Metodyka Integrowanej Ochrony Brzoskwini. dla Producentów

Transkrypt

1 INSTYTUT OGRODNICTWA Metodyka Integrowanej Ochrony Brzoskwini dla Producentów Opracowanie zbiorowe pod redakcją: Dr Hanny Bryk Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie Projekt opracowany przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Pomocy Technicznej Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata Instytucja Zarządzająca Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi Skierniewice, 2013

2 INSTYTUT OGRODNICTWA Dyrektor prof. dr hab. Franciszek Adamicki ZAKŁAD OCHRONY ROŚLIN SADOWNICZYCH Kierownik prof. dr hab. Piotr Sobiczewski Autorzy opracowania: dr Hanna Bryk mgr Agata Broniarek-Niemiec dr Zbigniew Buler dr Grzegorz Doruchowski dr Artur Godyń prof. dr hab. Ryszard Hołownicki dr Alicja Maciesiak mgr Sylwester Masny dr Halina Morgaś dr hab. Jerzy Lisek, prof. nadzw. IO dr hab. Barbara H. Łabanowska, prof. nadzw. IO dr Zofia Płuciennik dr Małgorzata Sekrecka dr Mirosław Sitarek prof. dr hab. Waldemar Treder dr Wojciech Warabieda dr hab. Paweł Wójcik, prof. nadzw. IO Zdjęcia: A. Broniarek-Niemiec (3, 4, 8), M. Cieślińska (7), J. Lisek (1, 2), B.H. Łabanowska (14, 15), G.S. Łabanowski (11), S. Masny (5, 6), Z. Płuciennik (9, 10, 13), M. Sekrecka (12) ISBN Instytut Ogrodnictwa, Skierniewice 2013 Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa FAPA Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część niniejszej książki nie może być reprodukowana w jakiejkolwiek formie i w jakikolwiek sposób bez pisemnej zgody wydawcy. 2

3 SPIS TREŚCI 1. WSTĘP PRZYGOTOWANIE GLEBY, ZAKŁADANIE I PROWADZENIE SADU Stanowisko pod sad Przedplony i zmianowanie Otoczenie sadu Gęstość sadzenia drzew Odmiana jako czynnik wspomagający integrowaną ochronę Nawadnianie Zrównoważone nawożenie i wapnowanie Formowanie i cięcie drzew INTEGROWANA METODA REGULOWANIA ZACHWASZCZENIA Wprowadzenie Profilaktyka zachwaszczenia podczas przygotowania pola pod sad Stosowanie herbicydów w sadzie Niechemiczne metody regulowania zachwaszczenia INTEGROWANA METODA OGRANICZANIA CHORÓB BRZOSKWINI Najważniejsze choroby brzoskwini Metody ograniczania chorób brzoskwini Sposoby i terminy prowadzenia lustracji Zasady racjonalnego stosowania środków ochrony roślin INTEGROWANA METODA OGRANICZANIA SZKODNIKÓW BRZOSKWINI Najważniejsze szkodniki i ich opis Progi zagrożenia i metody określania liczebności szkodników Bezpieczeństwo owadów zapylających i entomofauny pożytecznej TECHNIKA STOSOWANIA ŚRODKÓW OCHRONY ROŚLIN SYSTEMY WSPOMAGANIA DECYZJI ZASADY PROWADZENIA EWIDENCJI ŚRODKÓW OCHRONY ROŚLIN

4 1. WSTĘP Od 1 stycznia 2014 roku wszyscy profesjonalni użytkownicy środków ochrony roślin będą mieli obowiązek stosowania zasad integrowanej ochrony roślin zgodnie z postanowieniami art. 14 dyrektywy 2009/128/WE oraz rozporządzenia nr 1107/2009. Podstawą zintegrowanego systemu ochrony jest maksymalne wykorzystanie metod niechemicznych, które powinny być uzupełniane stosowaniem pestycydów wówczas, gdy oczekiwane straty ekonomiczne powodowane przez agrofagi będą wyższe niż koszt zabiegu. Zgodnie z ogólnymi zasadami integrowanej ochrony roślin określonymi w załączniku III do dyrektywy 2009/128/WE ( należy metody niechemiczne (biologiczne, fizyczne, hodowlane) przedkładać nad chemiczne. Głównym celem jest skuteczne, bezpieczne i opłacalne obniżenie populacji agrofagów do poziomu, przy którym nie wyrządzają one już szkód gospodarczych. Cel ten jest osiągany przez prowadzenie badań nad poznaniem biologii, możliwości rozprzestrzeniania się i szkodliwości agrofagów, w tym prognozowania ich pojawu oraz oceny zagrożenia. Uzyskiwane wyniki stanowią podstawę opracowania skutecznych sposobów zapobiegania oraz zwalczania chorób i szkodników oraz regulowania zachwaszczenia. Uwzględnia się przy tym uwarunkowania związane z zależnościami między danym organizmem szkodliwym, rośliną a środowiskiem. Współdziałanie różnych czynników występujących w konkretnym sadzie czy jagodniku, decyduje o nasileniu agrofaga i jego szkodliwości. Ochrona brzoskwini przed chorobami, szkodnikami i chwastami jest oparta głównie na metodzie chemicznej. W planowaniu programów ochrony niezbędne jest prowadzenie monitoringu w poszczególnych fazach fenologicznych, co umożliwi określenie nasilenia chorób, a w przypadku szkodników także progów zagrożenia. Podstawą tego działania jest prawidłowa diagnostyka na podstawie oznak etiologicznych, a w razie konieczności wyników analiz laboratoryjnych. Bardzo ważna jest także umiejętność identyfikacji szkodników, w tym wykorzystanie znajomości objawów ich żerowania. Opracowana Metodyka Integrowanej Ochrony Brzoskwini obejmuje wszystkie aspekty związane z uprawą i ochroną, począwszy od przygotowania gleby i posadzenia drzew, aż do zbiorów. Szczególną uwagę zwrócono na wykorzystanie metod niechemicznych, możliwości sygnalizacji i prognozowania występowania chorób i szkodników oraz prawidłowej techniki stosowania środków ochrony roślin, jako podstawy z jednej strony wysokiej efektywności zabiegów, a z drugiej ograniczenia ich liczby. Prowadzenie integrowanej ochrony wymaga: 1. Znajomości i umiejętności rozpoznawania szkodliwych owadów i roztoczy oraz uszkodzeń przez nie powodowanych, znajomości ich biologii, okresów pojawiania się stadiów powodujących uszkodzenia roślin oraz wpływu warunków pogodowych na rozwój szkodników. 2. Znajomości fauny pożytecznej, wrogów naturalnych, drapieżców i pasożytów szkodników, ich biologii, umiejętności rozpoznawania oraz określania wielkości populacji. 3. Znajomości wymagań glebowych, klimatycznych i agrotechnicznych zapewniających optymalne warunki wzrostu rośliny uprawnej. 4. Znajomości metod prognozowania terminu pojawu agrofagów, prawidłowej oceny ich nasilenia i liczebności oraz zagrożenia dla danej uprawy. 5. Znajomości przyjętych progów zagrożenia (jeśli są określone). 6. Znajomości metod profilaktycznych ograniczających rozwój chorób i szkodników. 4

5 2. PRZYGOTOWANIE GLEBY, ZAKŁADANIE I PROWADZENIE SADU Dr Zbigniew Buler 2.1. Stanowisko pod sad Brzoskwinie najlepiej jest uprawiać w rejonach, gdzie średnia temperatura roku wynosi najmniej 8 C. Drzewa dobrze rosną i plonują wtedy, gdy zima jest łagodna, wiosna ciepła, a lato słoneczne i długie. Idealnym stanowiskiem pod sad będzie teren położony wyżej niż tereny sąsiednie, na którym drzewa nie przemarzną w czasie mroźnej zimy, a także unikną szkód przymrozkowych na wiosnę. Gleby przeznaczone pod sad brzoskwiniowy powinny być głębokie, ciepłe i przepuszczalne. Woda gruntowa powinna znajdować się na poziomie 1,8-2,0 m. Najlepsze są gleby piaszczysto-gliniaste, lessowe i rędziny. Odczyn gleby dla brzoskwiń powinien być zbliżony do obojętnego (ph od 6,6 do 7,0) Przedplony i zmianowanie Wiosną na rok przed sadzeniem drzewek wskazane jest wysianie nasion roślin na nawóz zielony, takich jak: łubin, peluszka, wyka, bób, z dodatkiem zbóż, facelii, słonecznika i kukurydzy. Na hektar należy wysiać od 150 do 200 kg nasion roślin strączkowych i co najmniej 50 kg azotu w czystym składniku. Brzoskwiń nie należy sadzić na polu, gdzie wcześniej uprawiane były truskawki, pomidory, ziemniaki czy ogórki, ze względu na możliwość porażenia korzeni drzew przez wertycyliozę. Wartościowym przedplonem pod sad brzoskwiniowy jest gorczyca. Na l ha wystarczy wysiać 30 kg nasion. Gorczycę wysiewa się jak najwcześniej na wiosnę, dając 100 kg mocznika przed siewem lub zasilając rośliny po wzejściu 100 kg saletry amonowej. Pod koniec czerwca lub na początku lipca rośliny rozdrabnia się kosiarką sadowniczą i natychmiast płytko przyoruje, a następnie ponownie wysiewa, zasilając nawozami, jak na wiosnę. Drugi plon gorczycy przyoruje się we wrześniu lub październiku. W ten sposób wprowadza się do gleby duże ilości substancji organicznej, ponadto gorczyca ogranicza występowanie szkodliwych nicieni, myszy i nornic. Postępowanie takie jest szczególnie polecane wtedy, gdy sad jest sadzony po sadzie. Dobrą metodą aktywizacji potencjału biologicznego gleby jest wniesienie dużej ilości materii organicznej, np. dużej dawki obornika (40 t/ha), torfu lub kompostu, i wykonanie orki (25-30 cm). Obornik można zastąpić nawozami zielonymi. W celu ograniczenia występowania niektórych gatunków nicieni w glebie, zaleca się uprawę aksamitki. Na wiosnę wysiewa się od 5 do 10 kg/ha nasion tej jednorocznej rośliny. Jesienią rośliny należy rozdrobnić i przyorać. Dla ograniczenia występowania pędraków w glebie można wysiać grykę, którą następnie rozdrabnia się i przyoruje Otoczenie sadu Na terenach narażonych na silne wiatry należy posadzić od strony zachodniej i północnozachodniej rośliny osłonowe, np. jeden lub dwa rzędy szybko rosnących olch. Drzewa posadzone w odstępach co 1-2 m szybko tworzą zwarty, wysmukły szpaler. Cenione na osłony są także lipy, jako drzewa miododajne. Należy unikać drzew silnie rosnących, takich jak topole, akacje czy jesiony, gdyż stają się wkrótce konkurencyjne dla brzoskwiń. Wskazana jest upra- 5

6 wa drzew i krzewów wytwarzających soczysty pokarm dla ptaków, jak: czeremcha amerykańska, dzikie czereśnie, morwa, róże owocowe itp Gęstość sadzenia drzew Drzewa sadzi się w luźnej rozstawie 6 x 6 m lub 5 x 5 m. Formuje się wówczas rozłożyste, bezprzewodnikowe korony kotłowe lub wazowe z otwartym środkiem, umożliwiające dobre doświetlenie wszystkich partii korony. Aby uzyskać duży plon owoców wkrótce po założeniu sadu, należy posadzić brzoskwinie gęsto, około 1000 drzew na ha (4 x 2-3 m). Wówczas korony powinny być prowadzone w formie stożkowej. Brzoskwinie należą do drzew mało odpornych na mróz. Z tego powodu należy je sadzić wczesną wiosną Odmiana jako czynnik wspomagający integrowaną ochronę Dr Mirosław Sitarek W warunkach klimatycznych Polski najlepiej sprawdzają się odmiany wczesne i średnio wczesne, o długim okresie spoczynku, wytrzymałe na niskie temperatury. Odmiany późne w naszym klimacie mogą nie osiągać dojrzałości zbiorczej, a odmiany o krótkim okresie spoczynku zimowego uzyskają dawkę chłodu potrzebną do przełamania spoczynku już jesienią i dlatego są w większym stopniu podatne na przemarzanie zimą. Obecnie w krajowym rejestrze znajduje się 9 odmian brzoskwini (tab. 1). Oprócz nich sadownicy uprawiają jeszcze kilka innych odmian cenionych ze względu na wysokiej jakości, atrakcyjne owoce. Wszystkie odmiany brzoskwini polecane do uprawy są w wysokim stopniu samopłodne i nie wymagają zapylaczy. W sprzyjających warunkach pogodowych zbyt obficie zawiązują owoce i do ich dobrego wyrośnięcia niezbędny jest zabieg przerzedzania zawiązków. Tabela 1. Odmiany brzoskwini do integrowanej uprawy Odmiana Termin dojrzewania (dekada/ miesiąc) Średnia masa owocu (g) Odchodzenie pestki od miąższu Kolor miąższu Typ owocu* Podatność na choroby kory i drewna Wytrzymałość na mróz Odmiany z rejestru Harco 2/VIII dobre żółty nektaryna średnia duża Harnaś 1/VIII słabe żółty właściwa średnia średnia Harrow Beauty 3/VIII dobre żółty właściwa średnia średnia Inka 3/VIII dobre żółty właściwa średnia średnia Iskra 3/VIII dobre żółty właściwa średnia duża Redhaven 3/VIII dobre żółty właściwa średnia średnia Reliance 2/VIII dobre żółty właściwa mała duża Royalvee 1/VIII średnie żółty właściwa średnia duża Velvet 3/VIII średnie żółty właściwa mała duża 6

7 Early Redhaven Odmiany spoza rejestru 3/VII średnie żółty właściwa średnia średnia Elberta 1/IX średnie żółty właściwa mała duża Fantasia 1/IX średnie żółty nektaryna duża średnia Flamin Fury 1/IX dobre żółty właściwa średnia średnia Maycrest 2/VII słabe żółty właściwa duża średnia Saturn 1/VIII dobre biały płaska mała duża Summer Lady 1/IX średnie żółty właściwa mała duża Suncrest 1/IX dobre żółty właściwa średnia średnia Vigril 3/VIII słabe żółty twardka mała duża Vinegold 1/VIII słabe żółty twardka mała duża * Typy owoców: `właściwa` brzoskwinia omszona, `nektaryna` nieomszona, `płaska` o kształcie spłaszczonym, `twardka` o bardzo jędrnym miąższu 2.6. Nawadnianie Prof. dr hab. Waldemar Treder Zasady prawne regulujące przepisy związane z czerpaniem i użytkowaniem wody do nawadniania są zawarte w Prawie Wodnym. Każdy właściciel systemu nawodnieniowego zobowiązany jest do posiadania dokumentów potwierdzających prawo do korzystania z zasobów wody. Podczas doboru instalacji, a także samego procesu nawadniania, należy szczególną uwagę zwracać na oszczędne gospodarowanie wodą. Zalecane jest stosowanie systemów kroplowych ze względu na najwyższą efektywność wykorzystania wody do nawadniania roślin sadowniczych. Deszczowanie. Podczas deszczowania woda zrasza liście drzew, dlatego szczególną uwagę należy zwrócić na prawidłową ochronę brzoskwini przed chorobami. Deszczowanie należy wykonywać w godzinach porannych tak, aby liście mogły jak najszybciej wyschnąć. System deszczowniany może służyć także do ochrony roślin przed przymrozkami wiosennymi. Deszczowanie roślin w okresie występowania przymrozków może zapobiegać uszkodzeniu kwiatów nawet przy spadku temperatur do -5 C. Minizraszanie. Należy zwracać uwagę, aby woda nie zwilżała pni drzew, ponieważ sprzyja to występowaniu chorób kory i drewna. Specjalne modele minizraszaczy umieszczane ponad koronami drzew mogą służyć także do ochrony kwiatów i zawiązków owocowych przed przymrozkami wiosennymi. Nawadnianie kroplowe. Polecane jest dla sadów intensywnych i dla gospodarstw mających ograniczone zasoby wody (studnie głębinowe). Na glebach lekkich zaleca się stosowanie linii kroplujących o rozstawie emiterów co cm, a na glebach ciężkich co 70 cm. Dobre efekty może dać zainstalowanie dwu ciągów nawodnieniowych (po obu stronach drzew). 7

8 Niezależnie od zastosowanego systemu nawadniania dawki wody należy dobierać tak, aby nie doprowadzać do wymywania składników mineralnych poza strefę systemu korzeniowego roślin. Długotrwałe zalanie gleby ogranicza korzeniom dostępność tlenu i dodatkowo stwarza warunki przyjazne dla rozwoju patogenów glebowych. Częstotliwość i wielkość dawki nawodnieniowej może być ustalana na podstawie pomiaru wilgotności lub siły ssącej gleby. Czujniki wilgotności gleby lub tensjometry umieszcza się w rzędzie drzew na głębokości cm. W przypadku systemów kroplowych jest to około cm od kroplownika. Literatura poświęcona nawadnianiu oraz szczegółowe zalecenia i informacje o potrzebach wodnych brzoskwini zawarte są w Serwisie Nawodnieniowym na stronie internetowej Instytutu Ogrodnictwa: Zrównoważone nawożenie i wapnowanie Dr hab. Paweł Wójcik, prof. nadzw. IO Nawożenie azotem (N) Potrzeby nawozowe sadów brzoskwiniowych w stosunku do azotu można oszacować na podstawie zawartości materii organicznej w glebie (tab. 2). Podane dawki N należy traktować jako orientacyjne, weryfikując je zawsze z siłą wzrostu drzew i/lub zawartością N w liściach (tab. 3). Tabela 2. Orientacyjne dawki azotu (N) dla sadu brzoskwiniowego w zależności od zawartości materii organicznej w glebie Zawartość materii organicznej (%) Wiek sadu 0,5-1,5 1,6-2,5 2,6-3,5 Dawka azotu Pierwsze 2 lata 20-25* 15-20* 10-15* Następne lata ** ** 60-80** * dawki N w g/m 2 powierzchni nawożonej ** dawki N w kg/ha powierzchni nawożonej Tabela 3. Liczby graniczne zawartości podstawowych makroskładników w liściach brzoskwini (wg Wójcika 2009) oraz polecane dawki składników Składnik/dawka składnika N (%) Dawka N (kg/ha) P (%) Dawka P 2 O 5 (kg/ha) K (%) Dawka K 2 O (kg/ha) Mg (%) Dawka MgO (kg/ha) Zakres zawartości składnika w liściach deficytowy niski optymalny wysoki Zawartość składnika w suchej masie < 1,80 1,80-2,30 2,31-4,00 > 4, < 0,14 0,14-0,30 > 0, < 1,20 1,20-1,90 1,91-3,00 > 3, < 0, ,13-0, ,30-0, > 0,60 0 Nawożenie fosforem (P), potasem (K) i magnezem (Mg) Nawożenie tymi składnikami opiera się na porównaniu wyników analizy gleby z tzw. liczbami granicznymi zawartości P, K i Mg (tab. 4). Na podstawie kwalifikacji składnika w glebie do odpowiedniej klasy zasobności, podejmuje się decyzję o celowości nawożenia danym składnikiem oraz o jego dawce. W pełni owocującym sadzie istnieje także możliwość podej- 8

9 mowania decyzji o nawożeniu P, K i Mg na podstawie analizy liści. Wykorzystanie wyników analizy liści do nawożenia sadów polega na porównaniu zawartości danego składnika w liściach z tzw. liczbami granicznymi (tab. 3). Tabela 4. Wartości graniczne zawartości fosforu (P), potasu (K) i magnezu (Mg) w glebie oraz wysokość ich dawek, stosowanych przed założeniem sadu brzoskwiniowego oraz w trakcie jego prowadzenia (Sadowski i in. 1990) Klasa zasobności Wyszczególnienie Dla wszystkim gleb: warstwa orna warstwa podorna Nawożenie przed założeniem sadu Warstwa orna : < 20% części spławialnych 20-35% części spławialnych > 35% części spławialnych Warstwa podorna : < 20% części spławialnych 20-35% części spławialnych > 35% części spławialnych Nawożenie: przed założeniem sadu w owocującym sadzie Dla obu warstw gleby: < 20% części spławialnych 20% części spławialnych Nawożenie: przed założeniem sadu w owocującym sadzie Dla wszystkich gleb niezależnie od warstwy gleby niska średnia wysoka Zawartość fosforu (mg P/100 g) < 2,0 < 1, ,5-3 > 4 > 3 Dawka fosforu (kg P 2 O 5 /ha) Zawartość potasu (mg K/100 g) < 5 < 8 < 13 < 3 < 5 < Dawka potasu (kg K 2 O/ha) > 8 >13 > 21 > 5 > 8 > Zawartość magnezu (mg Mg/100 g) < 2,5 2,5-4 < Dawka magnezu (g MgO/m 2 ) wynika z potrzeb wapnowania > 4 > 6 Stosunek K : Mg bardzo wysoki wysoki poprawny > 6,0 3,6-6,0 3,5 Wapnowanie Skutecznym zabiegiem ograniczającym zakwaszenie gleby jest wapnowanie. Ocena potrzeb wapnowania oraz dawka wapna zależą od odczynu i kategorii agronomicznej gleby oraz okresu użycia wapna (tab. 5-7). Nawożenie dolistne wapniem (Ca) w ograniczaniu pękania owoców Jednym ze sposobów ograniczających pękanie owoców jest opryskiwanie nawozami wapniowymi. Zabiegi te można wykonywać rutynowo, w terminach 3, 2 i 1 tydzień przed zbiorem owoców lub też bezpośrednio przed spodziewanym opadem deszczu, w okresie 3 tygodni przed zbiorem owoców. 9

10 Tabela 5. Ocena potrzeb wapnowania gleb mineralnych w zależności od kategorii agronomicznej gleby oraz jej odczynu (wg IUNG) Potrzeby wapnowania ph Kategoria agronomiczna gleby bardzo lekka lekka średnia ciężka Konieczne < 4,0 < 4,5 < 5,0 < 5,5 Potrzebne 4,0-4,5 4,5-5,0 5,0-5,5 5,5-6,0 Wskazane 4,6-5,0 5,1-5,5 5,6-6,0 6,1-6,5 Ograniczone 5,1-5,5 5,6-6,0 6,1-6,5 6,6-7,0 Zbędne > 5,5 > 6,0 > 6,5 > 7,0 Tabela 6. Zalecane dawki nawozów wapniowych w zależności od kategorii agronomicznej gleby oraz jej odczynu (wg IUNG)* Potrzeby wapnowania Dawka CaO (t/ha) Kategoria agronomiczna gleby bardzo lekka lekka średnia ciężka Konieczne 3,0 3,5 4,5 6,0 Potrzebne 2,0 2,5 3,0 3,0 Wskazane 1,0 1,5 1,7 2,0 Ograniczone - - 1,0 1,0 * podane dawki należy stosować tylko przed założeniem sadu, najlepiej pod przedplon Tabela 7. Maksymalne dawki nawozów wapniowych stosowane jednorazowo w sadzie (Sadowski i in. 1990) Odczyn gleby Kategoria agronomiczna gleby lekka średnia ciężka Dawka CaO (kg/ha) < 4, ,5-5, ,6-6, Formowanie i cięcie drzew Dr Halina Morgaś Przez odpowiednie cięcie drzew formuje się kształt korony i jej zagęszczenie, umożliwia swobodny ruchu powietrza i przenikania promieni słonecznych w głąb korony. Jest to bardzo ważne w uprawie brzoskwini, wrażliwej na infekcje patogenów grzybowych i bakteryjnych. Drzewa brzoskwini powinny być cięte w okresie wegetacji, ponieważ cięcie w okresie spoczynku jest bardzo ryzykowne i w Polsce nie polecane. 10

11 Cięcie po posadzeniu Celem tego zabiegu jest przywrócenie równowagi naruszonej przy wykopywaniu drzewek między częścią podziemną a nadziemną drzewka. Przycinanie drzewek wykonuje się wiosną, niezależnie od terminu ich sadzenia. Drzewka silne, z licznymi odgałęzieniami bocznymi, posadzone do gleby zasobnej, z uregulowanymi stosunkami powietrzno-wodnymi, należy przyciąć lekko. Usuwa się tylko pędy zbędne lub wyrastające zbyt nisko. Pozostałe trzeba skrócić o 1/3 lub o połowę. Cięcie drzew rosnących Zaniechanie cięcia, nawet na jeden rok, skutkuje obniżeniem plonowania i pogorszeniem kondycji drzew. Struktura korony musi być silna, aby utrzymać zawiązane owoce do czasu zbioru. Konieczne jest także formowanie szerokich kątów odgałęzień konarów i gałęzi, co stabilizuje i wzmacnia konstrukcję korony oraz zapobiega rozłamywaniu drzew. Podczas cięcia usuwane są także pędy porażone przez różne patogeny. Optymalny termin cięcia głównego, to okres tuż przed lub tuż po kwitnieniu (nie później niż 3 tygodnie po kwitnieniu). Cięcie letnie, uzupełniające Można je wykonać w drugiej połowie lata. Wycięcie zbyt silnych, tegorocznych pędów ( wilków ) ułatwia dostęp światła do rozwijających się owoców. Ponadto letnie cięcie stymuluje drzewa do obfitego zawiązywania pąków kwiatowych na rok następny. Przerzedzanie kwiatów/zawiązków Dla uzyskania dobrej jakości owoców, zwłaszcza w latach dużego urodzaju, należy wykonać ręczne przerzedzanie zawiązków. W trakcie zabiegu usuwa się zawiązki uszkodzone, niewyrośnięte, zniekształcone, a pozostawia największe i wyrównane. Odległości między pozostawionymi zawiązkami wynosi centymetrów. 3. INTEGROWANA METODA REGULOWANIA ZACHWASZCZENIA Dr hab. Jerzy Lisek, prof. nadzw. IO 3.1. Wprowadzenie Regulowanie zachwaszczenia obejmuje zespół działań utrzymujących je na niskim poziomie, który pozwala na dobry rozwój i plonowanie roślin uprawnych. Zagrożenia powodowane przez chwasty wynikają z konkurencji o wodę, substancje pokarmowe, światło i owady zapylające; niekorzystnego oddziaływania chemicznego (allelopatii); zwiększenia strat powodowanych przez przymrozki wiosenne i gryzonie; pogorszenia warunków fitosanitarnych, co sprzyja rozwojowi chorób grzybowych oraz szkodników (przędziorków, mszyc, drutowców). Pielęgnacja gleby i regulowanie zachwaszczenia są ze sobą ściśle powiązane i wymagają wspólnego programu działań. Integrowana ochrona zakłada łączenie metod regulowania zachwaszczenia, takich jak: aplikacji herbicydów, uprawy gleby, koszenia zbędnej roślinności, utrzymania roślin okrywowych oraz ściółkowania gleby Profilaktyka zachwaszczenia podczas przygotowania pola pod sad Odpowiednie przygotowanie pola przed sadzeniem drzew obejmuje: wybór dobrego przedplonu (zboża, rzepak, gorczyca, gryka, roczne bobowate, wczesne warzywa cebula, 11

12 fasola, groch, marchew), terminowe i właściwie wykonywanie zabiegów uprawowych, chemiczne niszczenie uciążliwych i głęboko korzeniących się chwastów trwałych oraz nawożenie organiczne lub użycie biostymulatorów biosfery gleby, które uaktywniają procesy mikrobiologiczne. Rozłogi i kłącza chwastów wieloletnich, które po orce znalazły się w powierzchniowej warstwie gleby, należy kilkakrotnie usunąć, np. broną typu chwastownik. Uprawa z głęboszowaniem, która prowokuje do rozwoju głęboko korzeniących się chwastów (skrzypu polnego, powoju polnego), powinna być uzupełniona stosowaniem układowych herbicydów dolistnych, najczęściej glifosatu (Roundup 360 SL i jego odpowiedniki) oraz środków MCPA (Chwastox Extra 300 SL) i fluroksypyru (Starane 250 EC). Wymienione herbicydy dolistne powinno się stosować od połowy maja do października na zielone chwasty o wysokości nie mniejszej niż cm, unikając opryskiwania kwitnących roślin. Jeśli średnia dobowa temperatura powietrza po zabiegu wynosi minimum C, to drzewka można bezpiecznie sadzić po upływie 3-4 tygodni od opryskiwania glifosatem i 5-6 tygodni od opryskiwania odpowiednikami auksyn. Chłody wydłużają okres rozkładu herbicydów. Glifosat może być stosowany na zielone chwasty późną jesienią (w listopadzie), jeśli temperatura podczas zabiegu będzie wyższa od 0 C Stosowanie herbicydów w sadzie Drzewa pestkowe są wrażliwe na konkurencję chwastów wiosną i latem, od kwietnia do września. W okresie tym, uznanym za krytyczny, wskazane jest wykonanie dwóch trzech zabiegów odchwaszczających: na przełomie kwietnia i maja; w czerwcu lub lipcu oraz w sierpniu lub wrześniu (ostatni zabieg jest szczególnie ważny w sadach zagrożonych przez gryzonie). Zabieg powinien być wykonany wtedy, gdy pokrycie gleby chwastami osiągnie 30-50% w młodym sadzie oraz będzie wyższe niż 50% w starszym, kilkuletnim sadzie, a wysokość chwastów osiągnie cm. Starannego odchwaszczania wymagają drzewa młode, które są wrażliwe na konkurencję chwastów. Aplikacja herbicydów pozostaje od lat najważniejszą metodą regulowania zachwaszczenia pod koronami drzew. Użycie herbicydów powinno odbywać się z zachowaniem rotacji środków o różnym mechanizmie działania, zgodnie z ich aktualną etykietą, i być ewidencjonowane. Aktualne informacje dotyczące stosowania herbicydów można znaleźć na stronach MRiRW lub w nowelizowanych corocznie Programach Ochrony Roślin Sadowniczych. Herbicydy doglebowe (o działaniu następczym) powinny być stosowane na wilgotną i czystą glebę, niektóre także na chwasty we wczesnych fazach rozwojowych, najlepiej w okresie chłodów wiosną lub jesienią. Herbicydem doglebowym jest na przykład propyzamid (Kerb 50 WP i odpowiedniki), który zwalcza chwasty jednoliścienne, w tym perz właściwy oraz niektóre dwuliścienne bodziszka drobnego, gwiazdnicę pospolitą, rdesty i przetaczniki. Herbicydy doglebowe są szczególnie przydatne w młodych sadach, gdzie 1-2 zabiegi w ciągu roku zapewniają długotrwałą kontrolę zachwaszczenia i ograniczają użycie nieselektywnych herbicydów dolistnych, które mogą powodować uszkodzenia drzew. Herbicydy dolistne różnią się zakresem działania. Środki nieselektywne (np. glifosat) mają szerokie spektrum zwalczanych chwastów i uszkadzają drzewa po opryskaniu ich zielonych części. Środki selektywne cechuje wybiórcze działanie. Należą do nich: MCPA (Chwastox Extra 300 SL) i fluroksypyr (Starane 250 EC) do zwalczania niektórych chwastów dwuliściennych i skrzypu, nieselektywne dla 12

13 drzew oraz graminicydy powschodowe propachizafop (Agil 100 EC), fluazyfop (Fusilade Forte 150 EC), chizalofop (Targa Super 05 EC), służące do zwalczania chwastów jednoliściennych i selektywne dla drzew. Stosowanie herbicydów z adiuwantami (wspomagaczami) oraz mieszanek herbicydowych pozwala na obniżenie dawek środków chwastobójczych oraz poprawia ich skuteczność. Herbicydy należy stosować systematycznie wyłącznie pod koronami drzew, w tzw. pasach herbicydowych o szerokości 0,6-2 m. Zalecana dawka herbicydu odnosi się do realnie opryskiwanej, a nie do całkowitej powierzchni sadu. Dopuszczone jest sporadyczne użycie selektywnych herbicydów (MCPA, fluroksypyr) do zwalczania miododajnych chwastów dwuliściennych, np. mniszka pospolitego i koniczyny białej, rozwijających się w murawie międzyrzędzi. Celem zabiegu jest ograniczenie konkurencji między drzewami a chwastami o owady zapylające oraz minimalizacja zatruć owadów oblatujących kwitnące chwasty, na których są obecne pozostałości środków ochrony roślin. Opryskiwanie herbicydami wykonuje się przy użyciu specjalistycznych belek herbicydowych, zaopatrzonych w osłony i płaskostrumieniowe rozpylacze, które pozwalają na wykonanie zabiegu średniokroplistego przy zużyciu l wody na hektar opryskiwanej powierzchni. Glifosat może być stosowany w formie zabiegu drobnokroplistego (rozpylacze wirowe), w objętości wody l/ha i w dolnych zalecanych dawkach. Przy doborze środków ochrony roślin i ich dawek zaleca się korzystanie z wyszukiwarki dostępnej na stronach internetowych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi: gdzie znajdują się aktualne informacje w zakresie dopuszczenia środków do obrotu Niechemiczne metody regulowania zachwaszczenia Czarny ugór z mechaniczną uprawą gleby jest wdrażany przede wszystkim w międzyrzędziach nowo zakładanych i młodych sadów. Czarny ugór może być utrzymywany przez cały sezon lub łączony z siewem roślin okrywowych. Uprawa gleby pod koronami drzew daje się zmechanizować przy pomocy specjalistycznych sadowniczych glebogryzarek z bocznymi, uchylnymi sekcjami roboczymi. Glebogryzarki są mało skuteczne w zwalczaniu wieloletnich, głęboko korzeniących się i rozłogowych chwastów, np. perzu właściwego. Gleba powinna być uprawiana jak najpłycej, aby ograniczyć niszczenie korzeni drzew, a liczba zabiegów nie powinna być większa niż 4-6, a na ciężkich, zwięzłych glebach, większa niż 8 w sezonie. Ostatnią uprawkę w sezonie należy wykonać w sierpniu. Koszenie zbędnej roślinności pod koronami drzew jest mechanizowane przy pomocy talerzy podkaszających, zamontowanych na wysięgnikach, które są uchylane wokół pni drzew. Rośliny okrywowe, najczęściej murawy z wieloletnich traw łąkowych, są optymalnym sposobem utrzymania międzyrzędzi w sadzie. Trawy wysiewa się najczęściej w trzecim roku od posadzenia drzew i kosi po osiągnięciu 15 cm wysokości, przeciętnie 6-8 razy w sezonie. Dopuszczone jest także tzw. naturalne zadarnienie międzyrzędzi, szczególnie jeśli rozwijają się w nim trawy, np. wiechlina roczna. Wcześniejsze założenie murawy, nawet w pierwszym roku prowadzenia sadu, przewiduje się na terenach pagórkowatych, aby ograniczyć erozję 13

14 gleby oraz na glebach bardzo żyznych. Szerokość pasa wolnego od stałego zadarnienia wynosi najczęściej 1,5-2,0 m. Murawa na całej powierzchni jest wdrażana w rejonach podgórskich, z dużą ilością opadów atmosferycznych i w starszych sadach z silnie rosnącymi drzewami. Do redukcji zachwaszczenia w sadach można wykorzystać ściółki syntetyczne czarną folię polietylenową, czarną włókninę polipropylenową i poliakrylową oraz ściółki pochodzenia naturalnego słomę zbożową i rzepakową (uwaga na gryzonie), trociny, zrębki roślinne, korę drzewną, obornik, agregatowany węgiel brunatny, kompost, wytłoki owocowe oraz odpadki włókiennicze. Folia i włókniny są wykładane najczęściej w nowo zakładanych sadach, a ściółki pochodzenia naturalnego wiosną, po usunięciu chwastów. Przed użyciem ściółek organicznych bogatych w celulozę (kory, trocin, słomy, zrębków) należy przeprowadzić nawożenie azotowe, dostarczając do gleby kg/ha N w czystym składniku. Żywotność ściółek syntetycznych wynosi do 3 lat, po czym wymagają one utylizacji (zebrania i przetworzenia lub spalenia w spalarniach). Fot. 1. Szarłat szorstki Fot. 2. Rdestówka powojowata 4. INTEGROWANA METODA OGRANICZANIA CHORÓB BRZOSKWINI Mgr Sylwester Masny, mgr Agata Broniarek-Niemiec 4.1. Najważniejsze choroby brzoskwini Najważniejszą chorobą brzoskwini występującą powszechnie każdego roku jest kędzierzawość liści brzoskwini. W lata z dużą ilością opadów w okresie dojrzewania owoców poważne straty w plonie może powodować brunatna zgnilizna drzew pestkowych. Na owocach niektórych odmian często występuje parch i mączniak brzoskwini. Mączniak brzoskwini przyczynia się ponadto do deformacji liści, a także hamuje wzrost liści i pędów. Drzewa osłabione lub uszkodzone przez mróz są szczególnie podatne na porażenie przez bakterię Pseu- 14

15 domonas syringae, sprawcę raka bakteryjnego, oraz grzyby Leucostoma cincta i Leucostoma persooni powodujące leukostomozę drzew pestkowych. Znaczenie poszczególnych chorób w uprawie brzoskwini jest zróżnicowane (tab. 8) i uzależnione w dużym stopniu od warunków atmosferycznych (tab. 9). Tabela 8. Znaczenie gospodarcze wybranych chorób brzoskwini w Polsce Choroba Sprawca Znaczenie Brunatna zgnilizna drzew pestkowych Monilina laxa, Monilinia fructigena ++ Kędzierzawość liści brzoskwini Taphrina deformans +++ Leukostomoza drzew pestkowych Leucostoma cincta, Leucostoma persoonii ++ Mączniak prawdziwy brzoskwini Sphaerotheca pannosa ++ Ospowatość brzoskwini (szarka) wirus ospowatości śliwy (Plum pox virus PPV) + Parch brzoskwini Cladosporium carpophilum ++ Rak bakteryjny drzew pestkowych Pseudomonas syringae pv. syringae ++ + małe, występuje rzadko, na ogół w małym nasileniu ++ średnie, może wystąpić na większej powierzchni sadów +++ duże, wymaga corocznej ochrony Tabela 9. Warunki sprzyjające rozwojowi chorób oraz źródła infekcji Choroba Brunatna zgnilizna drzew pestkowych Kędzierzawość liści brzoskwini Leukostomoza drzew pestkowych Mączniak prawdziwy brzoskwini Parch brzoskwini Rak bakteryjny drzew pestkowych Źródło infekcji porażone owoce, mumie (zarodniki konidialne) porażone pędy i pąki (zarodniki workowe i powstające z nich przez pączkowanie zarodniki konidialne) nekrozy i rany na porażonych gałęziach (zarodniki konidialne i workowe) porażone pędy i pąki (zarodniki workowe) zakażone pędy (zarodniki konidialne) nekrozy i zrakowacenia na gałęziach i konarach (bakterie) Sprzyjające warunki optymalna temperatura wilgotność środowiska C wysoka C wilgotno i deszczowo >8 C wysoka C > 43% C deszcz, mgła C wysoka 15

16 Sprawcy chorób zimują na porażonych organach roślinnych, a więc na pędach, pniach, liściach i owocach. Źródłem chorób mogą być także inne rośliny rosnące obok szkółki lub sadu, z których czynniki infekcyjne są przenoszone za pośrednictwem wiatru i deszczu na brzoskwinie. W ograniczaniu niektórych chorób bardzo istotna jest zdrowotność materiału szkółkarskiego. Drzewka powinny pochodzić z kwalifikowanych szkółek i być wolne od chorób wirusowych, bakteryjnych i grzybowych. W integrowanej ochronie roślin bardzo ważna jest umiejętność rozpoznania chorób na podstawie ich objawów (tab. 10). Istotna jest również znajomość biologii patogenów, ich cykli rozwojowych i źródeł zagrożenia. Wiedza ta pozwala na zintegrowane zwalczanie chorób przy użyciu wszystkich dostępnych metod, wśród których kluczowe znaczenie mają metody: agrotechniczna, mechaniczna i chemiczna (tab. 11). Tabela 10. Objawy najważniejszych chorób brzoskwini Choroba Objawy choroby Szkodliwość Brunatna zgnilizna drzew pestkowych Kędzierzawość liści brzoskwini Leukostomoza drzew pestkowych Objawy zamierania kwiatów i pędów występują rzadko. Znacznie częściej obserwowane jest porażenie owoców, zwłaszcza w lata z dużą ilością opadów w okresie ich dojrzewania. Zakażenie owoców następuje przez uszkodzenia skórki lub kontakt chorego owocu ze zdrowym. W miejscu infekcji owocu rozwija się zgnilizna, na powierzchni której grzyb tworzy koncentrycznie ułożone beżowe skupienia zarodników konidialnych w postaci sporodochiów. Porażone owoce najczęściej nie opadają z drzew, lecz po wyschnięciu tworzą mumie, które pozostają w koronie drzewa do następnego sezonu. Objawy choroby występują najczęściej na liściach, rzadko na pędach, kwiatach i owocach. Porażone liście stają się charakterystycznie zdeformowane, zgrubiałe i kruche. Początkowo są bladozielone, następnie stają się szaro-matowe, a z czasem czerwienieją, brunatnieją i opadają. Na pędach choroba powoduje nabrzmiewanie miękiszu korowego, na owocach prowadzi do deformacji ich powierzchni oraz tworzenia się ciemnokarminowych nekroz i przedwczesnego opadania. Choroba objawia się nekrozami na korze oraz zasychaniem młodych pędów i gałęzi, a nawet całych drzew. Na zamierającej korze masowo tworzą się drobne, brodawkowate, brunatno-czarne wzniesienia piknidia grzyba. Na porażonych organach widoczne są wycieki gumy, a drewno na przekroju ma siny kolor. Choroba może mieć przebieg przewlekły, prowadzący do stopniowego wyniszczania drzew lub gwałtowny powodujący tzw. apopleksję. Do gwałtownego zamierania dochodzi zwykle po mroźnych zimach. W lata silnych infekcji owoców, choroba może być przyczyną znacznych strat w plonie. Szkodliwość choroby jest duża, ponieważ utrata pierwszych liści osłabia wzrost drzew, pogarsza ich wytrzymałość na przemarzanie oraz prowadzi do zmniejszenia plonu. Drzewa, na których choroba występowała przez kilka kolejnych lat, najczęściej zamierają w wyniku przemarznięcia lub chorób kory i drewna. Choroba może być przyczyną zamierania pojedynczych pędów, gałęzi, a nawet całych drzew. 16

17 Mączniak prawdziwy brzoskwini Ospowatość brzoskwini (szarka) Parch brzoskwini Rak bakteryjny Choroba występuje na podatnych odmianach. Porażeniu ulegają liście, pędy i owoce. Na porażonych organach tworzy się obfity, biały nalot złożony z grzybni i zarodników konidialnych. Na liściach nalot ten występuje najczęściej na dolnej stronie, a na górnej stronie liścia w tym miejscu tkanka przebarwia się, żółknie i zasycha. Porażone liście ulegają deformacji, zasychają i opadają. Również porażone pędy są zdeformowane, mają zahamowany wzrost i zasychają. Na zielonych owocach, oprócz białego nalotu, mogą wystąpić również rozjaśnione plamy. Z czasem nalot na powierzchni owoców staje się ciemnoszary. Objawy choroby występują na liściach i owocach. Początkowym objawem jest rozjaśnienie nerwów liści. Część blaszki nie rozwija się, a liście są zdeformowane i poskręcane. W późniejszych okresach na liściach pojawiają się chlorotyczne plamy, o różnych wzorach. Objawy na owocach są mało charakterystyczne. Plamy są powierzchniowe i przeważnie ciemniejsze od skórki zdrowej części owocu. Na owocach o jasnej skórce plamy mogą zanikać w miarę dojrzewania brzoskwiń. Nie ma zmian w miąższu i bardzo rzadko dochodzi do deformacji owocu. Choroba występuje powszechnie na owocach, ale porażeniu ulegają niekiedy także pędy, rzadziej liście. Na zawiązkach owocowych pojawiają się początkowo małe, oliwkowe plamy, które wraz z ich powiększaniem stają się ciemniejsze. Najczęściej plamy są drobne o średnicy od 1 do 6 mm i jest ich najwięcej przy szypułce. Przy dużym nasileniu choroby plamy mogą się zlewać, przybierając rozległy nieregularny kształt. Z czasem w miejscu plam powstają spękania skórki. Porażenie pędów prowadzi do powstawania początkowo jasnobrązowych plam, które wraz z powiększaniem się ciemnieją i wyglądem przypominają strupy. Porażeniu ulegają wszystkie nadziemne organy drzew. Powstające na pędach i pniach zrakowacenia prowadzą najczęściej do ich zamierania. Różnej wielkości rany, które często gumują, tworzą się zwykle u nasady krótkopędów i w rozwidleniu gałęzi. Wiosną porażone pąki zwykle nabrzmiewają, ale nie rozwijają się i zamierają. Porażeniu ulegają niekiedy kwiaty, które zamierają i pozostają w koronie drzewa, oraz liście, na których rozwijają się różnej wielkości nekrozy, a po wypadnięciu martwej tkanki występują typowe objawy dziurkowatości. Porażone owoce są drobne, oszpecone i nie nadają się do handlu. Natomiast porażenie liści i pędów osłabia drzewa i ogranicza wzrost wegetatywny, co jest szczególnie groźne dla młodych drzewek, np. w szkółkach. Objawy ospowatości są najwyraźniejsze na siewkach, a słabsze na drzewach. Choroba często występuje w formie utajonej. Spękania skórki owoców ułatwiają wnikanie patogenów wtórnych, powodujących gnicie owoców. Porażone owoce są niskiej jakości i nie mają wartości handlowej. Choroba może być przyczyną zamierania pojedynczych pędów, gałęzi, a nawet całych drzew. 17

18 Fot. 3. Objawy brunatnej zgnilizny drzew pestkowych Fot. 4. Kędzierzawość liści brzoskwini Fot. 5. Objawy mączniaka brzoskwini owocach Fot. 6. Objawy mączniaka brzoskwini na na liściach Fot. 7. Ospowatość brzoskwini (szarka) Fot. 8. Objawy parcha brzoskwini 4.2. Metody ograniczania chorób brzoskwini Nowoczesna ochrona sadów brzoskwiniowych przed chorobami polega na zintegrowaniu różnych metod, a w szczególności metod niechemicznych, w sposób nie zagrażający ludziom, zwierzętom i środowisku. W integrowanej ochronie najważniejsze znaczenie ma metoda agrotechniczna (wybór stanowiska, izolacja przestrzenna od starych zaniedbanych sadów, prawidłowe 18

19 cięcie i nawożenie) oraz metoda mechaniczna (wycinanie i usuwanie porażonych pędów lub całych drzew). Ważna jest zdrowotność materiału szkółkarskiego oraz uwzględnienie naturalnej odporność odmian na choroby. Metoda chemiczna jest stosowana w sytuacjach, kiedy inne działania są mało skuteczne lub niemożliwe do zastosowania. Ze względu na mały asortyment fungicydów zarejestrowanych do ochrony brzoskwini, chemiczne zwalczanie chorób często w ogóle nie może być stosowane. Niezwykle istotnym elementem integrowanej ochrony jest dokładna lustracja sadu, w celu ustalenia najbardziej odpowiedniego sposobu i terminu zwalczania. Tabela 11. Metody ograniczania chorób brzoskwini Choroba Brunatna zgnilizna drzew pestkowych Kędzierzawość liści brzoskwini Leukostomoza drzew pestkowych Mączniak prawdziwy brzoskwini Ospowatość brzoskwini (szarka) Parch brzoskwini Rak bakteryjny agrotechniczna Usuwanie porażonych owoców i mumii; odpowiednie prześwietlanie koron; drzewa prawidłowo cięte są w mniejszym stopniu atakowane przez chorobę; uprawa odmian mało podatnych. Wycinanie wiosną pędów z najsilniej porażonymi liśćmi; w czasie wegetacji dolistne nawożenie roztworem mocznika przyspiesza regenerację drzew. Wybór odpowiedniego stanowiska pod sad, co m.in. zapobiega uszkodzeniom mrozowym. Unikanie zranień pędów; prawidłowe i terminowe cięcie koron (czerwiec-sierpień). Usuwanie porażonych pędów; drzewa prawidłowo cięte, o niezagęszczonych koronach, są w mniejszym stopniu atakowane przez chorobę; uprawa odmian mało podatnych. Zakładanie sadów ze zdrowego materiału szkółkarskiego; izolacja przestrzenna od porażonych sadów; usuwanie porażonych drzew. Usuwanie porażonych pędów; odpowiednie prześwietlanie koron drzew; uprawa odmian mniej podatnych na chorobę. Prawidłowy wybór stanowiska pod sad (zapobieganie uszkodzeniom mrozowym); zdrowy materiał szkółkarski; wycinanie silnie porażonych pędów, właściwe nawożenie (zwłaszcza azotowe); uprawa odmian mniej podatnych na raka i odpornych na przemarzanie. Metoda chemiczna Zwalczanie szkodników uszkadzających skórkę owoców. Zabiegi fungicydami rozpocząć po kwitnieniu, w przypadku długotrwałych opadów wykonać 3-4 zabiegi co dni do zbioru owoców, z zachowaniem okresu karencji. Pierwszy zabieg środkami miedziowymi wykonać jesienią po opadnięciu liści, a drugi w okresie nabrzmiewania pąków fungicydami dodynowymi lub tiuramowymi. Konieczne jest dokładne pokrycie drzew cieczą. Zabezpieczanie ran bezpośrednio po cieciu drzew; zabiegi w okresie opadania liści preparatami miedziowymi przeciwko rakowi bakteryjnemu ograniczają występowanie leukostomozy. Pierwsze opryskiwanie wykonać w momencie całkowitego opadnięcia resztek okwiatu; dalsze zabiegi powtarzać co 7-10 dni, zależnie od nasilenia choroby. Zwalczanie mszyc wektorów wirusa. W sadach, w których choroba występuje, opryskiwania rozpocząć bezpośrednio po kwitnieniu, przy przewlekłych opadach wykonać 2-3 zabiegi w odstępach co dni. Zabezpieczanie ran bezpośrednio po cięciu drzew; zabiegi preparatami miedziowymi wykonywane przeciwko kędzierzawości liści brzoskwini w okresie nabrzmiewania pąków oraz w czasie opadania liści ograniczają występowanie raka bakteryjnego. 19

20 4.3. Sposoby i terminy prowadzenia lustracji W integrowanej ochronie duże znaczenie mają prawidłowo wykonane lustracje, które pozwalają na ocenę stanu zagrożenia poszczególnych kwater przez choroby. Informacje te stanowią podstawę podejmowania decyzji o wykonaniu zabiegów chemicznych. Na kwaterze danej odmiany lustracje należy przeprowadzać na losowo wybranych drzewach. Ocenę przeprowadza się na 100 losowo wybranych pędach, liściach lub owocach, licząc procent porażonych organów. W przypadku chorób kory i drewna (raka bakteryjnego, leukostomozy) lustracje wykonuje się wczesną wiosną. Po kwitnieniu ocenia się nasilenie występowania kędzierzawości liści oraz mączniaka prawdziwego brzoskwini na młodych liściach i pędach. Obserwacje występowania mączniaka należy kontynuować przez cały okres wegetacji. W czerwcu należy rozpocząć ocenę występowania objawów parcha brzoskwini na owocach, szarki na liściach i owocach, oraz brunatnej zgnilizny drzew pestkowych na owocach. Objawy brunatnej zgnilizny są najlepiej widoczne w okresie wybarwiania i dojrzewania owoców Zasady racjonalnego stosowania środków ochrony roślin Asortyment fungicydów zarejestrowanych do stosowania na brzoskwiniach jest dość ograniczony. Niedopuszczalne jest używanie środków niezarejestrowanych. Środki ochrony roślin powinny być stosowane zawsze racjonalnie, tzn. tylko w sytuacjach koniecznych i w taki sposób, aby nie stanowiły zagrożenia dla ludzi, zwierząt i środowiska. Środki ochrony roślin należy stosować zawsze zgodnie z etykietą-instrukcją stosowania, ściśle z podanymi w niej zaleceniami. Przy doborze środków ochrony roślin i ich dawek zaleca się korzystanie z wyszukiwarki dostępnej na stronach internetowych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi: gdzie znajdują się aktualne informacje w zakresie dopuszczenia środków do obrotu. Właściwe stosowanie środków chemicznych pozwala na zwiększenie efektywności ochrony, często nawet przy mniejszej liczbie zabiegów. Niekiedy podczas jednego zabiegu można zwalczać kilka chorób równocześnie (np. parcha brzoskwini, mączniaka brzoskwini i brunatną zgniliznę). Jest to istotne zalecenie integrowanej ochrony. Dobór fungicydów musi uwzględniać także warunki atmosferyczne. Podczas opryskiwania brzoskwiń na przedwiośniu fungicydy dodynowe i tiuramowe powinny być stosowane w temperaturze powyżej 6 C, a woda do sporządzania cieczy roboczej nie powinna być zbyt zimna. Efektywność zwalczania chorób zależy także od dokładności wykonania zabiegu. W przypadku kędzierzawości liści brzoskwini ważne jest, aby ciecz użytkowa dotarła do wszystkich pąków i spękań kory. Ilość cieczy potrzebnej do wykonania prawidłowego zabiegu zależy od wielkości drzew i typu opryskiwacza. Na ogół do opryskania 1 ha sadu w pełni owocowania potrzebne jest około litrów cieczy roboczej. Ze względu na mały asortyment dostępnych fungicydów, niektóre z nich są w praktyce stosowane zbyt często, co może spowodować przekrocze- 20

21 nie dopuszczalnych norm pozostałości ś.o.r. w owocach. Dlatego należy przestrzegać obowiązujących zaleceń dotyczących okresu karencji środków oraz liczby zabiegów fungicydami z tej samej grupy chemicznej. Wykaz fungicydów i bakteriocydów dopuszczonych do stosowania w Integrowanej Ochronie zamieszczany jest w corocznie aktualizowanym Programie Ochrony Roślin Sadowniczych opracowanym przez Instytut Ogrodnictwa w Skierniewicach. 5. INTEGROWANA METODA OGRANICZANIA SZKODNIKÓW BRZOSKWINI Dr Zofia Płuciennik, dr Wojciech Warabieda, dr Alicja Maciesiak, dr hab. Barbara H. Łabanowska, prof. nadzw. IO, dr Małgorzata Sekrecka 5.1. Najważniejsze szkodniki i ich opis Mszyca brzoskwiniowo-ziemniaczana (Myzus persicae ) Bezskrzydła dzieworódka, ma około 2 mm długości, jest jasnozielona. Osobniki uskrzydlone są zielonawo-czarne lub brunatnoczerwone. Jaja mają owalny kształt i czarną barwę. Mszyca brzoskwiniowo-trzcinowa (Hyalopterus amygdali) Obie formy mszycy (uskrzydlone i nie uskrzydlone) są zielone z krótkimi, brązowymi syfonami, pokryte woskowym, szarym nalotem. Pordzewiacz śliwowy (Aculus fockeui) Jest to mały, słomkowożółty roztocz o długości ciała około 0,17 mm. W przedniej części ciała ma dwie pary odnóży. Jaja są okrągłe, spłaszczone, średnicy około 0,05 mm. Przędziorek chmielowiec (Tetranychus urticae) Samica jest owalna, długości 0,4-0,6 mm. Samiec jest mniejszy od samicy i ma kształt wydłużonego rombu. Osobniki dorosłe są żółtozielone z dwiema ciemnymi plamami po bokach. Zimujące samice są czerwone. Jaja są kuliste, początkowo szkliste, bezbarwne, później żółtawe. Larwa jest zielonkawa, z 3 parami odnóży, znacznie mniejsza od osobników dorosłych. Stadia nimfalne są większe od larw, mają 4 pary odnóży. Przędziorek owocowiec (Panonychus ulmi) Samica ma ciało owalnego kształtu (długości 0,4 mm), koloru jaskrawoczerwonego do ciemnoczerwonego. Na stronie grzbietowej na jasnych wzgórkach są osadzone długie szczeciny. Samiec jest mniejszy od samicy (długości 0,3 mm), ma kształt rombu. Jaja są okrągłe, lekko spłaszczone na wierzchołku, zakończone nitkowatym stylikiem. Świeżo złożone jaja letnie są zielonkawe, później ciemnieją do koloru pomarańczowego lub czerwonego. Jaja zimowe są intensywnie czerwone. Larwa jest bladopomarańczowa, dwukrotnie mniejsza od osobnika dorosłego, ma trzy pary odnóży. Protonimfa i deutonimfa są większe od larw, ciemniejsze, mają 4 pary odnóży. 21

22 Skośnik brzoskwiniaczek (Anarsia lineatella) Ciało motyla ma długość około 15 mm, skrzydła są szarobrunatne, a ich rozpiętość wynosi około mm. Na przedniej parze skrzydeł, na jaśniejszym tle występują ciemnobrunatne, ostrokątne plamki, natomiast brzegi są obramowane strzępiną. Druga para skrzydeł jest jaśniejsza z dłuższą strzępiną. Dorosła gąsienica o długości około 12 mm ma barwę czekoladowobrunatną. Jajo (0,4 mm długości i 0,2 mm szerokości) początkowo jest białe, później jasnożółte. Zwójka koróweczka (Enarmonia formosana) Owady dorosłe zwójki koróweczki to motyle o rozpiętości skrzydeł mm. Skrzydła przednie są żółtobrązowe, pokryte brunatno-czarnymi plamkami i metalicznymi prążkami, tylne są ciemnobrązowe. Jaja są owalne, spłaszczone, o wymiarach 0,7 x 0,6 mm, białe do czerwonych. Gąsienice długości 8-11 mm są brązowe lub łososiowo-różowe z brązowymi brodawkami i jasnobrązową głową. Poczwarki długości 7-9 mm są jasnobrązowe. Szkodniki zwalczane przed założeniem sadu Chrabąszcz majowy (Melolontha melolontha) Chrząszcz długości mm ma wydłużony kształt i jest czarny. Pokrywy są duże, wachlarzowate, a czułki i nogi są brązowe. Na bokach odwłoka występują rzędy białych, trójkątnych plam. Jaja są żółtawe, wielkości ziarna prosa, są składane w grupach po sztuk. Wygięta w podkówkę larwa jest białokremowa, z dużą brunatną głową i trzema parami nóg tułowiowych, dorasta do około 50 mm długości. Tabela 12. Objawy żerowania i szkodliwość wybranych szkodników brzoskwini Szkodnik Objawy żerowania Szkodliwość Mszyca brzoskwiniowoziemniaczana Mszyca brzoskwiniowotrzcinowa Pordzewiacz śliwowy Przędziorek chmielowiec Przędziorek owocowiec Liście skręcają się i częściowo żółkną, a nawet zasychają. Pędy przestają rosnąć, mogą także zasychać. Na dolnej stronie liści liczne kolonie mszyc. Liście mogą się lekko podwijać, ale nie skręcają się. Na liściach pojawiają się początkowo żółte, a później rdzawe plamki. Przy licznym żerowaniu szkodnika liście marszczą się, a ich wzrost jest zahamowany. Uszkodzenia są widoczne w postaci żółtych przebarwień, liście są osnute pajęczyną. Przędziorki najczęściej przebywają na dolnej stronie liści, wysysając z nich soki. Silnie uszkodzone liście brązowieją i opadają. Bezpośrednia: z rozwijających się wiosną pąków, a później z liści wysysają soki, co ogładza rośliny. Pośrednia: wektory chorób wirusowych (szarka). Szkodliwość jest duża tylko przy bardzo licznym wy-stępowaniu; zahamowanie wzrostu pędów. Duża tylko w przypadku licznego występowania. Duża tylko w przypadku licznego występowania. 22

23 Skośnik brzoskwiniaczek Zwójka koróweczka Wierzchołki pędów lub krótkopędów zasychają i zwisają. Na skórce owoców, zwykle koło szypułki, widać uszkodzenia powodowane przez żerujące gąsienice. Żeruje na trwałych częściach drzew. W miejscach uszkodzeń, na korze widać sprzędzione w małe woreczki brązowe odchody, a pod korą znajdują się liczne, różnej wielkości przeplatające się ze sobą chodniki. Larwy najliczniej żerują na dolnych odcinkach pni, ale mogą zasiedlać również wyższe partie drzewa. Szkodniki glebowe zwalczane przed założeniem sadu Chrabąszcz majowy Pędraki powodują osłabienie, stopniowe więdnięcie i zamieranie drzewek, szczególnie w pierwszych latach po założeniu sadu. Silnie uszkodzone rośliny łatwo jest wyrwać z gleby, gdyż ich szyjka korzeniowa jest ogryziona, a korzenie podgryzione. W glebie na szyjce korzeniowej i korzeniach uszkodzonej rośliny można znaleźć pędraki, które mogą wędrować wzdłuż rzędu do kolejnych drzewek. Chrząszcze mogą także szkieletować liście i uszkadzać zawiązki owoców. Szkodliwość nie jest wysoka ze względu na nieliczne występowanie. Powoduje zahamowanie wzrostu drzew, zasychanie gałęzi, a nawet całych drzew. Główne szkody powodują pędraki. Lokalnie szkody mogą być duże, gdyż pędraki mogą być przyczyną silnego osłabienia drzewek w najmłodszych sadach. Są rejony, gdzie pędraki muszą być systematycznie zwalczane przed założeniem sadu. Fot. 9. Zwójka koróweczka gąsienica Fot. 10. Zwójka koróweczka objawy żerowania 23

24 Fot. 11. Przędziorek chmielowiec Fot. 12. Dobroczynek gruszowiec Fot. 13. Skośnik brzoskwiniaczek gąsienica Fot. 14. Chrabąszcz majowy Fot. 15. Pędraki chrabąszcza majowego 24

25 Tabela 13. Metody ograniczania szkodników występujących na brzoskwini oraz ich znaczenie gospodarcze Szkodnik Mszyce Przędziorki i szpeciele Skośnik brzoskwiniaczek Zwójka koróweczka Chrabąszcz majowy Metoda ograniczania agrotechniczna biologiczna/niechemiczna Ochrona organizmów pożytecznych, stwarzanie dogodnych warunków do ich bytowania i rozwoju w sadzie i jego otoczeniu. Sadzenie zdrowych drzewek. Introdukcja dobroczynka gruszowego. Sadzenie zdrowych drzew, pochodzących z kwalifikowanych szkółek, wolnych od skośnika brzoskwiniaczka. Wycinanie i palenie wierzchołków pędów z larwami oraz zbieranie i niszczenie (zakopywanie) owoców zaatakowanych przez skośnika. (Lustracje prowadzić od początku maja). Gąsienice mają naturalnych wrogów, które regulują liczebność szkodnika, także jaja są pasożytowane przez kruszynka. Wybór pod sad pola wolnego od pędraków. Unikanie pól w pobliżu lasów i zadrzewień, gdzie mogą bytować szkodniki. Mechaniczne zwalczanie pędraków poprzez kilkakrotną uprawę gleby przy użyciu ostrych narzędzi (np. glebogryzarki). Uprawa gryki, która zawiera taniny hamujące rozwój pędraków. chemiczna W razie konieczności zwalczanie chemiczne, by nie dopuścić do rozwoju licznych kolonii. Zwalczanie po kwitnieniu, po przekroczeniu progu zagrożenia. Zwalczanie w fazie różowego pąka. W ustaleniu optymalnych terminów zwalczania pomocne są pułapki feromonowe do odłowu samców motyli. Zwalczanie w okresie masowego lotu motyli i składania jaj. Opryskiwać pnie i grube konary drzew w I lub II dekadzie czerwca, kolejne opryskiwania (2-3) dostosować do dynamiki wylotu motyli, rejestrowanego za pomocą pułapek feromonowych. Uzupełniająco, przed założeniem sadu można stosować chloropiryfos do zwalczania pędraków w glebie. Zabieg wykonać w końcu kwietnia lub na początku maja, ewentualnie w drugiej połowie sierpnia. Lokalnie może być potrzebne zwalczanie chrząszczy podczas ich żerowania na liściach drzew. Znaczenie gospodarcze Duże przy licznym występowaniu (wektory wirusów). Duże przy licznym występowaniu, szczególnie w młodych nasadzeniach. Duże przy licznym występowaniu. Duże przy licznym występowaniu, znaczne osłabienie wzrostu drzew, a nawet ich wypadanie. Lokalne w rejonach występowania pędraków chrabąszcza majowego. 25

26 Przy doborze środków ochrony roślin i ich dawek zaleca się korzystanie z wyszukiwarki dostępnej na stronach internetowych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi: gdzie znajdują się aktualne informacje w zakresie dopuszczenia środków do obrotu Progi zagrożenia i metody określania liczebności szkodników Lustrację przeprowadza się na losowo wybranych drzewach (pędach, liściach, kwiatostanach i kwiatach), idąc po przekątnej sadu. Do wykrycia obecności szkodnika, np. przędziorków, wystarczy dobra lupa, a do prześledzenia lotu motyli, np. skośnika brzoskwiniaczka i zwójki koróweczki pułapki feromonowe. Obserwacje prowadzi się bezpośrednio na drzewie, nie zrywając liści, ani nie wycinając pędów, jeżeli objawy żerowania szkodnika można łatwo zauważyć i rozpoznać. Gdy jest to niemożliwe, należy pobrać odpowiednią liczbę pąków, liści lub pędów i przejrzeć pod kątem występowania szkodnika. Jeżeli obszar sadu jest bardzo zróżnicowany, np. ze względu na sąsiedztwo lasu lub innych zadrzewień, sad należy podzielić na mniejsze kwatery i każdą z nich przeglądać osobno. Przy podejmowaniu decyzji o konieczności wykonania zabiegu chemicznego pomocne są trzy progi liczebności szkodnika. Pierwszy z nich to próg szkodliwości określający liczebność populacji, przy której można zauważyć najmniejszą stratę w ilości lub jakości plonu. Kolejny próg nosi nazwę progu ekonomicznej szkodliwości i określa liczebność populacji szkodnika, przy której koszt wykonania zabiegu ochronnego jest równy stracie wartości plonu spowodowanej przez tego szkodnika. W przypadku wykonania zabiegu przy liczebności szkodnika odpowiadającej temu progowi istnieje jednak niebezpieczeństwo, że populacja szkodnika będzie z różnych powodów dalej się zwiększała, a wtedy straty wartości plonu mogą przekroczyć koszt wykonania zabiegu. Aby nie dopuścić do takiej sytuacji, zabieg należy wykonać przed osiągnięciem przez populację szkodnika progu ekonomicznej szkodliwości. Taka liczebność szkodnika nosi nazwę progu zagrożenia. Proponowane progi zagrożenia mają jedynie wartość orientacyjną i nie mogą być bezkrytycznie stosowane w każdej sytuacji, ponieważ zależą od wielu zmiennych czynników. Sadownik podejmując decyzję o wykonaniu bądź zaniechaniu zabiegu, musi brać pod uwagę m.in. fazę fenologiczną rośliny, przewidywany plon, tolerancję uprawianej odmiany na szkodnika, współwystępowanie chorób i innych szkodników, występowanie odporności szkodnika na dostępne preparaty chemiczne, a także cenę owoców i koszty zabiegów ochronnych. Przed wykonaniem w sadzie zabiegu ochronnego, bardzo ważna jest ocena występowania w sadzie drapieżców oraz parazytoidów.. W wielu wypadkach, kiedy liczebność populacji szkodnika osiąga próg zagrożenia i jednocześnie populacja drapieżców lub parazytoidów jest odpowiednio wysoka, decyzję o wykonaniu zabiegu można opóźnić i podjąć po kolejnej lustracji sadu. 26

27 Do oceny zagrożenia brzoskwini przez szkodniki potrzebna jest umiejętność prawidłowego określenia liczebności ich populacji. Znajomość biologii szkodników ułatwia wybranie właściwego terminu prowadzenia monitorowania ich występowania w sadzie. Tabela 14. Terminy i sposoby lustracji oraz progi zagrożenia najważniejszych szkodników brzoskwini Nazwa szkodnika Termin lustracji Sposób lustracji Próg zagrożenia Mszyce Od początku wegetacji do zbioru owoców, co 2 tygodnie. Wykonać lustrację na obecność kolonii mszyc na liściach (50 losowo wybranych drzew). 1 drzewo z koloniami mszyc. Pordzewiacz śliwowy Przędziorki (chmielowiec i owocowiec) Skośnik brzoskwiniaczek Zwójka koróweczka Maj sierpień, co 2 tygodnie. Maj sierpień, co 2 tygodnie. Od fazy zielonego pąka do zbioru owoców. W okresie zbiorów. Od połowy maja do zbiorów owoców. Od początku wegetacji roślin do zbioru owoców, co 2 tygodnie. Sprawdzać występowanie uszkodzeń na liściach. Określać liczebność szkodnika na 200 losowo wybranych liściach. Każdorazowo przejrzeć 100 losowo wybranych drzew na obecność wierzchołków pędów uszkodzonych przez gąsienice. Przejrzeć po 10 owoców na 100 losowo wybranych drzewach oraz 10 spadów owoców pod tymi drzewami na obecność uszkodzeń. Co 2-3 dni kontrolować odławianie się motyli w pułapki feromonowe. Każdorazowo przejrzeć pnie 100 losowo wybranych drzew na występowanie żerowisk osobników/ 1 cm 2 liścia Średnio 3 przędziorki na liściu. 1-2 zaatakowane wierzchołki. Stwierdzenie uszkodzeń na owocach. 3-5 osobników odłowionych do 1 pułapki w ciągu tygodnia. 3-5 drzew z objawami żerowania. Od drugiej połowy maja do końca sierpnia. Co 2-3 dni kontrolować odławianie się motyli w pułapki feromonowe. Obecność w pułapce w ciągu kilku kolejnych dni kilkunastu i więcej osobników. Pędraki (przed założeniem sadu) Wiosną koniec kwietnia lub w okresie lata koniec sierpnia Pobrać próbki gleby z 32 dołków, o wymiarach 25 x 25 x 30 cm (głębokość) = 2 m 2 powierzchni pola, sprawdzić na obecność pędraków. 1 pędrak na 2 m 2 powierzchni pola. 27

28 5.3. Bezpieczeństwo owadów zapylających i entomofauny pożytecznej Dr Małgorzata Sekrecka Bezpieczeństwo owadów zapylających Nieprawidłowe stosowanie środków ochrony roślin może być szkodliwe dla owadów zapylających i powodować ich podtruwanie lub wyniszczenie. Dotyczy to środków owado- i roztoczobójczych, ale także, choć zwykle w mniejszym stopniu, fungicydów. Środki ochrony roślin mogą działać na owady kontaktowo, żołądkowo i gazowo. W warunkach polowych najczęstszą przyczyną zatrucia pszczół jest bezpośredni kontakt z preparatem. Z kolei toksyczność żołądkowa występuje wówczas, gdy zatruty pokarm (pyłek, nektar, spadź) zostanie pobrany przez pszczoły i zaniesiony do ula. Zatruciu może ulec wówczas cała rodzina pszczela, jak również wyprodukowany przez nią miód. Należy pamiętać, że stosowane środki ochrony roślin wykazują jednocześnie więcej niż jeden rodzaj toksyczności dla owadów zapylających. Aby zapobiec temu zjawisku należy bezwzględnie przestrzegać kilku podstawowych zasad: 1. środki ochrony roślin stosować tylko wówczas, gdy jest to konieczne, 2. zabiegi ochrony roślin wykonywać wyłącznie środkami zarejestrowanymi dla danej uprawy, 3. przestrzegać zapisów etykiety-instrukcji stosowania środków ochrony roślin, 4. nie stosować niezalecanych mieszanin środków ochrony roślin, 5. prawidłowo dobierać termin zabiegu i dawkę stosowanego preparatu, 6. nie stosować środków ochrony na rośliny pokryte spadzią, a jeśli jest taka konieczność, to wybierać środki bezpieczne i przestrzegać okresu prewencji, 7. nie stosować środków ochrony roślin (głównie insektycydów) w czasie kwitnienia roślin uprawnych, jak również chwastów i innej roślinności znajdującej się w otoczeniu upraw, 8. w razie konieczności opryskiwania roślin sadowniczych podczas kwitnienia zabieg należy wykonać przed wieczorem, po oblocie pszczół, używając środków o prewencji nie dłuższej niż 6 godzin, 9. pamiętać o prawidłowej technice zabiegu, 10. zabiegi środkami ochrony roślin wykonywać w warunkach zapobiegających znoszeniu cieczy roboczej na sąsiednie uprawy. Ochrona entomofauny pożytecznej Aby zachować lub zwiększyć obecność organizmów pożytecznych w danej uprawie należy przede wszystkim: stosować środki ochrony roślin selektywne lub częściowo selektywne dla fauny pożytecznej (wykaz jest zamieszczony w aktualnym Programie Ochrony Roślin Sadowniczych), w miarę możliwości wprowadzać drapieżce i pasożyty pochodzące z hodowli laboratoryjnych, w celu zasilenia populacji naturalnie występujących, zwiększać bioróżnorodność upraw. W biologicznym zwalczaniu roztoczy roślinożernych bardzo pomocne mogą być drapieżne roztocze z rodziny dobroczynkowatych (Phytoseiidae). Spośród wielu gatunków naturalnie występujących w przyrodzie, jak również rozmnażanych w warunkach laboratoryjnych, naj- 28

29 szersze zastosowanie w praktyce znalazł dobroczynek gruszowiec. Może on ograniczyć liczebność przędziorków i szpecieli w sadzie, jeżeli jest odpowiednio liczny. Obecnie podejmuje się próby wprowadzania dobroczynka gruszowca w opaskach filcowych w sadach brzoskwiniowych. Opaski najlepiej przymocować do pędów sznurkiem. Dobroczynek gruszowiec (Typhlodromus pyri) Dorosłe samice mają ciało kremowo-żółte, gruszkowate, długości około 0,3 mm. Samce są nieznacznie mniejsze od samic. Jaja są białawe, eliptyczne, często są składane w złożach. Stadia larwalne przezroczyste, z 3 parami odnóży. Stadia nimfalne z 4 parami odnóży, podobne do osobników dorosłych, mniejsze. Zasady wprowadzania dobroczynka gruszowca do sadu: w sytuacji bardzo licznego występowania roztoczy roślinożernych, najpierw ogranicza się ich populacje środkiem roztoczobójczym, a dopiero później wprowadza dobroczynka gruszowca, po wprowadzeniu drapieżcy należy stosować pestycydy selektywne dla pożytecznych roztoczy. Tabela 15. Fauna pożyteczna najczęściej występująca w sadach chronionych środkami selektywnymi lub częściowo selektywnymi Fauna pożyteczna Biedronkowate Przykładowe gatunki/rodzaje biedronka siedmiokropka biedronka wrzeciążka biedronka dwukropka skulik przędziorkowiec Główne źródła pokarmu mszyce, miodówki, czerwce, przędziorki, drobne larwy motyli i muchówek Złotooki złotook pospolity mszyce, miodówki, małe gąsienice motyli Drapieżne pluskwiaki dziubałek gajowy dziubałeczek mały mszyce, wciornastki, przędziorki, jaja i małe gąsienice motyli, larwy muchówek Drapieżne muchówki (głównie bzygowate, pryszczarkowate, rączycowate) Owady pasożytnicze/ parazytoidy (mszycarzowate, gąsienicznikowate, kruszynkowate, bleskotkowate) Chrząszcze z rodziny biegaczowatych i kusakowatych bzyg prążkowany pryszczarek mszycojad kruszynki mszycarze biegacz fioletowy biegacz złocisty Oligota flavicornis mszyce, czerwce, miodówki, wciornastki jaja, larwy, poczwarki, owady dorosłe wielu gatunków szkodliwych motyli, mszyce larwy i owady dorosłe wielu szkodliwych motyli, błonkówek, chrząszczy, przędziorki Skorki skorek pospolity mszyce, drobne owady i ich jaja Drapieżne roztocze dobroczynek gruszowiec przędziorki, szpeciele (dobroczynkowate, Stigmaeidae) bursztynka jabłoniowa Liczebność owadów pożytecznych można oszacować, wykorzystując do tego celu metodę otrząsania gałęzi na białą płachtę entomologiczną o powierzchni 0,25 m 2. Na każdej kwaterze należy otrząsnąć po 1 gałęzi z 30 losowo wybranych drzew. 29

30 6. TECHNIKA STOSOWANIA ŚRODKÓW OCHRONY ROŚLIN Dr Grzegorz Doruchowski, prof. dr hab. Ryszard Hołownicki, dr Artur Godyń Technika ochrony roślin musi zapewniać skuteczność zabiegów oraz bezpieczeństwo dla ludzi i środowiska. Cele te można uzyskać przez: przeprowadzanie zabiegów w odpowiednich warunkach pogodowych, dobór opryskiwacza stosownie do stawianych przed nim zadań, utrzymanie sprawności technicznej opryskiwacza (obowiązkowe badania okresowe), wybór dawki cieczy użytkowej odpowiednio do rzeczywistych potrzeb, systematyczne kalibrowanie opryskiwacza, polegające na właściwym doborze rozpylaczy i innych parametrów pracy. Warunki pogodowe Ze względu na ryzyko znoszenia cieczy przez wiatr oraz szybkie odparowanie wody z naniesionej cieczy użytkowej przy wysokiej temperaturze i niskiej wilgotności powietrza zabiegi powinno się przeprowadzać w następujących warunkach pogodowych (wartości optymalne oraz graniczne): temperatura powietrza: 6-20 C (przy zwalczaniu szkodników minimum to C) wilgotność względna powietrza: 50-95% (minimum 40%) prędkość wiatru: 0,5 2 m/s (maksimum 3 m/s) Precyzyjne techniki zwalczania chorób i szkodników Nanoszenie cieczy na drzewa odbywa się z udziałem strumienia powietrza wytwarzanego przy użyciu wentylatorów osiowych lub promieniowych. Standardowe opryskiwacze wentylatorowe wyposażone w wentylatory osiowe, wytwarzające radialnie skierowany strumień powietrza, nadają się jedynie do ochrony sadów tradycyjnych o wysokich i przestrzennie rozbudowanych koronach, gdzie niezbędny jest strumień powietrza o dużej wydajności. Sady karłowe i półkarłowe powinny być opryskiwane przy użyciu bardziej precyzyjnych wentylatorów wyposażonych w deflektory, które dzięki zmniejszeniu odległości rozpylaczy i wylotów powietrza od koron drzew bardziej równomiernie i przy mniejszych stratach nanoszą ciecz w drzewie. Do ochrony sadów karłowych o niewielkich koronach zaleca się także wentylatory promieniowe z kierowanym strumieniem powietrza. Są one wyposażone w elastyczne przewody zakończone gardzielami wylotowymi, w których zamontowane są rozpylacze. Technika zwalczania chwastów Parametry pracy i typ rozpylaczy do zwalczania chwastów należy dobierać w taki sposób, aby umożliwić stosowanie kropel drobnych na chwasty jednoliścienne, średnich i grubych na dwuliścienne i co najmniej bardzo grubych w zabiegach doglebowych. Do zwalczania chwastów przed założeniem sadu najbardziej odpowiedni jest opryskiwacz polowy umożliwiający opryskiwanie wyrośniętych chwastów na całej powierzchni pola. Należy wówczas stosować rozpylacze płaskostrumieniowe o symetrycznych strumieniach i szerokim kącie rozpylania ( o ), umożliwiające odpowiednie pokrycie opryskiwanej powierzchni. 30

31 Zwalczanie chwastów w rzędach drzew przy użyciu herbicydów nieselektywnych wymaga użycia belek wyposażonych w osłony. Podczas zabiegów należy unikać opryskiwania liści oraz niezdrewniałych pędów drzew. Chwasty występujące miejscowo można zwalczać opryskiwaczem plecakowym z lancą wyposażoną w osłonę. Do równomiernego pokrycia pasa herbicydowego w rzędach roślin wystarczą proste belki wyposażone w asymetryczne rozpylacze grubokropliste, po jednym na każdą połowę opryskiwanego pasa. Kąt ustawienia rozpylacza i wysokość położenia belki należy tak dobrać, aby krótsze ramię strumienia cieczy było skierowane w dół, najlepiej pionowo na skraj opryskiwanego pasa, a przeciwległe sięgało 0,2-0,3 m poza linię rzędów drzew. Takie ustawienie pozwala na uzyskanie równomiernego rozkładu poprzecznego cieczy. W sadach z konarami drzew położonymi nisko nad opryskiwaną powierzchnią do aplikacji herbicydów nieselektywnych należy stosować belki wyposażone w osłony. Zazwyczaj są one wyposażone w 3-4 rozpylacze, z których skrajny jest rozpylaczem asymetrycznym, a pozostałe to standardowe o kącie rozpylania o. Najlepiej, jeśli będą to rozpylacze eżektorowe krótkie charakteryzujące się niewielkimi rozmiarami, które wytwarzają mniej podatne na znoszenie grube krople. Sprawność techniczna opryskiwaczy Opryskiwacze podlegają obowiązkowi badania sprawności technicznej w specjalistycznych stacjach kontroli opryskiwaczy. Badania należy przeprowadzać w okresach nie dłuższych niż 3 lata. Polegają one na wizualnej ocenie stanu technicznego i funkcjonalnym teście poszczególnych podzespołów opryskiwacza, oraz ocenie działania rozpylaczy na podstawie pomiaru poprzecznego rozkładu cieczy lub wydatku rozpylaczy. Dawka cieczy użytkowej Podczas zwalczania chorób i szkodników dawka cieczy użytkowej musi zapewniać równomierny rozkład cieczy na roślinach oraz odpowiednie ich pokrycie, a jednocześnie nie powodować ociekania cieczy i tym samym strat środków ochrony roślin. Zalecane dawki cieczy przedstawiono w tabeli 16. Tabela 16. Opryskiwanie sadów dawki cieczy Sad Opryskiwacz Rozstawa Wielkość drzew szer. x wys. 6,0 4,0 x 3, ,5 5,0 3,5 x 3, ,0 2,8 x 2, * 3,0 3,5 2,1 x 1, * Uwagi: (*) odzyskiwanie 30% cieczy użytkowej 31

32 Kalibracja opryskiwacza Kalibracja opryskiwacza jest obowiązkiem każdego profesjonalnego użytkownika środków ochrony roślin. Polega ona na określeniu, doborze i regulacji parametrów jego pracy w sposób zapewniający precyzyjną realizację założonej dawki cieczy przy możliwie najmniejszych stratach. W toku kalibracji dobierane są następujące parametry: rozpylacze: typ, rozmiar, rozstawa lub ich liczba na szerokości działania opryskiwacza, ciśnienie cieczy, wydatek rozpylaczy: jako wynik rozmiaru i liczby rozpylaczy oraz ciśnienia cieczy, prędkość robocza, wydajność strumienia powietrza. W tabeli 17. przedstawiono procedury kalibracji opryskiwaczy do ochrony sadów, a w tabeli 18. opryskiwaczy pasowych do zwalczania chwastów. Tabela 17. Procedura kalibracji opryskiwacza ochrona sadów 32