzystających pozostałych zbiorników w analizowanym obszarze Tabela 3 Ilość i gatunki płazów korzystających pozostałych zbiorników w analizowanym obszarze Numer Zbiornika Miejscowość 5 Świętoszówka Stwierdzone gatunki płazów Szacowana liczebność Rana temporaria <10 Lokalizacja 49.802133 N 18.887057 E Status ochrony PołoŜenie względem drogi S1 km 612+800 strona: lewa odległość od osi: 315m. Zdjęcie Zdj. 15 Opis Zbiornika Jest to niewielka wybetonowana sadzawka o stromych brzegach znacznie utrudniających płazom, które dostają się do środka wydostanie się na zewnątrz. Zbiornik jest zacieniony przez drzewa. Powierzchnia 1a, nasłonecznienie: 10%, zarośnięcie 0% Numer Zbiornika Miejscowość 6 Grodziec Stwierdzone gatunki płazów Rana sp Szacowana liczebność <10 (młode) Rana temporaria 10-20 Lokalizacja 49.806093 N 18.883210 E Status ochrony z IV załącznika Dyrektywy Siedliskowej PołoŜenie względem drogi S1 km 613+100 strona: prawa odległość od osi: 100m. Zdjęcie Zdj. 16-17 Opis Zbiornika Zbiornik stanowi niewielka sadzawka mocno zacieniona przez drzewa. Na skutek duŝego nagromadzenia opadających liści oraz obumierającej rzęsy woda ma zapach siarkowodoru. Najprawdopodobniej jedynymi płazami, które mają w tym zbiorniku sukces rozrodczy są Ŝaby trawne. W przepływającym obok strumieniu stwierdzono obecność Ŝab trawnych, co świadczy o ich zimowaniu i migracji wzdłuŝ tego cieku. Ponadto, dwa kłęby jaj wykryto samym strumieniu, co jest sytuacją rzadką u tego gatunku. Powierzchnia 1,5a, nasłonecznienie: mniej niŝ 5%, zarośnięcie (rzęsa) 100% Numer Zbiornika Miejscowość 7 Grodziec Stwierdzone gatunki płazów Szacowana liczebność Triturus cristatus 20-100 Triturus vulgaris 100-1000 Lokalizacja 49.813729 N 18.880280 E Status ochrony z II załącznika Dyrektywy Siedliskowej PołoŜenie względem drogi S1 km 613+650 strona: prawa odległość od osi: 750 m. Zdjęcie Zdj. 18-19 23

Triturus alpestris 20-100 Bombina bombina 100-1000 z II/IV załącznika Dyrektywy Siedliskowej Bufo bufo 100-1000 Hyla arborea 20-100 Rana temporaria 20-100 Rana lessonae 20-100 Rana esculenta 100-1000 z IV załącznika Dyrektywy Siedliskowej z IV załącznika Dyrektywy Siedliskowej Opis Zbiornika Stanowisko składa się z trzech stawów hodowlanych skąpo porośniętych roślinnością (pałka wodna, trzcina, kotewka) oraz przepływających dwóch strumieni i rowów. W kartach obserwacji oraz załączonej mapie poszczególne zbiorniki nazwane są 11, 11, 11. Powierzchnie 11: 90a, nasłonecznienie 70-80%, zarośnięcie (pałka wodna, kotewka orzech wodny) ok 5-10%. 11': ok, 20a, nasłonecznienie 100%, zarośnięcie (trzcina) ok. 5%. 11": 43a, nasłonecznienie 100%, zarośnięcie (trzcina) ok. 10% Numer Zbiornika Miejscowość 8 Grodziec Stwierdzone gatunki płazów Szacowana liczebność Rana lessonae >1000 Rana esculenta 100-1000 Bombina bombina 100-1000 Hyla arborea 100-1000 Triturus cristatus 100-1000 Triturus vulgaris 100-1000 Triturus alpestris 20-100 (martwe na drodze w pobliŝu) Rana temporaria > 1000 Lokalizacja 49.807449 N 18.868903 E Status ochrony z IV załącznika Dyrektywy Siedliskowej z II/IV załącznika Dyrektywy Siedliskowej z IV załącznika Dyrektywy Siedliskowej z II załącznika Dyrektywy Siedliskowej Bufo bufo 20-100 Pelobates fuscus 10-20 z IV załącznika Dyrektywy PołoŜenie względem drogi S1 km 614+300 strona: lewa odległość od osi: 150 m. Zdjęcie Zdj. 20 24

(martwy osobnik na drodze w pobliŝu) PRZEPROWADZENIE MONITORINGU PŁAZÓW W TYM Siedliskowej Opis Zbiornika Stanowisko to składa się z 4 stawów wypełnionych wodą oraz jednego z wodą spuszczoną. Przy czym dwa stawy niemające numeru na mapie i niefigurujące w kartach pracy, jako oddzielne zostały wypełnione wodą w maju i skolonizowane przez Ŝaby jeziorkowe oraz kumaki nizinne. Stawy dla, których wyszczególniono obserwacje mają numery 9 i 9. Jest to jeden z kompleksów stawów, które mają największe znaczenie dla zachowania płazów na tym terenie zarówno pod względem liczebności jak i liczby gatunków. Powierzchnia: 9' 27a, zarośnięcie ok. 10% głównie pałka wodna 9'': 30a, zarośnięcie ok. 30% głównie pałka wodna Numer Zbiornika Miejscowość 9 Pogórze Stwierdzone gatunki płazów Szacowana liczebność Rana temporaria 10-20 Rana esculenta <10 Bufo bufo Nie moŝliwa do oszacowania liczba martwych osobników Lokalizacja 49.801680 N 18.846926 E Status ochrony PołoŜenie względem drogi S1 km 616+000 strona: prawa odległość od osi: 40 m. Zdjęcie Zdj. 21-23 Opis Zbiornika Zbiornik wodny stanowi tu niewielkie rozlewisko w 1/3 porośnięte pałką wodną, późną wiosną niemal w całości rzęsą. Jest mocno zacienione, stąd warunki do rozrodu znajdują tu jedynie Ŝaby trawne, inne płazy jak Ŝaby zielone i ropuchy szare mogą być stwierdzane w czasie wędrówki wiosennej lub dyspersji. W pobliŝu stanowiska znajduje się uregulowany strumień, w którym stwierdzono młodociane osobniki Ŝab zielonych. Powierzchnia ok. 2a, nasłonecznienie < 10%, zarośnięcie (pałka, rzęsa) 100%. 25

6.4 Szlaki migracji i dyspersji W załączonych mapach zaznaczono równieŝ najwaŝniejsze szlaki migracji płazów. Ich przebieg moŝe się nieco zmienić, po uwzględnieniu danych, które mają być zbierane latem i jesienią 2011. Wstępne wyznaczenie szlaków migracji oparto głównie na śmiertelności zaobserwowanej na drogach oraz obserwacji Ŝab trawnych obecnych w okolicach potoków na przełomie marca i kwietnia. Ponadto, skojarzono te dane z ukształtowaniem i składnikami krajobrazu (lasy, doliny potoków, nasypy kolejowe, obecność zbiorników i zadrzewień/lasów). MoŜna wstępnie przyjąć, Ŝe najwaŝniejsze szlaki migracyjne i dyspersyjne znajdują się wzdłuŝ strumieni przepływających w pobliŝu kompleksów stawów 7 i 8. W miejscach tych zaobserwowano największą śmiertelność płazów na drogach lokalnych (nie związanych z budową drogi S1). Warto zaznaczyć, Ŝe dla róŝnych gatunków płazów najprawdopodobniej róŝnią się one długością. Zapewne krótsze są dla traszek, które nie oddalają się znacznie od zbiorników rozrodczych w ciągu roku, a dłuŝsze dla ropuch i rzekotek, które mogą migrować na odległości większe niŝ 1 km. RóŜna moŝe być teŝ precyzja ich wyznaczenia. śaby trawne i traszki unikają pól uprawnych i ich szlaki migracyjne są zawęŝone do łąk i zadrzewień, podczas gdy ropuchy w zasadzie występują wszędzie, choć w pewnym stopniu wykazują preferencje do zadrzewień i zabudowy wiejskiej. Dzięki zastosowaniu wielu estakad w konstrukcji drogi doliny rzeczne pozostały nienaruszone, dzięki czemu wciąŝ mogą pełnić funkcję korytarzy migracyjnych dla płazów oraz innych zwierząt. Tabela 4 Szlaki migracji płazów przecinające drogę S-1 Lp. Charakter szlaku migracji PołoŜenie względem drogi S1 Lokalizacja 1 2 Wiosenne szlaki migracyjne płazów z gatunku: Tc, Ta, Rl, Tv, Bb, Re, Pf, Bbom, Ha, Rt 1 Wiosenne szlaki migracyjne płazów Rt Przecina drogę S1 w km 614+570 Przecina drogę S1 w km 613+520 Droga na estakadzie brak kolizji Droga w terenie stwierdzono śmiertelność płazów 1 Tc - Triturus cristatus; Ta - Triturus alpestris;tv - Triturus vulgaris; Rl - Rana lessonae; Re - Rana esculenta; Rt - Rana temporaria; Pf - Pelobates fuscus; Bbom - Bombina bombina; Ha - Hyla arborea; Bb - Bufo bufo 26

3 4 Wiosenne szlaki migracyjne płazów z gatunków: Tc, Ta, Rl, Tv, Bb, Re, Pf, Bbom, Ha, Rt Wiosenne szlaki migracyjne płazów: Rt, Rana sp. Przecina drogę S1 w km 612+950 Przecina drogę S1 w km 615+830 Droga na estakadzie brak kolizji Droga na estakadzie brak kolizji Wykazano wiele szlaków migracji płazów poza strefą bezpośredniego oddziaływania drogi S1. Szlaki te przecinają wiele dróg lokalnych które nie zabezpieczone stanowią duŝe zagroŝenie dla migrujących płazów. Tabela 5 Szlaki migracyjne przecinające drogi lokalne Lp. Charakter 2 Opis 1 2 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Wiosenne szlaki migracyjne płazów z gatunku: Tc, Ta, Rl, Tv, Bb, Re, Pf, Bbom, Ha, Rt Wiosenne szlaki migracyjne płazów z gatunku: Tc, Ta, Rl, Tv, Bb, Re, Pf, Bbom, Ha, Rt Wiosenne szlaki migracyjne płazów z gatunków: Tc, Ta, Rl, Tv, Bb, Re, Pf, Bbom, Ha, Rt Wiosenne szlaki migracyjne płazów z gatunków: Tc, Ta, Rl, Tv, Bb, Re, Pf, Bbom, Ha, Rt Wiosenne szlaki migracyjne płazów z gatunków: Tc, Ta, Rl, Tv, Bb, Re, Pf, Bbom, Ha, Rt Wiosenne szlaki migracyjne płazów z gatunków: Tc, Ta, Rl, Tv, Bb, Re, Pf, Bbom, Ha, Rt Wiosenne szlaki migracyjne płazów z gatunku: Bb, Rt Wiosenne szlaki migracyjne płazów z gatunku: Bb, Rt Wiosenne szlaki migracyjne płazów z gatunków: Tc, Ta, Rl, Tv, Bb, Re, Pf, Bbom, Ha, Rt Wiosenne szlaki migracyjne płazów z gatunku: Bb, Rt, Bom var Wiosenne szlaki migracyjne płazów z gatunku: Bb, Rt, Bom var Jeden z kilku szlaków migracyjnych łączących rezerwat Morzyk z dolna rzeki Kowale Jeden z kilku szlaków migracyjnych łączących rezerwat Morzyk z dolna rzeki Kowale Szlak migracji wzdłuŝ doliny Łańskiego Potoku w miejscowości Kąty Szlak migracji łączący tereny wiejskie ze stawem w miejscowości Kąty Szlak migracji łączący tereny wiejskie ze stawem w miejscowości Kąty Szlak migracji łączący tereny wiejskie ze stawem w miejscowości Kąty Szlak migracji łączący tereny wiejskie ze stawem w miejscowości Jasienica Szlak migracji łączący tereny wiejskie ze stawem w miejscowości Jasienica Szlak migracji łączący zbiornik zastępczy 4 ze stawem oraz lasem w miejscowości Kąty Szlak migracji łączący las i dolinę lewego dopływu rzeki Kowale w miejscowości Goruszki Szlak migracji łączący las i dolinę lewego dopływu rzeki Kowale w miejscowości Goruszki 2 Tc - Triturus cristatus; Ta - Triturus alpestris;tv - Triturus vulgaris; Rl - Rana lessonae; Re - Rana esculenta; Rt - Rana temporaria; Pf - Pelobates fuscus; Bbom - Bombina bombina; Ha - Hyla arborea; Bb - Bufo bufo; Bom var - Bombina variegata; Bv - Bufo viridis 27