Przełom w historii protetyki stomatologicznej

Transkrypt

1 n o w o c z e s n y t e c h n i k d e n t y s t y c z n y 1/2015 t ec h n i k a dentyst yc z n a Modele dentystyczne kiedyś i dziś lek. dent. Justyna Listopad-Oleszek 1, mgr Aneta Kamińska 2, dr n. med. Leszek Szalewski 3, dr hab. n. med. Janusz Borowicz 4 Przełom w historii protetyki stomatologicznej i techniki dentystycznej datuje się na koniec XVII i początek XVIII wieku. Jest to okres oświecenia, a więc kultu rozumu i intensywnego rozwoju nauk. W 1756 roku Philipp Pfaff ( ), nadworny dentysta Fryderyka Wielkiego, opublikował najwybitniejsze swoje dzieło: Rozprawę o zębach ciała ludzkiego i ich schorzeniach ( Abhandlung des menschlichen Korpers und deren Krankheiten ). Opisał w nim między innymi metodę sporządzania modeli gipsowych szczęk na podstawie woskowych odcisków. Nadał tym samym początek współczesnej protetyce i technice dentystycznej. Od tego czasu nastąpił znaczny postęp w dziedzinie materiałoznawstwa. Przyczynił się on nie tylko do wzrostu jakości usług stomatologicznych, ale również samych prac technicznych. Stało się to m.in. dzięki zastosowaniu bardzo precyzyjnych i nowoczesnych modeli używanych do wykonawstwa prac protetycznych i ortodontycznych. Modele stosowane w stomatologii Istnieje kilka klasyfikacji modeli stosowanych w stomatologii. Wyróżnić można między innymi podział ze względu na: zastosowanie, etap pracy, do którego będą wykorzystane modele, i technologię wykonania. Najogólniej modele można podzielić na modele diagnostyczne (orientacyjne) i grupę modeli roboczych. Model stanowi wizytówkę laboratorium technicznego, a sposób, w jaki został wykonany, ma niebagatelne znaczenie dla prawidłowego i dokładnego wykonania przyszłego uzupełnienia protetycznego. Każdy model musi spełniać podstawowe wymagania: odwzorowywać pole protetyczne oraz otaczające tkanki i struktury, odtwarzać aktualne warunki zgryzowe pacjenta, charakteryzować się odpowiednią twardością, aby nie uległ zniszczeniu w trakcie pracy, cechować się starannym i estetycznym wykonaniem bez zbędnych artefaktów. Model diagnostyczny Model diagnostyczny (fot.1a-c, 2), zwany również modelem orientacyjnym, odzwierciedla tkanki podłoża w spoczynku. Wśród modeli diagnostycznych możemy wyróżnić modele wstępne (początkowe), śródlecznicze oraz końcowe. Stanowią one przede wszystkim materiał dokumentacyjny poszczególnych etapów leczenia. Modele wstępne dostarczają lekarzowi wielu informacji na temat pacjenta przed rozpoczęciem leczenia i pozwalają na dokładną analizę potrzeb leczniczych pacjenta. Stanowią uzupełnienie wywiadu lekarskiego, badania klinicznego oraz badań dodatkowych. W warunkach klinicznych nie zawsze możliwa jest dokładna ocena wszystkich szczegółów związanych z ustawieniem zębów w łukach zębowych, ich równoległości, miejsc retencyjnych czy wzajemnych stosunków zwarciowych. Ponadto umożliwiają przestrzenny wgląd w zwarcie zębów z każdego kierunku i tym samym analizę tych aspektów okluzji, które nie są łatwo rozpoznawalne podczas badania wewnątrzustnego. Na modelu gipsowym łatwiej jest również zaobserwować wzajemny stosunek potencjalnych zębów filarowych i wielu innych, bardzo subtelnych zmian w ułożeniu poszczególnych zębów (np. atypowy kształt czy ustawienie zębów trzonowych). W związku z tym modele wstępne nie tylko uzupełniają PIŚMIENNICTWO m TITLE: Dental models formerly and now STRESZCZENIE: Wykonywanie uzupełnień protetycznych i większości aparatów ortodontycznych bezpośrednio w jamie ustnej pacjenta jest prawie niemożliwe, dlatego też w laboratoriach dentystycznych na podstawie wycisków wykonuje się modele. Modele stanowią replikę twardych i miękkich tkanek jamy ustnej wykorzystywaną do celów diagnostycznych lub na potrzeby wykonawstwa laboratoryjnego uzupełnień protetycznych bądź aparatów ortodontycznych. Materiał, z którego zostanie odlany model, wpłynie na jego właściwości, a te dobierane są z uwzględnieniem jego przyszłego wykorzystania. SŁOWA KLUCZOWE: protetyka stomatologiczna, modele dentystyczne, gips dentystyczny SUMMARY: To make prosthetic restorations and orthodontic devices directly in the patient s mouth is almost impossible. Dental technicians make it on dental models. Models are the replica of the hard and soft oral tissues used for diagnostic purposes or for performance of laboratory restorations or orthodontic appliances. Material which will be cast model affects its properties, and these are chosen with regard to its future use. KEY WORDS: prosthodontics, dental models, dental gipsum 49

2 t ec h n i k a dentyst yc z n a Fot. 1a-c. Ortodontyczny model diagnostyczny 1b 1c 1a fot. archiwum autorów dokumentację medyczną poprzez nakreślenie informacji o warunkach, jakie istnieją aktualnie w jamie ustnej, ale także są pomocne przy wstępnym planowaniu leczenia. Modele śródlecznicze przedstawiają relację przestrzenną żuchwy w stosunku do szczęki oraz wzajemne stosunki łuków zębowych w trakcie leczenia, natomiast modele końcowe pozwalają ocenić efekty terapii. Wykorzystywanie modeli diagnostycznych w leczeniu pacjentów daje możliwość przeprowadzenia symulacji leczenia poprzez zastosowanie metody wax-up, co umożliwia rozważenie zmiany stosunków zwarciowych jeszcze przed podjęciem ostatecznego leczenia. Dzięki temu lekarz może tak zaplanować leczenie i rehabilitację pacjenta, aby uniknąć niepożądanych rozwiązań kompromisowych i zmiany planów leczenia w trakcie jego trwania. Modele diagnostyczne są wykorzystywane do analizy paralelometrycznej przed planowaną rehabilitacją pacjentów z zastosowaniem uzupełnień częściowych (w tym przede wszystkim protez szkieletowych). Takie postępowanie umożliwia zdefiniowanie najbardziej optymalnego toru wprowadzania protez na podłoże, dla którego istnieją wyznaczone powierzchnie klamrowe. Kolejnym aspektem jest możliwość przedstawienia pacjentowi w sposób czytelny wskazań związanych z etapami planowanego leczenia. Pozwala to przeanalizować wraz z pacjentem faktyczną sytuację kliniczną, przedyskutować potrzeby leczenia, omówić dalsze następstwa w przypadku niepodjęcia leczenia. Takie postępowanie z wykorzystaniem modeli orientacyjnych umożliwia wypracowanie kompromisu między lekarzem stomatologiem a pacjentem, co w dalszej konsekwencji może mieć olbrzymie znaczenie w odniesieniu sukcesu terapeutycznego. Modele te stanowią dokumentację medyczną i znajdują zastosowanie jako odnośnik postępów w rehabilitacji pacjenta. Warto w związku z tym powielać modele diagnostyczne tak, aby oryginał mógł służyć tylko i wyłącznie jako dokumentacja pacjenta. W ortodoncji modele diagnostyczne dodatkowo wykorzystywane są jako pomoc diagnostyczna do postawienia rozpoznania i naświetlenia szczegółów wad narządu żucia. Stanowią dokumentację danego przypadku, uwzględniając sytuację wyjściową, etapy pośrednie oraz efekt uzyskany po zakończeniu leczenia. Zgodnie z wytycznymi Ministerstwa Zdrowia zawartymi w Dz.U. z dnia 10 sierpnia 2001r., nr 88, poz. 966 modele powinny być przechowywane przez 20 lat i służą jako materiał dowodowy w ewentualnych sprawach sądowych. Model roboczy Modele robocze (fot. 3) stanowią podstawę każdej pracy protetycznej. Jest to grupa modeli, na których wykonywane są wszystkie prace protetyczne, przy uwzględ- 50

3 n o w o c z e s n y t e c h n i k d e n t y s t y c z n y 1/2015 t ec h n i k a dentyst yc z n a nieniu odpowiednich etapów postępowania laboratoryjnego. Najogólniej modele robocze możemy podzielić na anatomiczne (wycisk tkanek w spoczynku) oraz czynnościowe, które powstają z wycisku dynamicznego wykonanego na łyżce indywidualnej. Zadaniem modelu roboczego czynnościowego jest między innymi odbicie anatomicznych elementów tkanek mało podatnych na ucisk oraz pobrzeża ukształtowanego czynnościowo, tj. przejścia między błoną śluzową ruchomą a nieruchomą. Istotny jest fakt, aby model roboczy odtwarzał również pobrzeże wycisku od strony przedsionka, co umożliwia wykonanie ukształtowanej czynnościowo płyty protezy ruchomej. Taki rodzaj modelu stosowany jest do wykonywania wzorników zwarciowych (fot. 4) i całkowitych protez ruchomych, dla których konieczne jest czynnościowe ukształtowanie pobrzeża. Modele robocze anatomiczne wykorzystujemy między innymi do wykonywania łyżek indywidualnych (fot. 5) i przy wykonawstwie protez szkieletowych, a w ortodoncji do wykonania aparatów ortodontycznych. Kolejnym ze sposobów, według jakiego możemy dokonać podziału modeli roboczych, jest rodzaj materiału, z którego odlewany jest model. Wyróżniamy tu modele robocze gipsowe, z masy osłaniającej i modele metalowe (materiały galwaniczne, głównie miedź i srebro) oraz wykonane z tworzyw sztucznych (materiały epoksydowe żywice epoksydowe) bądź z tworzyw termoplastycznych. Do ostatniej grupy należy zaliczyć także modele drukowane. Porównując właściwości tych materiałów, warto podkreślić, że największą odporność na ścieranie ma materiał poddany elektrogalwanizacji, natomiast najsłabszą gips. Czas konieczny do wykonania modelu to w przypadku pierwszego cały dzień, natomiast w przypadku gipsu najczęściej kilkanaście, kilkadziesiąt minut. Dodatkowo gips jest materiałem, który nie zawiera żadnych związków chemicznych w przeciwieństwie do mas epoksydowych, które mogą być przyczyną alergii, oraz do materiałów galwanicznych, które zawierają substancje toksyczne i kwasy. Gips cechuje się najwyższą kompatybilnością z masami wyciskowymi w porównaniu z pozostałymi materiałami. Biorąc pod uwagę zmianę objętości, której nie wykazuje materiał poddany elektrogalwanizacji, masa epoksydowa ulega niewielkiemu skurczowi, natomiast gips niewielkiej ekspansji. Podsumowując, w większości sytuacji stosowany jest gips, ponieważ jest łatwy w użyciu i zapewnia duży komfort pracy; masy epoksydowe cechują się dużą odpornością na abrazję, ale powoli wiążą, natomiast materiały galwaniczne należą do najdroższych materiałów wymagających specjalnej aparatury i zawierają w swoim składzie potencjalnie niebezpieczne dla zdrowia substancje chemiczne (5) Fot. 2. Protetyczny model diagnostyczny Fot. 3. Model roboczy Fot. 4. Model pod wzornik zwarciowy 51

4 t ec h n i k a dentyst yc z n a 5 6a Modele gipsowe W zależności od rodzaju wykonanej pracy protetycznej stosujemy odpowiedni rodzaj gipsu. Możemy wyróżnić pięć głównych grup gipsów różniących się dwoma podstawowymi kryteriami: twardością i ekspansją: typ I (gips wyciskowy) używany do wycisków, obecnie rzadko stosowany; typ II (gips modelowy) służy do sporządzania modeli orientacyjnych, do przedlewów i osadzania modeli w artykulatorze; ma nieco większą ekspansję w czasie wiązania i większą wytrzymałość na ściskanie w porównaniu z gipsem typu I; typ III (gips twardy modelowy) wykorzystywany jest do prac, przy których nie jest wymagana wysoka precyzja, np. na modele przeciwstawne, na modele robocze pod protezy częściowe osiadające czy całkowite; typ IV (gips najtwardszy o małej ekspansji) używa się go do tworzenia modeli składanych i modeli roboczych w technice odlewniczej; typ V (gips najtwardszy o znacznej ekspansji) stosuje się go w wykonawstwie protez całkowitych w celu wyrównania skurczu tworzywa sztucznego podczas polimeryzacji (2, 5). Modele z mas epoksydowych Wykorzystywane są do wykonywania koron, mostów oraz wkładów. Można je stosować do wycisków sporządzonych z mas polieterowych, silikonowych lub polisulfidowych. Mimo że modele epoksydowe nie są tak twarde jak gipsowe, charakteryzują się dużą odpornością na zgniatanie i ścieranie. Modele epoksydowe stosowane są również w procesie galwanoformingu w celu uzyskania podbudowy ze złota. 6b Modele pokryte metalem Wykonuje się je, pokrywając wyciski miedzią lub srebrem w procesie elektrogalwanizacji. Miedź wykorzystuje się wyłącznie do pokrywania wycisków silikonowych, natomiast srebro do wycisków polisulfidowych, polieterowych i tylko niektórych silikonowych. Dokładność modeli pokrytych metalem jest nieco mniejsza niż modeli, które są wykonane z gipsów odlewowych twardych, a ich powierzchnia jest bardziej chropowata, stąd dokładność odwzorowania szczegółów powierzchni w przypadku modeli pokrytych metalem jest mniejsza. Fot. 5. Model roboczy pod łyżkę indywidualną Fot. 6a-b. Model drukowany Model drukowany Drukowanie 3D jest to proces tworzenia trójwymiarowych obiektów stałych (twardych) o wirtualnej, dowolnej formie (6). Do wykonania modelu drukowanego (fot. 6a-b) wyjściowymi danymi są pliki pochodzące z programów modelowania 3D i CAD 3D. Bez wzglę- 52

5 n o w o c z e s n y t e c h n i k d e n t y s t y c z n y 1/2015 t ec h n i k a dentyst yc z n a du na rodzaj stosowanej technologii modele powstają przez warstwowe nanoszenie i spajanie poszczególnych warstw. Nanoszony materiał może występować w formie sproszkowanej, ciekłej lub cienkich arkuszy, a czynnikiem spajającym cały układ może być energia świetlna, mechaniczna bądź odpowiedni rodzaj lepiszcza. Jako materiały formowane najczęściej stosowane są różnego rodzaju polimery, w tym styren alkilonitrylo- -butadienowy (ABS), poliwęglany (PC) oraz polietylen wysokiej gęstości (HDPE). Jako lepiszcza stosuje się żywice z odzysku materiałowego (7). Do najczęściej stosowanych technologii przy wykonawstwie modeli stomatologicznych zaliczamy technologie SLA i SLS. Technologia SLA (stereolitografia) polega na utwardzaniu fotopolimeru za pomocą wiązki lasera, warstwa po warstwie, prowadząc do otrzymania gotowego polimeru, z którego wykonany jest gotowy model. W przypadku technologii SLS (z ang. Selective Laser Sintering) przedmioty tworzone są poprzez nanoszenie warstw proszku tworzywa sztucznego i selektywne ich spiekanie przy użyciu wiązki lasera. W procesie tym najczęściej wykorzystuje się poliamidy (PA11 i PA12) oraz ich mieszaniny z barwnikami, mączką szklaną lub aluminiową, a nawet z dodatkiem włókna węglowego (6). Schemat drukowania 3D realizowany jest w następujących etapach: 1. rysowanie modelu w programie komputerowym, np. przy użyciu programu CAD, 2. zapisanie pliku w formacie STL, 3. przetransportowanie pliku z rysunkiem do oprogramowania maszyny drukarki przestrzennej, 4. cięcie wirtualnego wyrobu (modelu) na przekroje poprzeczne (plasterkowanie), z których wyrób będzie budowany; ustalenie parametrów obróbki: grubości warstw, prędkości ich układania itp., 5. budowa wyrobu polegająca na sekwencyjnym pobieraniu materiału i układaniu go w postaci różnych, wcześniej zaprogramowanych warstw, aż do wytworzenia trójwymiarowego modelu; grubości warstw wahają się w granicach od 0,01 mm do 0,2 mm, 6. obróbka wykańczająca modelu (6). 7 8a 8b Fot. 7. Model z masy ogniotrwałej Fot. 8a-b. Model składany z pinami Model cyfrowy Technologia cyfrowego obrazowania w ostatnich latach bardzo się rozwinęła, co umożliwiło stworzenie nowych systemów, zdolnych do rejestrowania trójwymiarowych obrazów opracowanych zębów w jamie ustnej pacjenta i pozwoliło na uzyskanie modelu cyfrowego uzyskanego przy użyciu skanera kontaktowego, optycznego lub laserowego (8). Obecne na rynku systemy CAD/CAM dzięki wbudowanym skanerom możemy podzielić na dwie grupy. 53

6 t ec h n i k a dentyst yc z n a Do pierwszej grupy zaliczamy systemy oparte na skanowaniu wewnątrzustnym łuków zębowych i internetowym przesłaniu zapisanych w plikach danych do pracowni protetycznych. Drugą grupę stanowią kompletne systemy CAD/CAM, które pozwalają na zeskanowanie warunków wewnątrzustnych i zaprojektowania przez lekarza dentystę przyszłego uzupełnienia w gabinecie stomatologicznym w trakcie tej samej wizyty (1). Podczas skanowania urządzenie wykonuje serię zdjęć, które są na siebie nakładane, a następnie połączone w jeden trójwymiarowy obraz. Na wyświetlonym na ekranie komputera obrazie zaznaczone są ewentualne miejsca, które należy powtórnie zeskanować. Czas zeskanowania całych łuków zębowych to 3-7 minut. Na podstawie tak powstałego obrazu system wytwarza wirtualny model. Do zalet modeli cyfrowych należą: łatwość planowania leczenia oraz komunikacji między personelem i pacjentami, łatwość przechowywania danych (modele gipsowe wymagają miejsca do ich przechowywania), możliwość natychmiastowego wglądu na ekranie komputera, brak możliwości zaginięcia modelu czy jego zniszczenia, ponieważ dane zapisywane zostają w wersji elektronicznej, możliwość bezgranicznego przesyłania danych cyfrowych drogą internetową (1). 9a 9b Fot. 9. Model składany bezpinowy 54

7 n o w o c z e s n y t e c h n i k d e n t y s t y c z n y 1/2015 t ec h n i k a dentyst yc z n a Z uwagi na fakt, że modele te zapisywane są w postaci plików elektronicznych, w przypadku awarii systemu możliwe jest utracenie tych danych, jeśli wcześniej nie zostały one dodatkowo zapisane na przenośnych urządzeniach pamięci. Model z masy ogniotrwałej Modele z masy ogniotrwałej (fot. 7) mają zastosowanie przy wykonawstwie protez szkieletowych, mostów, gdzie wykorzystywana jest technika traconego wosku (4). Z uwagi na konieczność zastosowania bardzo wysokich temperatur w procesie odlewania metalowych struktur oraz fakt użycia siły odśrodkowej w trakcie odlewania materiał, z którego powstaje model, charakteryzuje się ognioodpornością i zwiększoną wytrzymałością mechaniczną (2). Materiał, z którego wykonywane są modele, cechuje się ekspansją, dzięki czemu możliwe jest zachowanie prawidłowych wymiarów odlewanych elementów. W przypadku zastosowania mas drobnoziarnistych możliwe jest uzyskanie większej dokładności przyszłej pracy. Inny podział modeli roboczych uwzględnia ilość użytych materiałów. Wśród nich możemy wyróżnić modele jednorodne, które wykorzystywane są przeważnie do przeciwzgryzów i pod łyżki indywidualne, oraz modele złożone, odlewane z dwóch różnych rodzajów gipsu (dwuwarstwowo) albo dodatkowo pokrywane są metalem. Zwykle górna warstwa modelu, na której będzie wykonywana praca, sporządzana jest z gipsu supertwardego, natomiast dolna (tzw. podstawa) z gipsu twardego. Warstwy połączone są na stałe. Modele dzielone Każde laboratorium techniczne wykonuje szereg prac, stosując model dzielony (składany). Model dzielony (fot. 8a-b, 9a-b) stosuje się w celu uzyskania prawidłowego dostępu do granicy preparacji korony, korony częściowej, wkładu koronowego czy wkładu koronowo-korzeniowego. Ma to znaczenie w związku z koniecznością preparacji i precyzyjnego dopracowania odbudowywanego zasięgu elementów uzupełnienia protetycznego. Podczas wykonywania modelu dzielonego należy spełnić warunki: precyzyjnie odwzorować kształt (wymiar), ostrokonturowość elementów, twardość, odporność na ściskanie i ścieranie powierzchni oraz stabilność konstrukcji. Istnieje wiele systemów modeli dzielonych. Wybór jednego z nich zależy od preferencji technika dentystycznego i laboratorium protetycznego oraz od oceny wad i zalet każdej z nich. Każdy system musi odpowiadać pewnym kryteriom: musi dokładnie odwzorowywać przygotowany ząb, wszystkie powierzchnie powinny być starannie duplikowane, bez pęcherzyków lub pustych przestrzeni, pozostała struktura nieprzygotowanych zębów znajdujących się blisko przyszyjkowo w stosunku do linii końcowej musi być wyraźna na modelu, zwykle uwidoczniona na obszarze 0,5-1 mm, niezbędny jest wystarczający dostęp do obrzeży. Przy wyborze systemu modelu dzielonego należy pamiętać o tym, że nie wolno łączyć dwóch rodzajów gipsów, jeśli nie wiążą one równocześnie, a następnie poddawać ich namoczeniu, np. przy obcinaniu na mokro. Na skutek powtórnego przeniknięcia wody do dwóch różnych gipsów, o dwóch różnych ekspansjach, zaczynają one rozszerzać się i wywierają na siebie wpływ mechaniczny, czego konsekwencją są mikroodkształcenia. Modele odzwierciedlające stany specjalne Oprócz powyższych na uwagę zasługuje oddzielna grupa modeli, których zadaniem jest odzwierciedlenie tzw. stanów specjalnych (fot.10). Wśród nich wyróżniamy takie, które odwzorowują prawidłowy zasięg podłoża, zasięg podłoża zredukowany lub nietypowy po resekcji szczęki albo żuchwy oraz pod wykonawstwo prac na implantach. W sytuacji podłoża protetycznego prawidłowo ukształtowanego na modelu będą widoczne: podłoże kostne właściwie ukształtowane, bez ubytków i zbędnych wypukłości, wyrostki zębodołowe wyraźnie zachowane o przekroju w kształcie litery U, przyczepy ruchomej błony śluzowej, więzadło i wędzidełka umiejscowione dosyć daleko od grzbietu wyrostka zębodołowego, brak obecnych podcieni utrudniających lub uniemożliwiających wykonanie protezy o właściwej stabilizacji i adhezji, brak widocznych skutków zmian patologicznych zarówno w obrębie tkanek twardych, jak i miękkich (np. zbliznowacenia powstałe po przebytej radioterapii, ubytki kostne po resekcji szczęki lub żuchwy, obszerne ubytki kostne po usuniętej zmianie nowotworowej), podniebienie umiarkowanie wysklepione. W przypadku modeli odzwierciedlających podłoże zredukowane lub nietypowe możemy zaobserwować: nieprawidłowo ukształtowany wyrostek zębodołowy, który często ma cechy ruchomości, z licznymi podcieniami (np. wałowaty, kolbowaty, szablasty), obustronną kolbowatość wyrostka uniemożliwiającą wprowadzenie protezy na podłoże (często wymaga zabiegu chirurgicznego), wyjątkowo silną resorpcję, która obejmuje trzon żuchwy lub szczęki (może być przyczyną drastycznej redukcji pola protetycznego), znaczną dysproporcję pomiędzy wyrostkiem zębodołowym szczęki i żuchwy. 55

8 t ec h n i k a dentyst yc z n a Fot. 10. Model pacjenta po częściowej resekcji szczęki 10 Podsumowanie Rozwój technologii komputerowej przeniósł się także do branży medycznej, w tym do stomatologii. Na rynku istnieje wiele różnych systemów, w których można wykonać model stomatologiczny, jednak najnowsze programy stosowane do wykonywania prac protetycznych umożliwiają pominięcie etapu wykonywania takiego modelu dzięki zastosowaniu programów tworzących modele cyfrowe. Obecnie jednak wciąż takie systemy nie są zbyt popularne na świecie, mimo iż dokumentacja medyczna w coraz większym stopniu przyjmuje formę zapisu elektronicznego. Pojawienie się modeli cyfrowych związane jest przede wszystkim ze współczesną rzeczywistością, która w nieunikniony sposób dąży do zinformatyzowania większości dziedzin naszego życia. Ponadto zmiana zapisu ustaw i prawa determinują poniekąd formę przechowywania danych pacjenta (historii choroby, w tym dokumentacji dodatkowej w formie zdjęć rentgenowskich, fotografii, badań dodatkowych). Obecnie w gabinetach stomatologicznych i placówkach medycznych rutynowo prowadzone są kartoteki elektroniczne, natomiast same modele gipsowe tylko w niewielu ośrodkach w kraju zastąpione są dokumentacją cyfrową. Można wnioskować, że w przyszłości modele cyfrowe mogą w pełni zastąpić modele gipsowe. Jednak bez względu na wybrany rodzaj modeli stomatologicznych każdy model, na którym będzie w przyszłości wykonana praca, musi być wytrzymały, odporny na ścieranie, cechować się jak najlepszym odwzorowaniem detali i wykazywać kompatybilność ze stosowanymi materiałami. Piśmiennictwo 1. Borys M., Szyszkowska A., Dejak B.: Techniki cyfrowego odwzorowania kształtu opracowanych zębów za pomocą skanerów zewnątrzustnych. Protet. Stomatol., 2012, 62, 2, Ciaputa A., Ciaputa T.: Podstawy wykonawstwa prac protetycznych. Wyd. Elamed, Katowice McGivney G.P, Carr A.B.: Ruchome protezy częściowe w ujęciu McCrackena. Wyd. Czelej, Lublin Rekść M., Rekść P., Kurpiejewska R., Klimek L.: Wpływ wykonywania formy odlewniczej na jakość odlewu. Nowocz. Tech. Dent., 2013, 3, Craig R.G, Powers J.M., Wataha J.C.: Materiały stomatologiczne. Wyd. Medyczne Urban & Partner, Wrocław Syrek H.: Zastosowanie drukarek 3D do wytwarzania modeli woskowych w procesie odlewania metodą traconego wosku. Nafta- -Gaz, 2013, 12, (dostęp: r.) (dostęp: r.). 1, 2, 3, 4 Zakład Protetyki Stomatologicznej UM w Lublinie p.o. kierownika: dr hab. n. med. Janusz Borowicz 56