KOALICJA NA RZECZ ZDROWEGO STARZENIA SIĘ

Transkrypt

1 KOALICJA NA RZECZ ZDROWEGO STARZENIA SIĘ Starzenie się społeczeństwa to problem wielowymiarowy i dotyka wszystkich aspektów naszego życia. Odnosi się zarówno do funkcjonowania pojedynczych osób, jak i państw oraz społeczeństw. Nie unikniemy tego naturalnego etapu życia, możemy jednak zrobić wszystko, aby starość oznaczała godność i aktywność. Zapewnienie godnej i aktywnej starości stanowi jedno z największych wyzwań stojących obecnie przed ludzkością. W lipcu 2012 r. została powołana Koalicja na rzecz Zdrowego Starzenia Się, która jest odpowiedzią na potrzeby związane z przemianami demograficznymi i ze wzrostem oczekiwań dotyczących jakości życia w późnym wieku. Już na samym początku działalności Koalicja otrzymała poparcie Ministerstwa Zdrowia oraz Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej oraz wielu wybitnych osobistości ze sfery zdrowotnej, społecznej i edukacyjnej. Głównymi beneficjentami działań Koalicji będą przyszłe pokolenia. Działania, które doprowadzą do podtrzymywania zdrowia i aktywności zawodowej starszych pokoleń powinny być jednak rozpoczęte już teraz. Fundamentem tworzonej strategii jest koncepcja Aktywnej i Zdrowej Starości (Active and Healthy Ageing), którą z powodzeniem promuje Unia Europejska. Koalicja na rzecz Zdrowego Starzenia Się zabiega o poprawę szeroko rozumianej jakości życia osób starszych w Polsce. Jej członkami i sympatykami są polscy i zagraniczni eksperci, zwłaszcza ze sfery medycyny, liderzy opinii publicznej, instytucje oraz organizacje społeczne. W działania Koalicji zaangażowały się władze rządowe, samorządowe, przedstawiciele parlamentu oraz liczne uczelnie i organizacje pozarządowe. Inicjatywa Koalicji na rzecz Zdrowego Starzenia Się została objęta patronatem honorowym Pani Marszałek Sejmu, Ewy Kopacz oraz patronatami: Rzecznika Praw Obywatelskich, Ireny Lipowicz, Minister Sportu i Turystyki, Joanny Muchy, Marszałka Województwa Mazowieckiego, Adama Struzika, Prezydent m. st. Warszawy, Hanny Gronkiewicz-Waltz oraz Instytutu Lecha Wałęsy. Ponadto wsparcia Koalicji udzielili: Ministerstwo Zdrowia, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Ministerstwo Edukacji Narodowej, PhRMA, Warszawski Uniwersytet Medyczny oraz Instytut Reumatologii w Warszawie. Publikacja Białej Księgi na temat Zdrowego Starzenia Się stanowi ważny element prac Koalicji. W jej przygotowanie zaangażowały się autorytety z różnych dziedzin nauki, m.in. lekarze neurolodzy, gerontolodzy, kardiolodzy, rehabilitanci, patolodzy i wielu innych. W publikacji nie zabrakło materiałów eksperckich przygotowanych przez przedstawicieli rządu, instytucji publicznych i samorządów jak również socjologów, ekspertów ds. ubezpieczeń i polityki społecznej, ekonomistów. Artykuły naukowe zawarte w Białej Księdze są nie tylko diagnozą zastałej rzeczywistości, lecz wybiegając w przyszłość postulują podjęcie właściwych kroków ku poprawie sytuacji osób starszych oraz budowie zdrowej starości. Raport ten, choć nie wyczerpuje wszystkich zagadnień, to jednak odnosi się do wielu sfer życia człowieka: edukacyjnej, społecznej, zawodowej, rodzinnej, a przede wszystkim zdrowotnej. Problemy wieku senioralnego mają bowiem swój Początek znacznie wcześniej; zgodnie z maksymą polskiej prezydencji w Radzie Unii Europejskiej zdrowa starość zależy od zdrowia dzieci, całożyciowa dbałość o zdrowie to szansa na aktywną zdrową starość.

2 Społeczeństwo winno otwarcie mówić o problemie wieku podeszłego, o zrozumieniu dla upośledzenia płynącego z dysfunkcji różnych narządów starego organizmu, z ubóstwa tej grupy społecznej, samotności, strachu przed jutrem i niepokoju lub rezygnacji spowodowanych zbliżaniem się ostatnich chwil życia. Głośno afirmujmy człowieka przez całe jego życie, również w okresie zniedołężnienia. Budujmy pozytywny obraz wieku podeszłego. Starość spotka nas wszystkich, myślmy więc o seniorach tak, jak w przyszłości będziemy chcieli, aby o nas myślano mówi Prof. Bolesław Samoliński, Krajowy Konsultant w dziedzinie Zdrowia Publicznego oraz Przewodniczący Koalicji na Rzecz Zdrowego Starzenia Się.

3 ZDROWE STARZENIE SIĘ: BIAŁA KSIĘGA WNIOSKI I REKOMENDACJE 1. W polityce państwa problem aktywnej, zdrowej starości winien stanowić priorytet na najbliższe dziesięciolecia, obejmujący edukację prozdrowotną i budowanie systemowych rozwiązań sprzyjających kształtowaniu postaw prozdrowotnych od najmłodszych lat. 2. Program ten powinien dotyczyć dbałości o sprawność fizyczną, sferę żywieniową i obyczajową oraz podejmowania walki z nałogami. 3. W okresie wieku średniego polityka ta winna być kontynuowana, rozszerzona jednak na zakłady pracy z włączeniem pracodawców do polityki prewencji i profilaktyki. Należy rozważyć zbudowanie instrumentów promujących takie zachowania w zakładach pracy. 4. Dla osób w wieku starszym, poza kontynuowaniem powyższej polityki, konieczne jest: a) tworzenie innowacyjnych rozwiązań w sferze farmakoterapii i technicznego wsparcia oraz programów prozdrowotnych i aktywizujących takie osoby; b) podejmowanie działań niwelujących skutki ubóstwa, poprawa zabezpieczenia socjalnego, chroniącego przed skutkami niepełnosprawności i inwalidztwa, a także budowanie właściwych relacji społecznych i więzi pokoleniowych oraz walka z wykluczeniem społecznym; c) przygotowanie systemu opieki zdrowotnej do rozwiązań niezbędnych dla wzrastającej w tej grupie wiekowej wielochorobowości i inwalidztwa, ze szczególnym zwróceniem uwagi na rozwój geriatrii i wprowadzenie jej do praktyki lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej; d) wczesne wykrywanie i prewencja chorób przewlekłych dzięki badaniom skriningowym i programom profilaktycznym. 5. Należy uwzględnić wielosektorowy charakter polityki prozdrowotnej, włączyć do niej wszystkie resorty, a szczególnie zdrowia, pracy i polityki społecznej, sportu i turystyki, edukacji oraz nauki. 6. W programie nie może zabraknąć samorządów terytorialnych. Konieczne jest wsparcie merytoryczne, organizacyjne i finansowe samorządowych struktur przez administrację centralną. 7. Do tej polityki należy włączyć jak najszerzej organizacje pozarządowe. 8. Należy rozważyć obowiązkową ocenę aktów legislacyjnych pod kątem ich znaczenia dla zdrowia. 9. Podstawą polityki senioralnej należy uczynić narodowy program zdrowia publicznego, którego realizacja powinna być oceniana i nadzorowana przez polski parlament minimum dwukrotnie w czasie każdej kadencji. 10. Wskazane jest stworzenie mapy drogowej polityki senioralnej w Polsce.

4 STARZENIE SIĘ SPOŁECZEŃSTWA - FAKTY Zmiany demograficzne spowodują istotny spadek liczby osób w wieku produkcyjnym. Główny Urząd Statystyczny szacuje, że między 2010 a 2035 r. zmniejszy się ona z 25,9 mln do 21,8 mln (GUS 2009). W tym samym czasie prognozowana liczba mieszkańców Polski zmaleje o ponad 2,1 mln osób o tyle mniej będzie więc potencjalnych podatników. W 2007 r. na 1000 osób w wieku produkcyjnym przypadały średnio 553 osoby w wieku nieprodukcyjnym, w 2035 r. będzie ich zaś już 736 (GUS 2009). Według danych statystycznych w 2007 r. średnio cztery osoby w wieku produkcyjnym pracowały na jedną osobę w wieku emerytalnym, natomiast w 2035 r. jedynie dwie osoby będą finansowały jednego emeryta. Prognozuje się, że w 2035 r. nadwyżka zgonów nad urodzeniami wyniesie około 180 tys. Liczba urodzeń zmniejszy się o ponad 30% - z poziomu 411 tys. w 2011 r. do około 272 tys. w 2035 r. W chwili obecnej współczynnik dzietności dla Polski szacuje się na około 1,36. Jednak aby zapewnić zastępowalność pokoleń musiałby się zwiększyć o ok. 50% i powinien wynosić ok. 2,1. W Polsce przeciętny czas trwania życia systematycznie się wydłuża. Do 2035 r. przeciętny czas trwania życia mężczyzny wydłuży się o 6 lat (do poziomu 77 lat), a w przypadku kobiet o 3 lata (do poziomu 83 lat). Istotnie zwiększy się udział w populacji osób w wieku później starości (80 lat i więcej) z około 3,5% populacji obecnie do ponad 7,2%. W roku 2035 takich osób będzie w Polsce ponad 2,5 mln. Szacuje się, iż w 2030 r. 53,3 % gospodarstw jednoosobowych będzie prowadzonych przez osoby w wieku co najmniej 65 lat (w tym 17,3 % przez osoby w wieku 80 lat i więcej). Oznacza to 2,7 mln jednoosobowych gospodarstw domowych prowadzonych przez osoby starsze. Zwiększeniu ulegnie również udział gospodarstw bez dzieci z 67,6% do 75,8%. Następstwem wspomnianych zmian będzie spadek potencjału opiekuńczego rodzin do świadczenia opieki i pomocy starym i niepełnosprawnym jej członkom.

5 a. Ekonomiczne i gospodarcze NASTĘPSTWA STARZENIA SIĘ SPOŁECZEŃSTWA Proces starzenia się społeczeństwa przekłada się w sposób bezpośredni i pośredni na funkcjonowanie gospodarki danego państwa. Zjawisko to jest wielowymiarowe i dotyczy między innymi kwestii zabezpieczeń społecznych (emerytury, ochrony zdrowia, świadczeń opiekuńczych), rynku pracy, a także konsumpcji dóbr i usług. Wymiar ekonomiczny jest niezwykle istotny, gdyż to właśnie od zasobu pieniądza zależeć będzie w dużym stopniu stan zdrowia każdego człowieka, a także funkcjonowanie systemu opieki zdrowotnej. W następstwie starzenia się ludności w Polsce dojdzie do obniżenia liczby osób w wieku produkcyjnym. Według prognoz w roku 2035 liczba ta wyniesie 21,8 mln i będzie o 4,1 mln niższa niż w 2010 r. Oznacza to ograniczenie dostępność wolnych zasobów pracy. Co więcej, negatywnie zmienią się proporcje między liczbą osób w wieku poprodukcyjnym a liczbą osób w wieku produkcyjnym (współczynnik obciążenia demograficznego). W 2010 roku na 26 osób w wieku poprodukcyjnym przypadało 100 osób w wieku produkcyjnym. W 2035 będzie to już 46 na 100. W Polsce poważny problem stanowi niski poziom aktywności zawodowej wśród osób powyżej 55. roku życia, wynosi on bowiem obecnie około 34-35%. Dla porównania średnia dla Unii Europejskiej jest o ponad 10 pkt. % wyższy i wynosi 46,3%. Częściowo wynika to z faktu, iż rzeczywisty wiek przejścia na emeryturę jest istotnie niższy of oficjalnego wieku emerytalnego. Ma to związek z nabyciem przez różne grupy zawodowe prawa do wcześniejszych świadczeń emerytalnych. Należy jednak zauważyć, iż w ostatnich latach rzeczywisty wiek przejścia na emeryturę zwiększył się z 56,6 lat w 2001 do 59,3 lat w Kluczowe znaczenie dla sytuacji ekonomicznej Państwa ma tempo wzrostu produktu krajowego brutto (PKB). Według prognoz Komisji Europejskiej nastąpi obniżenie tempa wzrostu gospodarczego jako następstwo kryzysu demograficznego. Zwiększanie wieku emerytalnego i działania mające na celu utrzymanie na rynku pracy osób starszych nie będą w stanie w pełni zniwelować tego zjawiska. Przyczyną tego jest prognozowany spadek całkowitej liczby ludności w Polsce oraz problem niepełnosprawności u osób starszych. Z tego względu niezwykle istotne są wszelkie działania mające na celu wydłużenie liczby lat przeżytych w zdrowiu. Starzenie się ludności stanowi również wyzwanie dla współczesnych systemów emerytalnych. W efekcie procesów demograficznych zmniejsza się populacja osób czynnych zawodowo. Przykładowo w 2050 r. w Stanach Zjednoczonych na jednego emeryta przypadać będzie 2,5 pracownika, we Francji 1,9, a w Niemczech 1,6. Najczęściej stosowanym rozwiązaniem jest podnoszenie wieku emerytalnego, jednak powyżej granicy 70 lat stają się to nieefektywne. Prognozy demograficzne skłaniają zatem do poszukiwania nowych możliwości zabezpieczenia emerytalnego (np. rozwiązania ubezpieczeniowe tzw. trzeciofilarowe).

6 b. Zdrowotne Stałe wydłużenie średniego trwania życia jest świadectwem postępu cywilizacyjnego, poprawy warunków bytowych oraz rozwoju technologii medycznych. Jednak, z punktu widzenia dyskusji na temat zdrowego i aktywnego starzenia się, kluczowym czynnikiem jest zachowanie jak najdłużej zdrowia. To właśnie jest obecnie największym wyzwaniem stojącym przed systemem opieki zdrowotnej nie tylko w Polsce, ale i na świecie. Jak wynika z badań Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS) 90% osób powyżej 75. roku życia źle ocenia swój stan zdrowia. Dla porównania w grupie w wieku lat jest to 34%. Dotychczas w dyskusji najwięcej miejsca poświęcano chorobom serca, nowotworom, chorobom układu oddechowego, czy udarom i wypadkom, które były główną przyczyną zgonów. Jednak obecnie coraz większe znaczenie zaczyna mieć problem niedołęstwa spowodowanego niepełnosprawnością, otępienia, czy innych chorób neurodegeneracyjnych. Coraz częściej mówi się o tym zjawisku w kategoriach współczesnej epidemii. Obecnie obserwuje się zjawisko narastania liczby osób z chorobami przewlekłymi oraz umiarkowaną niepełnosprawnością będącą ich następstwem. Jest to efekt poprawy skuteczności leczenia i ograniczenia poważnych następstw chorób przewlekłych. Dostęp do nowoczesnych technologii medycznych wpływa także na poprawę jakości życia i utrzymanie aktywności społecznej chorych, jednak koszty generowane z tego tytułu systematycznie rosną. Zapewnienie opieki zdrowotnej populacji osób starszych jest średnio 3-5 razy bardziej kosztowne niż w przypadku ludzi młodych. Należy jednak zauważyć, iż koszty leczenia wyraźnie rosną w ostatnim roku życia, a w szczególności w okresie ostatnich tygodni. Co więcej, wzrost ten jest istotnie wyższy w przypadku osób umierających w wieku 45 lat niż w wieku 65 lat i więcej. Oznacza to, że wydłużanie się ludzkiego życia niekoniecznie powoduje wzrost nakładów, o ile towarzyszy mu równocześnie wydłużanie liczby lat przeżytych w zdrowiu. By osiągnąć ten cel niezbędne jest wprowadzanie systemów promocji zdrowia i edukacji zdrowotnej. Starzenie się społeczeństwa generuje również istotny wzrost zapotrzebowania na opiekę długoterminową, świadczenia rehabilitacyjne oraz opiekuńcze. Według prognoz liczba osób niesamodzielnych w Polsce do roku 2050 wzrośnie o %. Oznacza to konieczność zapewnienia domowej oraz zinstytucjonalizowanej opieki tej grupie. Szacuje się, że koszt ten wyniesie dodatkowe 1,2% PKB. By sprostać temu wyzwaniu należy niezwłocznie podjąć działania mające na celu dostosowanie struktur świadczeń sektora ochrony zdrowia, opieki zdrowotnej i zabezpieczenia społecznego do nowych warunków. W Polsce istotny problem stanowi również niedobór łóżek geriatrycznych oraz samych geriatrów. Dzięki kompleksowemu spojrzeniu na pacjenta w starszym wieku geriatra jest w stanie zoptymalizować wybór sposobu diagnozowania i leczenia, przyczyniając się tym samym do zracjonalizowania kosztów. Według danych GUS w naszym kraju znajduje się łącznie 569 łóżek geriatrycznych (wobec internistycznych). Gdyby kierować się zaleceniami WHO, winno to być 7500 łóżek szpitalnych oraz 300 poradni geriatrycznych. Problem stanowi również wycena przez

7 Narodowy Fundusz Zdrowia świadczeń geriatrycznych. W konsekwencji tego Polska należy do krajów o najniższej dostępności do opieki geriatrycznej. c. Psychologiczne i społeczne Starzeniu towarzyszy szereg zmian psychologicznych. Dotyczy to między innymi zmian w zakresie procesów poznawczych obniżeniu ulega sprawności procesów zapamiętywania i przechowywania śladów pamięciowych, przede wszystkim w odniesieniu do pamięci bezpośredniej oraz mechanicznej. Dodatkowo, następuje wyraźny spadek sprawności myślenia indukcyjnego, wyobraźni przestrzennej oraz koordynacji wzrokowo-ruchowej. Zmiany te wpływają na pogorszenie funkcjonowania osób starszych zarówno w życiu prywatnym jak i społecznym. Nasilenie się procesu starzenia ludności przypadło na okres dynamicznych przemian społecznych i gospodarczych związanych z rozwojem technologii. W przeciągu ostatnich kilkunastu lat drastycznie zmienił się sposób komunikowania, nastąpiła elektronizacja gospodarski i rozwój e-społeczeństwa. Tempo wspomnianych zmian jest bardzo wysokie, co stanowi poważne wyzwanie dla osób starszych. Zachodzące zmiany wpływają na sytuację życiową seniorów oraz ich pozycję społeczną. Równocześnie transformacji ulegają systemy wartości oraz formy życia rodzinnego, co utrudnia osobom starszym odnalezienie się w nowych warunkach. Przemiany społeczne, niski poziom dochodów, jak również niski standard życia mogą prowadzić do wykluczenia tej grupy społecznej. Jednakże, czynnikiem, który w największym stopniu wpływa na ryzyko wykluczenia wśród seniorów, jest przede wszystkim ograniczony poziom samodzielności wynikający ze złego stanu zdrowia. Obecnie w okres starości zaczynają wkraczać roczniki osób coraz lepiej wykształconych, którym łatwiej jest dostosować się do zachodzących zmian. Co więcej, grupa ta jest nie tylko lepiej przygotowana do pełnienia nowych ról społecznych, ale również cechuje się lepszym stanem zdrowia i wyższym poziomem sprawności w porównaniu do ich rówieśników kilkanaście lat temu.

8 ZDROWE I AKTYWNE STARZENIE SIĘ Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) definiuje aktywne starzenie (Active Ageing) jako proces optymalizacji szans związanych ze zdrowiem, uczestnictwem i bezpieczeństwem w celu poprawy jakości życia osób starszych. Aktywne starzenie pozwala ludziom na realizację ich potencjału dla uzyskania fizycznego, społecznego i psychicznego dobrostanu przez całe życie. Zakłada również uczestnictwo w życiu społecznym, przy jednoczesnym zapewnieniu odpowiedniej ochrony, bezpieczeństwa i opieki w momentach, gdy zachodzi taka potrzeba. Pod pojęciem aktywne mieści się nie tylko pozostawanie aktywnym fizycznie oraz pozostawanie na ryku pracy, ale również dalsze uczestnictwo w sprawach społecznych, gospodarczych, kulturalnych, duchowych i obywatelskich. Aktywne starzenie się przyczynia się do wydłużenia liczby lat przeżytych w zdrowiu oraz do podniesienia jakości życia. Dla realizacji postulatów aktywnej i zdrowej starości niezmiernie istotne znaczenie ma intensyfikacja działań z zakresu promocji zdrowia i profilaktyki zdrowotnej. Poprawa ogólnego zdrowia populacji osób starzejących się daje szansę na odsunięcie o kilkanaście lub nawet kilkadziesiąt lat granicy pojawiania się cech biologicznej starości. Dodatkową korzyścią płynącą z tych działań jest poprawa kondycji zdrowotnej osób starszych oraz opóźnienie rozwoju chorób przewlekłych. W dyskusji na temat aktywnego starzenia nie może zabraknąć kwestii włączania osób starszych w system edukacji obejmującej uczenie się przez całe życie. Edukacja w tym przypadku to wielowymiarowy proces, nadający sens życiu, a także pomoc w rozumieniu zmieniającej się rzeczywistości. To również łatwiejsze dostosowywanie do zachodzących przemian cywilizacyjnych, społecznych i kulturowych. Niezwykle ważną rolę w edukacji osób starszych pełnią obecnie Uniwersytety Trzeciego Wieku (UTW), których w Polsce jest blisko 110. Zrzeszają one łącznie około 25 tys. słuchaczy. Ich powstanie i rozwój należy traktować jako część programu społecznego dotyczącego ludzi starszych. Zdrowe i aktywne starzenie to nie tylko korzyść dla samej jednostki, ale również dla państwa i gospodarki. W odpowiednich warunkach osoby starsze stanowią zasób siły roboczej i kapitału ludzkiego i mogą mieć istotny udział w tworzeniu PKB i wzroście gospodarczym. Z tego względu realizację postulatów Active and Healthy Ageing należy traktować jako swego rodzaju inwestycję w przyszłość.