Acute Phase Proteins as Inflammatory Markers in Selected Diseases and in Treatment Attenuation in the Oral Cavity Literature Review

Transkrypt

1 Prace poglądowe Dent. Med. Probl. 2012, 49, 1, ISSN X Copyright by Wroclaw Medical University and Polish Dental Society Ewa Czechowska, Marek Kuras, Jerzy Sokalski Białka ostrej fazy jako biomarkery stanu zapalnego w wybranych jednostkach chorobowych jamy ustnej oraz w ocenie skuteczności ich terapii na podstawie przeglądu piśmiennictwa Acute Phase Proteins as Inflammatory Markers in Selected Diseases and in Treatment Attenuation in the Oral Cavity Literature Review Katedra i Klinika Chirurgii Stomatologicznej Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu Streszczenie Białka ostrej fazy to czuły, nieswoisty wskaźnik stanu zapalnego wywołanego zakażeniem, urazem lub zabiegiem operacyjnym. Wykorzystywane są jako wskaźnik diagnostyczny w wielu jednostkach chorobowych, m.in. w cukrzycy, nadciśnieniu tętniczym, reumatoidalnym zapaleniu stawów, alergii, depresji, a także służą do monitorowania podjętej terapii. Ich stężenie w osoczu zwiększa się podczas wysiłku fizycznego oraz w czasie ciąży. Rolą białek ostrej fazy jest m.in.: ograniczanie reakcji zapalnej organizmu, neutralizacja proteinaz, ograniczenie penetracji i rozprzestrzeniania się drobnoustrojów wewnątrz organizmu, udział w procesie krzepnięcia i fibrynolizy, aktywacja komplementu oraz wpływ na aktywność komórek immunologicznych. W obrębie jamy ustnej zwiększone stężenie osoczowych białek ostrej fazy występuje w periodontopatiach, aktywnych klinicznie zapaleniach okołowierzchołkowych, chorobach pęcherzowych, zapaleniu ślinianek i stomatopatiach protetycznych przebiegających z nadkażeniem grzybiczym. Miejscowe zwiększenie się liczby białek ostrej fazy można wykryć w zapalnie i martwiczo zmienionej miazdze. Określenie zmian ich stężeń jest przydatnym narzędziem w ocenie przebiegu gojenia ran po operacyjnym usunięciu zębów mądrości, skuteczności leczenia chirurgicznego i farmakologicznego ropni zębopochodnych (Dent. Med. Probl. 2012, 49, 1, 57 61). Słowa kluczowe: białka ostrej fazy, choroby jamy ustnej, leczenie chirurgiczne, leczenie farmakologiczne. Abstract Acute phase proteins (APP) are known as sensitive and nonspecific markers of inflammation caused by infection, trauma and surgery. They are used in diagnostic process of many diseases e.g. diabetes, hypertension, rheumatoid arthritis, allergy, depression and in therapy monitoring. Their serum level increase on exertion and gestation. Acute phase proteins participate in: limitation of the inflammatory reaction, proteinases neutralizing, reducing microorganism penetration and extention inside the organism, blood clotting and fibrynolytic activities, complement activation and affection of the immune cells activity. The elevated levels of app in serum are observed in patients with periodontal diseases, symptomatic periodontitis, aphtoid diseases, salivary gland inflammation and Candida-associated denture stomatitis. Local elevation of APP is noted in inflamed and necrotic pulp. APP estimation is also useful in wound healing after wisdom tooth removal monitoring and surgical and pharmacological treatment effectiveness evaluation (Dent. Med. Probl. 2012, 49, 1, 57 61). Key words: acute phase proteins, oral cavity disease, surgical, pharmacological treatment. Zakażenie bakteryjne, uszkodzenie tkanek wskutek urazu lub zabiegu operacyjnego inicjują w organizmie ludzkim wiele procesów obronnych i adaptacyjnych w celu zachowania homeostazy. Mechanizmy te zostały nazwane reakcją ostrej fazy i objawiają się zmianami biochemicznymi w osoczu [1]. Zmiany biochemiczne dotyczą zmian stężeń heterogennej grupy białek syntetyzowanych głównie w wątrobie tzw. białek ostrej fazy (b.o.f.). Regulacja wydzielania podlega sieci

2 58 E. Czechowska, M. Kuras, J. Sokalski cytokinowej, w której dominującą rolę odgrywają IL-6 oraz IL-1. Na podstawie kierunku zmian stężenia wyodrębniono grupę białek pozytywnych, których stężenie wzrasta po zadziałaniu czynnika uszkadzającego, oraz grupę białek negatywnych, których stężenie zmniejsza się. Przez wzgląd na zmienną dynamikę wzrostu stężeń b.o.f. podzielono na trzy grupy: do pierwszej zalicza się białka, których stężenie wzrasta nawet 1000 razy, np. CRP, SAA. Drugą grupą są białka, których stężenie wzrasta 2 5-krotnie. W tej grupie wymienia się: α1-kwaśną glikoproteinę (AGP), α1-antytrypsynę (AT), α1-antychymotrypsynę (ACT), haptoglobinę (Hp) i fibrynogen. Ostatnią grupą są białka, których stężenie wzrasta o około 50%, są to ceruloplazmina (Cp) i C3 [2]. Białka ostrej fazy cechują się również swoistą kinetyką zmian stężeń. Białka, których stężenie wzrasta już 6 8 godzin po zadziałaniu czynnika stymulującego, a maksymalne stężenie jest osiągane w przedziale godzin są nazwane białkami pierwszego rzutu. Należą do nich: CRP, ACT, SAA. W przypadku skutecznego leczenia następuje równie szybki powrót wartości do stężeń referencyjnych, który trwa 4 5 dni. Białka drugiego rzutu maksymalne stężenie osiągają po upływie godzin, a spadek wartości następuje po 10 dniach od usunięcia bodźca [3, 4]. Rolą białek ostrej fazy jest kontrola przebiegu stanu zapalnego w organizmie w wyniku ograniczania wtórnego uszkodzenia tkanek przez proteinazy, eliminacji produktów rozpadu tkanek, udziału w procesie krzepnięcia i fibrynolizy, wiązania i transportu żelaza i miedzi oraz modulacji odpowiedzi immunologicznej przez m.in. aktywację układu dopełniacza i regulację migracji neutrofili [5, 6]. Poziom stężenia b.o.f. zmienia się w czasie ciąży, a także w wyniku długotrwałego wysiłku fizycznego. Przydatność oznaczania stężeń b.o.f. została dowiedziona w przypadku wielu jednostek chorobowych, w których istotną komponentą jest obecność stanu zapalnego, m.in. w: reumatoidalnym zapaleniu stawów, nadciśnieniu tętniczym, cukrzycy insulinozależnej, alergii, chorobie nowotworowej, jak również depresji i chorobie alkoholowej [6 12]. Ocena stężeń b.o.f. może być wykorzystywana jako czynnik diagnostyczny w wykrywaniu zakażeń oraz określaniu rozległości urazów, a także jako marker skuteczności podjętej terapii [13 15]. Białko CRP jest najbardziej czułym i nieswoistym markerem rozwijającego się stanu zapalnego, dlatego zmiany jego stężenia były najczęściej badane w chorobach stomatologicznych. Obecność białka C-reaktywnego została wykazana w miazdze zdrowego zęba z użyciem testu ELISA przez Proctor et al. [16]. Badacze porównali stężenie CRP w osoczu oraz miazdze zębowej: zdrowej, zmienionej zapalnie oraz martwiczej. Zmiany stężeń CRP w miazdze występowały niezależnie od zmian badanego białka w osoczu. Na tej podstawie Proctor et al. [16] sugerują, iż miejscowy wzrost stężenia CRP był skutkiem reakcji z mediatorami zapalnymi obecnymi już wcześniej w miazdze zęba. Statystycznie istotne różnice uzyskano natomiast między stężeniem CRP w miazdze zdrowej i zmienionej zapalnie. Nawet nieodwracalne zapalenie miazgi nie było jednak wystarczająco silnym bodźcem, aby wywołać uogólnioną reakcję ostrej fazy w organiźmie ludzkim. Oznaczalne wartości CRP stwierdzono również w próbkach martwej miazgi. Następstwem nieleczonych chorób miazgi jest rozprzestrzenianie się zakażeń w tkankach otaczających wierzchołek korzenia zęba. Zajęta kość wyrostka zębodołowego jest resorbowana, a powstałą przestrzeń zajmuje patologiczna tkanka ziarninowa. Brekalo-Prso et al. [17], badając poziom cytokin odpowiedzialnych za syntezę białek ostrej fazy, wykazali wzrost stężenia TNF-α oraz IL-6 w pobranych próbkach tkanek zmian okołowierzchołkowych. U pacjentów, u których zanotowano ból na opukiwanie zęba, stężenie IL-6 było znacząco większe niż u pacjentów niewykazujących objawów klinicznych zaostrzenia procesu zapalnego. Wydaje się zatem, że obecność objawów klinicznych świadczy o większej aktywności immunologicznej ziarniniaków okołowierzchołkowych. Marton et al. [18] ocenili osoczowe stężenie b.o.f. u pacjentów z przewlekłym zaostrzonym zapaleniem ozębnej. Udokumentowali ponadnormatywne stężenie białka C-reaktywnego, α1-antytrypsyny, α2-makroglobuliny, ceruloplazminy oraz haptoglobiny. Wartości wymienionych białek tylko nieznacznie przekraczały górną granicę normy, co może wskazywać na ograniczony zakres zapalenia. Wyraźny wzrost stężenia uzyskano w przypadku CRP. Trzy miesiące po zabiegu resekcji stężenia wszystkich badanych białek osiągnęły prawidłowe wartości [18, 19]. Cytokiny prozapalne oraz białka ostrej fazy są obecne również w płynie dziąsłowym. Szczególne znaczenie mają α1-antytrypsyna oraz α2- -makroglobulina, które razem stanowią 90% stężenia proteinaz w osoczu [6]. Uważa się, iż w płynie dziąsłowym osób zdrowych osiągają 10% wartości osoczowej [20]. W przebiegu indukowanego zapalenia dziąseł Kinane et al. [6] zanotowali podwyższenie stężenia IL-1, α1-antytrypsyny, α2- -makroglobuliny oraz transferyny w płynie dziąsłowym proporcjonalne do wzrostu indeksu dziąsłowego GI. Wzrost stężenia α2-makroglobuliny w badaniu był bardziej wyraźny niż w przypadku

3 Białka ostrej fazy jako biomarkery stanu zapalnego 59 α1-antytrypsyny, co mogło być związane z miejscowym wydzielaniem tego białka przez rezydujące lub naciekające makrofagi. Adonogianaki et al. [21] w kolejnym badaniu u pacjentów z indukowanym zapaleniem dziąseł prowadzonym przez 3 tygodnie zanotowali, iż wzrost stężenia AT, L2M utrzymuje się ponad granicą normy nawet po przywróceniu prawidłowych nawyków higienicznych oraz związanych z tym wskaźników higienicznych. Podobną dynamikę zmian stężenia L2M zanotowała Condacii et al. [22] zarówno w popłuczynach z kieszonek dziąsłowych, jak i w płynie dziąsłowym. Kontynuacja tych badań pozwoliła stwierdzić, iż średnie stężenia AT, L2M w płynie dziąsłowym są również podwyższone w zapaleniu przyzębia, a wartości te są większe w stosunku do uzyskanych w zapaleniu dziąseł. Tylko wzrost stężenia L2M był znaczący statystycznie w porównaniu do wartości uzyskanych u osób zdrowych [20]. Oliveira et al. [23] w swoich badaniach wykazali znaczącą korelację między stężeniem CRP i fibrynogenu a słabą higieną jamy ustnej; u pacjentów szczotkujących zęby mniej niż dwa razy dziennie stężenie wyżej wymienionych białek było podwyższone. Odnotowali również, iż ryzyko wystąpienia choroby układu sercowo-naczyniowego zwiększało się o 70% u osób szczotkujących zęby mniej niż 2 razy dziennie. Al-Shahat et al. [24] dowiedli, iż u osób z chorobami sercowo-naczyniowymi wpływ na poziom hscrp ma zaawansowanie, a nie typ choroby przyzębia. Offenbacher et al. [25] zanotowali, iż podjęcie terapii periodontologicznej u osób z chorobami sercowo-naczyniowymi, które nie są otyłe może wpłynąć na zmniejszenie stężenia hs-crp, nawet jeśli początkowo wartość ta wynosiła więcej niż 3 mg/l. Leczenie choroby przyzębia nie wpływało jednak na hs-crp w badanej grupie, jeśli wyjściowa wartość badanego białka była mniejsza niż 3 mg/l. Adinolfi i Lehner [26] ocenili osoczowe stężenie CRP i α1-antytrypsyny u pacjentów z syndromem Behçeta oraz aftami nawrotowymi. Wartości stężeń CRP w surowicy chorych na zespół Behçeta były nieznacznie podwyższone, ale utrzymywały się w granicach normy. Wyniki te mogły sugerować, iż uzyskanie oznaczalnych stężeń CRP może być użyteczne w diagnostyce różnicowej wyżej wymienionych jednostek chorobowych. Oznaczalne wartości CRP u pacjentów z aftami nawracającymi mogą ponadto wskazywać na ryzyko rozwinięcia się zespołu Behçeta. Badanie stężenia α1- -antytrypsyny wykazało porównywalne wartości tego białka w obu jednostkach chorobowych oraz grupie kontrolnej. Yao et al. [27] wykazali ekspresję mrna dla syntezy CRP i SAP oraz prozapalnych cytokin w indukowanym zapaleniu ślinianek na modelu zwierzęcym. Największe stężenie mrna uzyskano 24 godziny po wstrzyknięciu oleju terpentynowego. Oznaczanie stężenia CRP może również służyć jako marker stanu zapalnego u chorych na cukrzycę typu 2 niezwiązanego z samą cukrzycą. Dorocka-Bobkowska et al. [28] wykazali, iż najwyższe stężenie CRP wystąpiło u pacjentów ze stomatopatią protetyczną powikłaną nadkażeniem grzybiczym. Średnie stężenie CRP u pacjentów chorujących na cukrzycę typu 2 wynosiło 6,12 mg/l, a u pacjentów, u których dodatkowo występowała stomatopatia protetyczna 7,31 mg/l. Wśród cierpiących z powodu cukrzycy typu 2 i współistniejącej stomatopatii najwyższe średnie stężenie CRP wynoszące 8,39 mg/l zanotowano u chorych na stomatopatię typu II. Białka ostrej fazy są markerem stanu zapalnego występującego po chirurgicznych zabiegach wykonanych w obrębie jamy ustnej. W badaniach Ren et al. [29] u pacjentów z ostrym ropniem zębopochodnym średnie stężenie CRP wynosiło 23,6 mg/l, u pacjentów z ropniem przyzębnym 13,3 mg/l, a u pacjentów z zapaleniem zębodołu 22,8 mg/l. W wyniku skutecznego leczenia chirurgiczno-farmakologicznego chorych z ropniem zębopochodnym po tygodniu od wdrożenia terapii u 9 na 10 pacjentów wartość CRP zmniejszyła się < 5 mg/l. W chirurgii jamy ustnej stężenia CRP wzrastają również po zabiegach operacyjnego usunięcia zębów mądrości i implantacji wszczepów stomatologicznych. Wyniki badań własnych przeprowadzonych w Katedrze i Klinice Chirurgii Stomatologicznej UM w Poznaniu wskazują, że oceniane chirurgiczne zabiegi stomatologiczne wywołują słabo nasilone zmiany w stężeniach CRP. Rozległość zabiegu implantacji wszczepów stomatologicznych ma wpływ na wielkość zmian stężeń CRP. Zabieg operacyjnego usunięcia zęba mądrości wywołuje bardziej istotne różnice w zachowaniu się stężeń CRP niż implantacja pojedynczego wszczepu oraz porównywalne zmiany stężeń z implantacją większej liczby wszczepów [30, 31]. Bulut et al. [32] prowadzili badania białek ostrej fazy po zabiegach operacyjnego usuwania zatrzymanych trzecich zębów trzonowych w żuchwie. Oznaczali stężenia białka C-reaktywnego i α1-antytrypsyny AT jako indykatorów wczesnych i późnych pooperacyjnych zakażeń. Celem tych badań była ocena wartości rutynowej antybiotykoterapii w chirurgii zatrzymanych trzecich zębów trzonowych oraz określenie, czy seryjne badania ilościowe wybranych białek mogą być przydatne w ocenie pooperacyjnej, szczególnie w wykrywaniu zakażeń pozabiegowych. Badania te nie ujawniły istotnych statystycznie różnic między gru-

4 60 E. Czechowska, M. Kuras, J. Sokalski pami otrzymującymi antybiotyk i placebo w odniesieniu do zmian CRP i AT w surowicy w czasie pobierania próbek. Autorzy ci uważają białko C-reaktywne za użyteczne we wczesnym wykrywaniu zakażenia bakteryjnego i ocenie przebiegu gojenia pozabiegowego u pacjentów po dłutowaniu zatrzymanych zębów mądrości. Uważają natomiast, że AT nie dostarcza informacji o wczesnym zakażeniu pooperacyjnym, ale może być pomocna w ocenie późnych powikłań zapalnych i stanów przewlekłych po chirurgicznym leczeniu zatrzymanych trzecich zębów trzonowych. Stan zapalny występujący po zabiegach chirurgicznych jest niezbędny w procesie prawidłowego gojenia rany, ale ograniczenie jego nasilenia może zmniejszyć objawy kliniczne u pacjentów. Freitas et al. [33] wykazali, że zastosowanie naświetlania laserem LLLT po zabiegach operacyjnego usunięcia zębów mądrości skutkuje obniżeniem stężenia CRP. El Sharraway et al. [34] zbadali przeciwzapalny wpływ ibuprofenu i tramadolu po usunięciu zatrzymanych dolnych trzecich zębów trzonowych przez ocenę stężenia CRP w surowicy krwi. Wykazali, iż po 72 godzinach od zabiegu u pacjentów przyjmujących tramadol stężenie CRP wzrosło o 123%, u przyjmujących ibuprofen o 84%, a u pacjentów stosujących tramadol z ibuprofenem tylko o 37%. Zatosowanie tramadolu razem z ibuprofenem po zabiegach chirurgicznych może zatem wywoływać przeciwzapalny efekt addycyjny. Podsumowanie Oznaczanie stężeń białek ostrej fazy w diagnostyce chorób jamy ustnej to temat niewystarczająco zgłębiony i wymagający dalszych, zakrojonych na szerszą skalę badań. Ocena zmian stężeń, szczególnie białka C-reaktywnego wydaje się być uzasadniona w przypadku oceny skuteczności leczenia chirurgicznego i farmakologicznego oraz ocenie gojenia ran pozabiegowych w jamie ustnej. Piśmiennictwo [1] Gabay C., Kushner I.: Acute phase proteins and other systemic responses to inflammation. N. Engl. J. Med. 1999, 340, [2] Koj A.: Definition and clasification of acute-phase proteins. W: Gordon A. H., Koj A. The acute-phase response to injury and infection. Amsterdam, New York, Oxford: Elsevier 1985, [3] Kushner I.: The phenomenon of the acute phase response. Ann. Ny. Acad. Sci. 1982, 389, [4] Koj A.: Reakcja ostrej fazy i klasyfikacja ostrej fazy. Diagn. Lab. 1985, 21, [5] Koj A.: Biologiczne funkcje białek ostrej fazy. Diagn. Lab. 1987, 23, [6] Kinane D.F., Adonogianaki E., Moughal N., Winstanley F.P., Mooney J., Thornhill M.: Immunocystochemical characterization of cellular infiltrate, related endothelial changes and determination of GCF acute- -phase proteins during human experimental gingivitis. J. Periodont. Res. 1991, 26, [7] Sobieska M.: Białka ostrej fazy w diagnostyce różnicowej chorób reumatycznych. Post. Nauk Med. 1998, 11, [8] Chyrek R., Bogdański P., Cymerys M., Pupek-Musialik D., Jabłecka A.: Wpływ redukcji masy ciała na wybrane parametry procesu zapalnego u chorych z nadciśnieniem tętniczym i otyłością. Farm. Współ. 2008, 1, [9] Zozulińska D., Majchrzak A., Markiewicz S., Sobieska M., Wiktorowicz K., Wierusz-Wysocka B.: Selected markers of inflammatory response in diabetic patients. Diab. Res. 1996, 31, [10] Kasprzyk M., Dyszkiewicz W., Zwaruń D., Leśniewska K., Wiktorowicz K.: Ocena wybranych białek ostrej fazy jako czynników rokowniczych u chorych leczonych chirurgicznie z powodu niedrobnokomórkowego raka płuc. Pneumonol. Alergoz. Pol. 2008, 76, [11] Służewska A., Robakowski J.K., Sobieska M., Wiktorowicz K.: Concentration and microheterogenity glycoforms of alpha-1-acid glycoprotein in major depressive disorder. J. Affect. Disord. 1996, 39, [12] Krawiec A., Chrostek L., Cylwik B., Supronowicz Z., Szmitkowski M.: Stężenie sjalowanych glikoprotein w surowicy mężczyzn uzależnionych od alkoholu. Pol. Merk. Lek. 2007, 23, [13] Strzelczyk J., Wasiak J., Modzelewski B.: Monitorowanie białka C-reaktywnego w celu wczesnego wykrywania powikłań po zabiegach operacyjnych. Pol. Przeg. Chir. 1994, 66, [14] Franz A.R., Bauer K., Schalk A., Garland S.M., Bowman E.D., Rex K., Nyholm C., Norman M., Bougatef A., Kron M., Mihatsch W.A., Pohlandt F.: Measurement of interleukin-8 in combination with C-reactive protein reduced unnecessary antibiotic therapy in newborn infants: a multicenter, randomized, controlled trial. Pediatrics 2004, 114, 1 8. [15] Atarowska M., Sobieska M., Ozachowska S., Ponikowska I., Samborski W.: Oznaczanie białek ostrej fazy oraz profilu ich glikozylacji przy ocenie skuteczności krioterapii ogólnoustrojowej u chorych na reumatoidalne zapalenie stawów. Now. Lek. 2005, 74, [16] Proctor M. E., Turner D. W., Kaminski E. J., Osetek E. M., Heuer M. A.: Determination and relationship of C-reactive protein in human dental pulps and in serum. J. Endodont. 1991, 17, [17] Brekalo-Prso I., Kocjan W., Simic H., Brumini G., Pezelj-Ribaric S., Borcic J., Ferrari S., Mietlic-Karlovic I.: Tumor necrosis factor-alpha and interleukin-6 in human periapical lesions. Mediators Inflamm. 2007, v. 2007, ID 38210, doi: /2007/38210.

5 Białka ostrej fazy jako biomarkery stanu zapalnego 61 [18] Marton I., Kiss C., Balla G., Szabo T., Karmazsin L.: Acute phase proteins in patients with chronic periapical granuloma before and after surgical treatment. Oral Microbiol. Immunol. 1988, 3, [19] Marton I., Kiss C.: Influence of surgical treatment of periapical lesions on serum and blood levels of inflammatory mediators. Int. Endod. J. 1992, 25, [20] Adonogianaki E., Mooney J., Kinane D. F.: The ability of gingival crevicular fluid acute phase proteins to distinguish healthy, gingivitis and periodontitis sites. J. Clin. Periodontol. 1992, 19, [21] Adonogianaki E., Moughal N. A., Mooney J., Stirrups D., Kinane D. F.: Acute-phase proteins in gingival crevicular fluid during experimentally induced gingivitis. J Periodont. Res. 1994, 29, [22] Condacci I., Cimasoni G., Ahmad-Zadeh C.: α2-macroglobulin in sulci from healthy and inflamed human gingivae. Infect. Immun. 1982, 36, [23] Oliveira C., Watt R., Hamer M.: Toothbrushing inflammation, and risk of cardiovascular disease: result from Scottish Health Survey. BMJ 2010, 340, 27. [24] Al-Shahat M. A., Al-Samad A. A., El-Aal I. A.: Aggressive and slowly-progressive periodontitis in patients with coronary artery disease. Levels of C-reactive protein, fibrinogen and IL-6. J. D. J. 2008, 24, [25] Offenbacher S., Beck J. D., Moss K., Mendoza L., Paquette D. W., Barrow D. A., Couper D. J., Steward D. D., Falkner K. L., Graham S. P., Grosi S., Gunsolley J. C., Madden T., Maupome G., Trevisan M., Van Dyke T. E., Genco R. J.: Results from the periodontitis and vascular events (PAVE) study: a pilot multicentered, randomized, controlled trial to study effects of periodontal therapy in a secondary prevention model of cardiovascular disease. J. Periodontol. 2009, 80, [26] Adinolfi M., Lehner T.: Acute phase proteins and C9 in patients with Behçet s syndrome and aphthous ulcers. Clin. Exp. Immunol. 1976, 25, [27] Yao C., Wei W., Li X., Hosoi K.: Acute phase protein induction by experimental inflammation in the salivary gland. J. Oral. Pathol. Med. 2005, 34, [28] Dorocka-Bobkowska B., Łukaszewska-Kuska M., Zozulińska-Ziułkiewicz D., Wierusz-Wysocka B.: Białko C-reaktywne u chorych na cukrzycę typu 2 ze stomatopatią protetyczną. Protet. Stomatol. 2011, 61, [29] Ren Y.F., Malmstrom H. S.: Rapid quantitative determination of C-reactive protein at chair side in dental emergency patients. Oral Med. 2007, 104, [30] Kuras M., Sokalski J., Szubert J.: Zmiany stężeń białka C-reaktywnego po zabiegach chirurgicznych w jamie ustnej. Now. Lek. 2009, 78, [31] Kuras M., Sokalski J., Wiktorowicz K.: Changes of C-reactive protein and transferrin concentrations following surgical procedures in the oral cavity. Pol. J. Environ. Stud. 2009, 18, [32] Bulut E., Bulut S., Etikan I., Koseoglu O.: The value of routine antibiotic prophylaxis in mandibular third molar surgery. Acute phase protein levels as indicator of infection. J. Oral Sci. 2001, 43, [33] Freitas A. C., Pinheiro A. L. B., Miranda P., Thiers F. A., Vieira A. L.: Assessment of anti-inflammatory effect of 830 nm laser light using C-reactive protein levels. Braz. Dent. J. 2001, 12, [34] El-Sharrawy E. A., El-Hakim I. E., Sameeh E.: Attenuation of C-reactive protein increases after exodontia by tramadol and ibuprofen. Anesth. Prog. 2006, 53, Adres do korespondencji: Ewa Czechowska Collegium Stomatologicum UM ul. Bukowska Poznań tel eczechow@interia.pl Praca wpłynęła do Redakcji: r. Po recenzji: r. Zaakceptowano do druku: r. Received: r. Revised: r. Accepted: r.