Czynniki rozwoju leja depresyjnego w rejonie KWB Bełchatów S.A.

WARSZTATY 2004 z cyklu Zagrożenia naturalne w górnictwie Mat. Symp. str. 159 168 Ilona JOŃCZYK*, Jacek SZCZEPIŃSKI** *Kopalnia Węgla Brunatnego Bełchatów S.A., Rogowiec **Poltegor-Projekt sp. z o.o., Wrocław Czynniki rozwoju leja depresyjnego w rejonie KWB Bełchatów S.A. Streszczenie W artykule przedstawiono zagadnienie rozwoju leja depresyjnego KWB Bełchatów SA. Przedstawiono czynniki wpływające na rozwój leja depresyjnego w rejonie KWB Bełchatów S.A.: budowę geologiczną, prowadzone odwodnienie złoża, czynniki atmosferyczne i in. Zaprezentowano system monitoringu wód podziemnych i powierzchniowych, umożliwiający ocenę zmian warunków hydrodynamicznych i hydrologicznych w rejonie eksploatowanego złoża węgla brunatnego Bełchatów. 1. Wprowadzenie Prowadzenie eksploatacji węgla brunatnego ze złoża Bełchatów wymaga skutecznego jego odwodnienia, powodującego powstanie rozległego leja depresyjnego w rejonie Kopalni. Badania hydrologiczne i hydrogeologiczne, mające na celu rozpoznanie rejonu złoża, prowadzone były od początku lat sześćdziesiątych i kontynuowane są po dzień dzisiejszy. Umożliwiły one określenie stanu pierwotnego zwierciadła wód podziemnych i przepływów wód w ciekach bezpośrednio przed rozpoczęciem odwadniania złoża oraz szczegółową rejestrację zmian warunków hydrologicznych i hydrodynamicznych w trakcie postępującego procesu odwadniania Kopalni. Wieloletnie obserwacje rozwoju i wycofywania się leja depresyjnego w rejonie Kopalni, prowadzone za pomocą rozwiniętego systemu monitoringu wód podziemnych, umożliwiły określenie głównych czynników, jakie miały wpływ na rozwój leja depresji na tym obszarze. 2. Charakterystyka rejonu złoża Bełchatów 2.1. Charakterystyka warunków hydrograficznych Rejon złoża Bełchatów leży w regionie klimatycznym zwanym Krainami Wielkich Dolin (Geografia Polski 1991). Średnia roczna temperatura z wielolecia wynosi 7,5 C. Opady atmosferyczne w tym rejonie osiągają średnią wielkość około 620 mm/rok. Sieć hydrograficzna w rejonie badań jest dobrze rozwinięta. Przeważająca część obszaru leży w zlewni rzeki Widawki, prawobrzeżnego dopływu Warty. Średni przepływ Widawki wynosi Q śr = 2,61 m 3 /s, a całkowita powierzchnia zlewni 2440 km 2. Zlewnia Widawki graniczy od wschodu ze zlewnią rzeki Luciąży, będącej prawobrzeżnym dopływem Pilicy, natomiast od południa i zachodu ze zlewniami kilku mniejszych dopływów Warty. W warun- 159

I. JOŃCZYK, J. SZCZEPIŃSKI Czynniki rozwoju leja depresyjnego w rejonie kach naturalnych Widawka przepływała przez rejon zlokalizowanego we wschodniej części złoża wyrobiska udostępniającego Pola Bełchatów, a jej koryto było na przeważającej części nieuregulowane. W stosunku do wód podziemnych rzeka miała charakter drenujący. W wyniku prowadzenia odwadniania złoża przez system studni głębinowych nastąpiły znaczne zmiany w pierwotnej sieci hydrograficznej. W związku z eksploatacją węgla na Polu Bełchatów zostały przeprowadzone niezbędne zabiegi regulacyjne sieci hydrograficznej. Objęły one m. in. przełożenie koryta Widawki poza obręb odkrywki oraz jej uszczelnienie i regulację. Podobne prace wykonano na innych ciekach celem ograniczenia dopływu infiltracyjnego do wyrobiska oraz dla umożliwienia przejęcia dużych ilości wód odprowadzanych z systemów odwadniania odkrywki. W ramach tych prac wybudowano w rejonie złoża zbiorniki retencyjne, osadowe i rekreacyjne. 2.2. Zarys budowy geologicznej i warunków hydrogeologicznych Budowa geologiczna analizowanego obszaru była przedmiotem bardzo szczegółowych badań i analiz związanych z rozpoznaniem i eksploatacją złoża węgla brunatnego. Eksploatowany trzeciorzędowy pokład węgla brunatnego zalega na głębokości od 130 do 210 m (maksymalnie do 330 m) w rowie tektonicznym o przebiegu W-E, zwanym Rowem Kleszczowa. Wśród rozpoznanych formacji geologicznych w rejonie złoża stwierdzono występowanie utworów cechsztyńskich, jurajskich, kredowych, trzeciorzędowych i czwartorzędowych. Głębokość zalegania powierzchni stropowej podłoża kredowo-jurajskiego kształtuje się w bardzo szerokim przedziale: w obrębie rowu tektonicznego wynosi 150 600 m. Poza rowem strop mezozoiku zalega na głębokości od 0 m do 150 m najczęściej 50 100 m Utworami wodonośnymi czwartorzędu są głównie: piaski i żwiry (rys. 2.1). Kompleks ten cechuje: duża zmienność miąższości, wymycia erozyjne i rozległe kontakty hydrauliczne. Sumaryczna miąższość utworów wodonośnych w przeważającej części obszaru poza rowem wynosi 20 40 m( lokalnie zredukowana jest do 0 m), na obszarze rowu dochodzi do 150 m. Bardzo istotnym elementem w obrazie warunków hydrogeologicznych tego kompleksu jest czwartorzędowa rynna erozyjna rozprzestrzeniająca się równolegle do osi rowu, po jego północnej stronie. Piaski i żwiry zalegające bezpośrednio na utworach mezozoicznych osiągają średnią miąższość około 155 m, a maksymalną około 300 m. Stanowi ona zasobny zbiornik wód podziemnych. Do utworów wodonośnych kompleksu trzeciorzędowego zalicza się warstwy piasków drobno i średnioziarnistych. Występują one w kompleksie piaszczysto-ilastym powyżej pokładu węgla brunatnego, w obrębie pokładu węgla oraz poniżej spągu węgla. Znaczenie hydrogeologiczne mają przede wszystkim piaski podwęglowe, których miąższość waha się od 0 do 200 m, średnio 35 m. Utwory piaszczyste występujące powyżej pokładu węgla, przerosty piaszczyste pokładu węgla i występujące lokalnie poza złożem warstwy piasków trzeciorzędowych przeważnie mają niewielkie znaczenie hydrogeologiczne. Kredowo-jurajski kompleks wodonośny stanowi w obszarze opracowania zasobny zbiornik wód podziemnych. Zarówno Pole Bełchatów jak i Pole Szczerców znajdują się w obszarze Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP). Wschodnia część złoża należy do górnokredowego zbiornika szczelinowo-porowego nr 408 Niecka Miechowska, a część zachodnia do górno-jurajskiego szczelinowo-krasowego zbiornika nr 326 Częstochowa (E) (Mapa obszarów... 1990). 160

WARSZTATY 2004 z cyklu Zagrożenia naturalne w górnictwie Rys. 2.1. Schematyczny przekrój SN przez lej depresyjny KWB Bełchatów Objaśnienia: 1 Utwory porowate, przepuszczalne, 2 Utwory nieprzepuszczalne i słabo przepuszczalne, 3 Utwory szczelinowo - krasowe, 4 Węgiel brunatny, 5 Granica między utworami kenozoicznymi i mezozoicznymi, 6 Uskoki, 7 Piezometry i otwory badawcze, 8 Pierwotne zwierciadło wód podziemnych, 9 Obniżone zwierciadło wody stan obecny Fig. 2.1. Cross section N-E through the area of the Bełchatów lignite mine cone of depression 161

I. JOŃCZYK, J. SZCZEPIŃSKI Czynniki rozwoju leja depresyjnego w rejonie Wody podziemne występujące w kompleksie wodonośnym czwartorzędowym (średni współczynnik przepuszczalności k śr = 12,5 m/d), trzeciorzędowym (k śr = 2,5 m/d) i kredowo jurajskim (k śr = 2,25 7,85 m/d), dzięki dobrze rozwiniętym kontaktom hydraulicznym, tworzą generalnie jeden wspólny kompleks wodonośny. Ważnymi elementami warunków hydrogeologicznych jest: tektonika podłoża mezozoicznego wraz z szeroko rozwiniętymi zjawiskami krasowymi( głównie w obrębie utworów górno-jurajskich) oraz występowanie rynien erozyjnych, wypełnionych najczęściej utworami piaszczysto-żwirowym. 3. Dotychczasowe odwadnianie złoża Bełchatów Odwadnianie wyrobisk odkrywkowych KWB Bełchatów S.A. prowadzone jest przez eksploatację studni wielkośrednicowych. Funkcję wspomagania studni podstawowego systemu odwodnienia spełniają pomocnicze urządzenia drenażowe, wykonywane w wyrobiskach. Wody z urządzeń systemu odwodnienia, poprzez system rowów i kanałów, odprowadzane są grawitacyjnie do rzeki Widawki, Strugi Żłobnickiej, Strugi Aleksandrowskiej i Krasówki. Maksymalna ilość wód pompowanych z systemu odwadniania Pola Bełchatów dochodziła w połowie lat osiemdziesiątych do 450 m 3 /min. Przed uruchomieniem we wrześniu 2000 r. systemu odwadniania Pola Szczerców, dopływ do Pola Bełchatów i bariery wysadu solnego Dębina wynosił około 360 m 3 /min. Aktualna wielkość dopływu wód podziemnych do Kopalni Bełchatów (Pola Bełchatów, Pola Szczerców i wysadu solnego Dębina ) wynosi około 550 m 3 /min (31.12.2003) (rys. 3.1). 4. Układ krążenia wód podziemnych w warunkach naturalnych W warunkach naturalnych, wody kompleksu czwartorzędowego zasilane były bezpośrednio przez opady atmosferyczne. Strefami zasilania były wysoczyzny morenowe, występujące w południowej, wschodniej i zachodniej części obszaru. Generalne nachylenie powierzchni piezometrycznej skierowane było w kierunku NW, ku głównej bazie drenażu obszaru rzece Widawce. Peryferyjne partie rejonu złoża (część południowa i zachodnia) pozostawały pod wpływem drenażu rzeki Warty, natomiast wschodnią część drenowały rzeki zlewni Pilicy. Głębokość występowania pierwszego poziomu wodonośnego kształtowała się w granicach od 0 do 2 m poniżej poziomu terenu w dolinach rzecznych, w rejonach morfologicznie podniesionych od 5 do 10 m poniżej poziomu terenu. Na podstawie obserwacji z lat 1963 71 w zlewni Widawki notowano wahania czwartorzędowego zwierciadła wód podziemnych sięgające do 1 m w ciągu miesiąca i do 4 m w ciągu roku hydrologicznego. Zwierciadło wód podziemnych kompleksów: mezozoicznego i trzeciorzędowego kształtowało się na podobnej wysokości jak czwartorzędowego. Wody podziemne tych kompleksów zasilane były na drodze przesączania wód z kompleksu czwartorzędowego lub bezpośrednio poprzez okna hydrogeologiczne. Głównymi strefami zasilania były, podobnie jak w przypadku kompleksu czwartorzędowego, obszary wododziału zlewni Widawki. Zwierciadło wody czwartorzędowego kompleksu wodonośnego miało charakter swobodny, natomiast zwierciadło wody kompleksów: trzeciorzędowego i mezozoicznego miało charakter naporowy, miejscami swobodny. Charakterystyczną cechą powierzchni piezometrycznej poszczególnych kompleksów wodonośnych, jest fakt, iż z regionalnego punktu widzenia nie ma między nimi istotnych różnic w położeniu zwierciadła wody. 162

WARSZTATY 2004 z cyklu Zagrożenia naturalne w górnictwie Rys. 3.1. Rozwój powierzchni leja depresyjnego Kopalni Bełchatów na tle ilości wód odprowadzanych z systemu odwodnienia i wielkości opadów atmosferycznych Fig. 3.1. The area of the Bełchatów lignite mine cone of depression development related to water pumped out from lignite mine and precipitation 163

I. JOŃCZYK, J. SZCZEPIŃSKI Czynniki rozwoju leja depresyjnego w rejonie 5. Zmiany naturalnych warunków drenażu i zasilania wód podziemnych W warunkach intensywnie prowadzonego odwodnienia naturalny układ krążenia uległ dużym zmianom. Główną bazą drenażu kompleksów: czwartorzędowego, trzeciorzędowego i mezozoicznego stał się obszar wyrobiska, dokąd skierowały się strumienie wód podziemnych. Pompowanie dużych ilości wód podziemnych przyczyniło się do powstania leja depresyjnego w rejonie odkrywek. Jego powierzchnia wynosi obecnie 711 km 2 (stan na 31.12.2003). Zasięg leja stopniowo zmniejsza się po stronie wschodniej, a rozwija się w kierunku zachodnim, zgodnie z postępem robót odwodnieniowych i górniczych na Polu Bełchatów i rozbudową systemu odwadniania na Polu Szczerców. W okresie pełnego rozwoju eksploatacji w odkrywce Szczerców, przy czynnej odkrywce Bełchatów, prognozowana maksymalna łączna powierzchnia leja depresyjnego obydwu odkrywek szacowana jest na około 800 km 2. Rozwój leja depresyjnego spowodował zmiany naturalnych warunków drenażu i zasilania wód podziemnych. Pojawiły się również dodatkowe, nie związane bezpośrednio z działalnością kopalni źródła zasilania wód podziemnych. 5.1. Infiltracja efektywna Na obszarze leja depresyjnego, gdzie zwierciadło wody obniżyło się więcej niż o 2 3 m, zmianie uległa wielkość infiltracji efektywnej. Na podstawie obliczeń na modelu matematycznym oszacowano, że na skutek obniżenia się zwierciadła wód podziemnych w leju depresyjnym, infiltracja efektywna pochodząca z opadów atmosferycznych zwiększyła się o około 50% (Szczepiński 2002). 5.2. Rzeki Na obszarze objętym wpływem odwadniania Kopalni Bełchatów zmianie uległy warunki przepływu wód w ciekach (Rocznik hydrologiczny 1975 2003). Generalnie, rzeki zmniejszyły swój przepływ wskutek bezpośredniej infiltracji wód rzecznych z nieuszczelnionych koryt do systemu drenażu kopalni lub poprzez zmniejszenie wielkości odpływu podziemnego do rzek wskutek oddziaływania systemu odwadniania Kopalni. Część koryt rzecznych została sztucznie uszczelniona i tym samym uniemożliwiona została na tych odcinkach infiltracja wód do warstwy wodonośnej. Część cieków całkowicie utraciło wodę wskutek oddziaływania systemu odwadniania Kopalni. 5.3. Ujęcia wód podziemnych Na skutek prowadzonego odwadniania KWB Bełchatów S.A. płytkie studnie gospodarskie zostały pozbawione wody. Zostały wykonane nowe ujęcia wód podziemnych, umożliwiające zaopatrzenie w wodę wiejskich wodociągów grupowych na obszarze rozwijającego się leja depresyjnego Kopalni. 5.4. Składowisko popiołów Bagno-Lubień Odpady powstałe ze spalania węgla w pobliskiej Elektrowni Bełchatów deponowane były metodą hydrauliczną na składowisku Bagno-Lubień, położonym około 200 m na północ 164

WARSZTATY 2004 z cyklu Zagrożenia naturalne w górnictwie od granicy wyrobiska Pola Bełchatów. Na skutek braku uszczelnienia składowiska nastąpiła wzmożona infiltracja wód nadosadowych do czwartorzędowych utworów wodonośnych, podścielających podłoże składowiska, a w konsekwencji ich przepływ w kierunku systemu odwadniania Kopalni. 6. Dotychczasowy rozwój leja depresyjnego We wstępnym stadium prognoz za zasięg leja depresyjnego Kopalni Bełchatów przyjmowano zasięg obniżeń ograniczonych izolinią depresji s = 0 m. Wyznaczony na podstawie prognoz obszar oddziaływania odwadniania Pola Bełchatów na wody podziemne wynosił około 1300 km 2 (Kleczkowski i in. 2000). Jednak już w latach siedemdziesiątych uformował się wśród badaczy zgodny pogląd, że zasięg leja depresyjnego wyznacza izolinia obniżeń zwierciadła wód podziemnych s = 1 m. W chwili obecnej przy określaniu granic leja przyjmuje się definicję leja depresji kopalni zawartą w Słowniku Hydrogeologicznym z 1997 roku według hasła opracowanego wspólnie przez T. Bocheńską i A. S. Kleczkowskiego [w ujęciu tym nawiązano do myśli wyrażonych dużo wcześniej przez Z. Wilka (1974 r.)] jest to: Strefa obniżonego zwierciadła wód podziemnych w poziomach wodonośnych objętych wpływem odwodnienia kopalni. Jako zasięg przyjmuje się taką odległość, w której zwierciadło wody podziemnej uległo pod wpływem drenażu górniczego obniżeniu o 1 m w stosunku do średniego stanu wieloletniego. Obniżenie odnosi się do warunków hydrogeologicznych, jakie istniały przed rozpoczęciem odwodnienia Kopalni, tj. przed 1975 rokiem. Lej depresyjny wyznacza się generalnie dla pierwszego od powierzchni poziomu w obrębie wodonośnych utworów czwartorzędowych. Na rozwój leja depresji pod wpływem prowadzonego drenażu górniczego miało wpływ wiele czynników, z których do najważniejszych należy zaliczyć: intensyfikację wydatku systemu odwadniania kopalni, budowę geologiczną i warunki hydrogeologiczne złoża oraz jego otoczenia, czynniki meteorologiczne (głównie opady) oraz pracę ujęć wód podziemnych (studnie ujęciowe dla zaopatrzenia w wodę wsi). 6.1. Intensyfikacja wydatku systemu odwadniania Kopalni Lej depresyjny Kopalni Bełchatów w początkowym okresie jego tworzenia się cechował się intensywnym rozwojem w kierunku W-E (czwartorzędowa rynna erozyjna Woli Grzymaliny) oraz w kierunku S-E (wapienie górno-jurajskie Antykliny Łękińska). Powierzchnia leja depresji wzrosła w roku 1981 z 34,8 km 2 (31.XII.1975 r.) do 273 km 2. Było to związane z intensyfikacją odwodnienia Kopalni (313 szt. studzien na koniec 1981 r., przy zrzutach wód 5,3 m 3 /s). Od 1993 r. następowało konsekwentne zmniejszanie się powierzchni leja depresji, co związane było z postępem robót odwodnieniowych i górniczych w kierunku zachodnim oraz likwidacją odwodnienia i zwałowaniem wewnętrznym w części wschodniej wyrobiska (rys. 6.1). Drugi okres intensywnego rozwoju leja depresyjnego, tym razem w kierunku N-W (czwartorzędowa rynna erozyjna), przypada na lata 2000-2003 i związany jest z uruchomieniem pracy systemu odwadniania na Polu Szczerców. Powierzchnia leja wzrosła wówczas z około 470 km 2 w roku 2000 do 711 km 2 w roku 2003. Wydatek systemu odwodnienia Kopalni wzrósł w tym czasie z około 360 m 3 /min do około 550 m 3 /min (rys. 3.1). 165

I. JOŃCZYK, J. SZCZEPIŃSKI Czynniki rozwoju leja depresyjnego w rejonie Rys. 6.1. Zmiany zasięgu leja depresyjnego Kopalni Bełchatów 1 Pole Szczerców, 2 Pole Bełchatów, 3 Zwałowiska nadkładu, 4 Wysad solny Dębina, 5 Granice zlewni rzeki Widawki, 6 Zasięg leja depresyjnego s = 1 m w 1976 r., 7 Zasięg leja depresyjnego s = 1 m w 1985 r., 8 Zasięg leja depresyjnego s = 1 m w 1999 r., 9 Zasięg leja depresyjnego s = 1 m w 2003 r., 10 Przekrój hydrogeologiczny (rys. 2.1), 11 Zasięg serii węglowej Fig. 6.1. Changes of the cone of depression in the area of the Bełchatów lignite mine 166

WARSZTATY 2004 z cyklu Zagrożenia naturalne w górnictwie 6.2. Budowa geologiczna oraz warunki hydrogeologiczne złoża i jego otoczenia Pomimo coraz dokładniejszego rozpoznania budowy geologicznej złoża Bełchatów i jego warunków hydrogeologicznych, rozwój leja depresyjnego odbiegał, zwłaszcza w początkowym okresie pracy systemu odwadniania Pola Bełchatów od prognoz, które zakładały jego kolisty kształt. W rzeczywistości oś strumieni wód podziemnych wydłużona jest w kierunku W-E (w rejonie Pola Szczerców, Pola Bełchatów i na wschód od Pola Bełchatów), oraz w kierunku N-W (na zachód od Pola Szczerców), zgodnie z przebiegiem struktur dolin kopalnych, które w układzie hydrogeologicznym spełniają rolę naturalnych drenów dla wód podziemnych. W obszarze tym występuje tzw. czwartorzędowa rynna erozyjna, zwana rowem Woli Grzymaliny. Rozciąga się ona wzdłuż północnej krawędzi rowu tektonicznego. Miąższość osadów czwartorzędu w strefie rynny dochodzi do 320 m. Jest ona wypełniona w 75% utworami piaszczystymi. Ponadto uprzywilejowany kierunek rozwoju leja depresyjnego występuje w obszarze górno-jurajskich wapieni Antykliny Łękińska na kierunku S-E od Pola Bełchatów. 6.3. Czynniki meteorologiczne (głównie opady) Od 1982 r. na rozwój leja decydujący wpływ wywierała susza hydrologiczna (lata 1982 1983, 1989 1992, 2002 2003). W następstwie niższej niż średnia z wielolecia ilości opadów od 1989 do 1992 r. wystąpił najbardziej dynamiczny przyrost powierzchni leja, osiągając, w okresie pracy wyłącznie systemu odwadniania Pola Bełchatów, maksymalny zasięg 635 km 2 (1991 1992). Po 1997 r. obserwowana była stabilizacja powierzchni leja na poziomie około 450 470 km 2. Stan ten spowodowała wyższa ilość opadów w latach 1993 1997. Kolejny dynamiczny rozwój leja depresyjnego w kierunku zachodnim, miał miejsce w latach 2002 2003, kiedy to drenaż wód podziemnych wywołany eksploatacją systemu odwodnienia Pola Szczerców został spotęgowany przez suszę hydrologiczną, jaka miała miejsce w roku hydrologicznym 2002(suma opadów wyniosła 589,5 mm) oraz roku 2003 (suma opadów wyniosła 454,7 mm) (rys. 6.1). 6.4. Ujęcia wód podziemnych (studnie ujęciowe) Na rozwój leja depresji, szczególnie w obszarach peryferyjnych leja KWB Bełchatów SA., wpływa eksploatacja ujęć wód podziemnych, które wybudowała Kopalnia w latach 1976 1992 dla zaopatrzenia w wodę okolicznych wsi. Praca tych ujęć wywołuje lokalne leje depresji, które nakładają się na rzeczywisty lej Kopalni, dodatkowo go powiększając. 7. System monitoringu Zasięg leja depresji wyznacza się na podstawie pomiarów bezpośrednich, wykonywanych, co kwartał, w otworach obserwacyjnych tzw. sieci zewnętrznej. Sieć zewnętrzna składa się z około 450 szt. otworów obserwacyjnych, rozmieszczonych równomiernie wzdłuż linii obserwacyjnych, rozchodzących się promieniście z centrum projektowanego wyrobiska górniczego. Sieć ta uzupełniana jest na bieżąco o dodatkowe otwory zlokalizowane pomiędzy głównymi liniami obserwacyjnymi. Jednorazowo możliwe jest dokonywanie około 650 pomiarów położenia zwierciadła wody dla różnych poziomów wodonośnych, gdyż w otworach obserwacyjnych zabudowano od 1 do 3 rurek piezometrycznych. W skład systemu obserwacyjnego wchodzi także sieć punktów do pomiaru przepływów i jakości wód powierzchniowych na ciekach w obrębie prognozowanego leja depresyjnego: 167

I. JOŃCZYK, J. SZCZEPIŃSKI Czynniki rozwoju leja depresyjnego w rejonie - 30 profili wodowskazowych(w tym 15 z limnigrafem) do pomiarów codziennych lub okresowych, - 64 profili hydrometrycznych, - 28 posterunków opadowych (w tym 2 meteorologiczne). Ponadto funkcjonuje sieć punktów niwelacyjnych, w których prowadzone są obserwacje dotyczące wpływu obniżania poziomu wód podziemnych na osiadanie górotworu. 8. Podsumowanie Następstwem odwodnienia złoża węgla brunatnego, niezbędnego dla prowadzenia działalności górniczej w wyrobisku odkrywkowym KWB Bełchatów SA. było powstanie leja depresyjnego. Rozwój leja depresji przebiegał zgodnie z kierunkiem wyprzedzająco prowadzonego odwodnienia i eksploatacji. Budowa geologiczna złoża i jego otoczenia w sposób zasadniczy wpływała na zasięg leja depresji(czwartorzędowa rynna erozyjna, Antyklina Łękińska). W trakcie rozpoznawania złoża, podczas jego odwadniania i eksploatacji wykonywane były pomiary hydrogeologiczne i hydrologiczne stanu pierwotnego oraz zmian w środowisku wód podziemnych rejonu złoża. Lej depresyjny jest określany generalnie dla przypowierzchniowego poziomu w obrębie czwartorzędowych utworów wodonośnych, reagującego w dużym stopniu na wielkość opadów atmosferycznych. Deficyt opadów odzwierciedla się w przyroście powierzchni leja depresji( głównie w strefie brzeżnej granicy leja).budowa ujęć wód podziemnych dla wodociągów wiejskich wywołała powiększenie leja depresji Kopalni. Dla oceny postępu odwadniania oraz w celu obserwacji zmian w środowisku wodnym wykonano sieć monitoringu, która jest na bieżąco rozbudowywana. Literatura [1] Kleczkowski S. A., Seweryn L., Jończyk I. 2000: Rzeczywisty i prognozowany rozwój leja depresji Kopalni Węgla Brunatnego Bełchatów oraz ocena jego wpływu na środowisko. Sympozjum Naukowe 25 lat doświadczeń KWB Bełchatów, 11 18. [2] Kleczkowski A. S., Różkowski A., (Ed.) 1997: Słownik Hydrogeologiczny. MOŚZNiL, Warszawa, 328. [3] Szczepiński J. 2002: Zmiany zasobów wód podziemnych w obszarze intensywnego odwadniania Kopalni Węgla Brunatnego Bełchatów. Gospodarka Surowcami Mineralnymi. Tom 16 Zeszyt 2, 91 106. [4] Mapa obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, skala 1 : 500 000. Red. Kleczkowski A.S. 1990: Publ. CPBP 04.10., Inst. Hydrogeol. i Geol. Inż., AGH, Kraków. [5] Geografia Polski Środowisko Przyrodnicze. Red. Starkel L. :1991 PWN Warszawa, 670. [6] Rocznik hydrologiczny i meteorologiczny obszaru oddziaływania KWB Bełchatów, 1975 2003. Red. Wachowiak G., 1975 2003 IMGW, Poznań (niepublikowane). Development of the cone of depression in the region of the Bełchatów lignite mine The paper presents problems related to cone of depression development in the region of the Bełchatów lignite mine. The main factors which influence on the development of the cone of depression were presented: geological and hydrogeological conditions, dewatering of deposit, atmospheric conditions and others. Ground water and surface water monitoring system which enables to assess changes of hydrodynamical and hydrological conditions in the region were discussed. 168 Przekazano: 25 kwietnia 2004 r.