Zmiany składu gatunkowego gryzoni na terenie olsów Kampinoskiego Parku Narodowego wywołane obniżaniem się poziomu wód gruntowych

Transkrypt

1 RAFAŁ ŁOPUCKI, IWONA MRÓZ, MONIKA PRASOWSKA Instytut Ochrony Środowiska KUL, Katedra Ekologii Stosowanej, Lublin, al. Kraśnicka Zmiany składu gatunkowego gryzoni na terenie olsów Kampinoskiego Parku Narodowego wywołane obniżaniem się poziomu wód gruntowych 72 Wstęp Jednym z negatywnych zjawisk odnotowanych w przyrodzie Kampinoskiego Parku Narodowego jest obniżanie się poziomu wód gruntowych. Ocenia się, że w ciągu ostatnich 70 lat poziom wód na obszarze tzw. pasów bagiennych obniżył się co najmniej o cm (Sikorska-Maykowska 1994). Konsekwencją tego zjawiska są istotne zmiany zachodzące w ekosystemach ściśle uzależnionych od wysokiego poziomu wody, np. w lasach olszowych i łęgowych, zbiorowiskach turzycowych, torfowiskach, a także zbiornikach wodnych (np. wyschnięcie jeziora Łuże). Na podstawie analizy zdjęć lotniczych oszacowano, że w 1994 r. tylko 2,1% wód i terenów podmokłych pozostało w stanie niezmienionym w stosunku do stanu sprzed 40 lat (1954 r.) (Chmielewski i in. 1996). Przebudowa składu gatunkowego ekosystemów Parku następuje w sposób naturalny (sukcesja ekologiczna), jak również jest inicjowana i przyspieszana przez człowieka (zalesianie). Charakter i tempo zmian składu roślinności w skali wielkopowierzchniowej jest dość dobrze poznane (Solon 2003). Znacznie mniej natomiast wiadomo o zmianach składu gatunkowego i ilościowego fauny Parku. Dotyczy to szczególnie populacji

2 zwierząt zamieszkujących siedliska wilgotne, ulegające najsilniejszym zmianom. Wiele gatunków zwierząt lub całe ich zespoły można uznać za bioindykatory zachodzących przemian (np. ptaki: Diehl 2003, Wasilewski i in. 2003). Z tego powodu szczególnie ważne wydaje się rozpoznanie stanu fauny na terenach najbardziej narażonych na osuszanie, w celu podjęcia prób przeciwdziałania zanikowi poszczególnych gatunków lub przewidywania kolejnych etapów rozwoju. Jednym z takich środowisk o charakterystycznym dla Parku, typowo puszczańskim charakterze, jest rozległy kompleks lasów olszowych w północno-zachodniej części KPN wchodzących w skład obszaru ochrony ścisłej Krzywa Góra. Na terenie tym zaobserwowano charakterystyczne objawy osuszania brak stagnującej wody, mineralizację gleby oraz zmiany roślinności dna lasu: pojawienie się grądowych gatunków roślin, ustępowanie turzycy i trzciny, rozprzestrzenianie się pokrzywy i uczepu trójlistkowego (Wasilewski i in. 2003, obserwacje własne). W olszynach Krzywej Góry od wielu lat prowadzone są badania nad występującym tam zespołem drobnych gryzoni. Dane z lat wskazują, że drzewostany olchowe zasiedlane były głównie przez nornicę rudą Clethrionomys glareolus (90-99% odławianych osobników) gryzonia leśnego preferującego siedliska wilgotne. Inne gatunki gryzoni, tj. mysz leśna Apodemus flavicollis, mysz zaroślowa A. sylvaticus, mysz polna A. agrarius i nornik bury Microtus agrestis występowały bardzo nielicznie, stanowiąc w sumie mniej niż 10% odłowionych osobników. Osobniki tych gatunków pochodziły prawdopodobnie z sąsiadujących z olsem zbiorowisk roślinnych: boru, grądu i zbiorowisk łąkowych (Andrzejewski, Owadowska 1994, Andrzejewski i in.1997, Owadowska 1999 ). Celem niniejszej pracy było przedstawienie wyników odłowów gryzoni i innych drobnych ssaków w drzewostanach olszowych Krzywej Góry oraz opis zmian składu gatunkowego na tym obszarze w latach Teren badań Ols porzeczkowy Ribo nigri-alnetum, w którym prowadzono badania drobnych gryzoni, zajmuje ok. 800 ha obszaru ochro- 73

3 ny ścisłej Krzywa Góra (całkowita pow ha) (52 19 N, E). Jest to zespół roślinny należący do klasy Alnetea glutinosae lasów olszowych niżowego obszaru Polski (Matuszkiewicz 2003). Gatunkami charakterystycznymi są: dominująca w drzewostanie olsza czarna Alnus glutinosa z domieszką brzozy omszonej Betula pubescens oraz obecna w podszycie porzeczka czarna Ribes nigrum. W skład podszytu wchodzi także kruszyna pospolita Frangula alnus, jarzębina pospolita Sorbus aucuparia i rzadziej czeremcha zwyczajna Padus avium. Runo stanowi bujna roślinność, której rozmieszczenie zależy od, typowej dla olsów, kępowo-dolinkowej struktury dna lasu, typowej dla olsów. Kępy są porastane przez rośliny siedlisk niezabagnionych, np. wietlicę samczą Athyrium filix-femina, szczawik zajęczy Oxalis acetosella; w zalewanych wodą dolinkach rosną typowe rośliny olsowe, jak karbieniec pospolity Lycopus europaeus, turzyca długokłosa Carex elongata oraz gatunki szuwarowe i wodne, np: przytulia błotna Galium palustre, kosaciec żółty Iris pseudacorus, turzyca błotna Carex acutiformis, knieć błotna Caltha palustris (Kloss 2003). Lasy olszowe rosną na podłożu typu torfów niskich o wysokim poziomie wód gruntowych, często z wodą stagnującą w dolinkach między kępami przez kilka miesięcy w roku. Gwarantuje to zachowanie kępowo-dolinkowej struktury podłoża oraz występowanie wodnych i szuwarowych gatunków roślin. Występujący na terenie Parku deficyt wody powoduje skrócenie lub brak okresów przestoju wody, prowadząc w konsekwencji do ustępowania roślin wodnych i szuwarowych, rozprzestrzeniania się gatunków siedlisk bardziej suchych, np. leszczyny Corylus avellana, pokrzywy Urtica dioica, konwalijki dwulistnej Majanthemum bifolium, zaniku kępowo-dolinkowego ukształtowania dna lasu oraz braku naturalnych odnowień podokapowych olszy (Matuszkiewicz 2003, Kloss 2003, Solon 2003). 74 Metoda Połowy gryzoni prowadzone były w latach Gryzonie odławiano w pułapki żywołowne z przynętą (ziarno owsa). Pułapki kontrolowano dwa razy na dobę rano, około godz. 7,

4 i wieczorem, około godz. 19. Określano gatunek, płeć i masę ciała złowionych zwierząt, które następnie wypuszczano w miejscu odłowu. We wszystkich latach połowy prowadzono na powierzchni ziemi, natomiast w latach pułapki instalowano dodatkowo na pniach olszy na wysokości 1,5 m od poziomu gruntu. Pozwoliło to na odnotowanie typowo nadrzewnych gatunków drobnych gryzoni. Odłowy prowadzono w sierpniu i wrześniu, kiedy zagęszczenie populacji gryzoni jest najwyższe, dzięki czemu zarejestrowano nawet mało liczne gatunki. Wyniki Złowienia w pułapkach naziemnych. W ciągu 6 lat badań w pułapki naziemne odłowiono 5 gatunków gryzoni, 2 gatunki ssaków owadożernych i 1 gatunek drobnego drapieżnika łasicę; w sumie 8078 złowień (tab. 1). Spośród gryzoni tylko 2 gatunki: nornicę rudą i mysz leśną odławiano w każdym roku badań. Mysz polną stwierdzono podczas 3 sezonów badawczych, natomiast mysz domową Mus musculus i badylarkę Micromys minutus odławiano sporadycznie. Pozostałe gatunki drobnych ssaków: ryjówka aksamitna Sorex araneus i ryjówka malutka S. minutus oraz łasica Mustela nivalis łowiły się w pułapki przypadkowo, gdyż ziarno owsa nie stanowi dla nich przynęty pokarmowej. Szczegółową analizę prowadzono w odniesieniu do dwóch gatunków typowo leśnych gryzoni: nornicy rudej i myszy leśnej, ponieważ ich łowiono najwięcej. Złowienia tych gatunków analizowano pod względem pory doby (dzień/noc), co pozwoliło na uwzględnienie różnic w rytmie aktywności dobowej. W całym okresie badań najczęściej łowionym gatunkiem w ciągu dnia była nornica ruda, a udział złowień myszy leśnej utrzymywał się na bardzo niskim poziomie (<1%), jedynie w 2004 r. złowienia myszy stanowiły 2,7%. Analizując wyniki połowów nocnych stwierdzono, że dominującym gatunkiem była również nornica ruda, jednak udział jej złowień zmniejszał się w kolejnych latach. Wzrastał natomiast udział złowień myszy leśnej: od ok. 2% w 1999 r. do ponad 31% w 2004 r. (ryc. 1). Wzrost ten jest istotny statystycznie (logit: p=0,000, χ 2 =467,9, df=1). 75

5 Tab. 1. Liczba złowień drobnych ssaków w pułapki naziemne w latach Number of small mammals caught in traps placed on the ground in the years Gatunki Species Nornica ruda Clethrionomys glareolus Mysz leśna Apodemus flavicollis Mysz polna A. agrarius Badylarka Micromys minutus Mysz domowa Mus musculus Ryjówka aksamitna Sorex araneus Ryjówka malutka S. minutus Łasica Mustela nivalis Razem Total Złowienia w pułapkach nadrzewnych. W pułapki umieszczone na pniach drzew złowiło się 839 gryzoni należących do 4 gatunków. Oprócz gatunków łowionych na poziomie gruntu (nornica ruda, mysz leśna, badylarka) odnotowano ponadto obecność orzesznicy Muscardinus avellanarius, gryzonia z rodziny pilchowatych Gliridae. Obecność orzesznicy notowano we wszystkich latach, w których stosowano pułapki nadrzewne ( ). W przypadku odłowów w pułapki umiejscowione na drzewach, skład gatunkowy gryzoni był różny w zależności od pory doby. W dzień łowiła się nornica (100% złowień). Jedynie w 2004 r. odnotowano również obecność myszy leśnej (8% złowień) oraz badylarki (1 złowienie). W nocy odławiano zarówno nornicę, mysz leśną, jak i orzesznicę (ryc. 2). W kolejnych latach badań zaznaczył się także zmniejszający się udział złowień nornicy, a rosnący myszy leśnej i orzesznicy. Potwierdza to wyniki uzyskane wcześniej dla złowień naziemnych, pokazujące rosnący udział złowień myszy leśnej w olsie. 76

6 Dyskusja Postępujące od lat osuszanie lasów olszowych w KPN, wyrażające się skróceniem okresów występowania wody powierzchniowej i przebudową roślinności dna lasu, pociąga za sobą także zmiany w faunie drobnych ssaków. Na razie zmiany te dotyczą głównie liczebności występujących tam gatunków gryzoni leśnych: nornicy rudej i myszy leśnej. Zwiększanie udziału myszy leśnej w zgrupowaniu gryzoni w drzewostanach olszowych wyraźnie wskazuje na zmiany zachodzące w środowisku badanego obszaru, ponieważ charakterystycznym siedliskiem bytowania myszy leśnej są grądy, lasy mieszane i bory, a więc ekosystemy znacznie suchsze niż olsy (Andrzejewski 2003). Osobniki tego gatunku odławiano w olsie w poprzednich latach rzadko (Owadowska 1999). Były to prawdopodobnie osobniki pochodzące z sąsiadujących z olsem ekosystemów, tj. grądów i borów porastających pas wydmowy, C. glareolus A. flavicollis % 100 Frakcja od³owów - Percentage Ryc. 1. Udział złowień nornicy rudej i myszy leśnej do pułapek naziemnych w godzinach nocnych w latach Percentage of Clethrionomys glareolus (white) and Apodemus flavicollis (grey) captures in traps placed on the ground in the years

7 C. glareolus A. flavicollis M. avellanarius % 100 Frakcja od³owów - Percentage gdyż wiadomo, że mysz leśna charakteryzuje się rozległym zakresem penetracji (Wolton, Flowerdew 1985), np. wielkość areału osobniczego samców może wynosić ponad 3200 m 2 (Zejda, Pelikan 1969). Istotny wzrost odłowów myszy leśnych może oznaczać, że coraz częściej użytkują one lasy olszowe i tworzą tam stałą populację. Pozostałe gatunki gryzoni: mysz polna, mysz domowa i badylarka, były odławiane tak nielicznie, iż nie pozwalało to na ocenę trendu zmian ich liczebności. Są to gatunki charakterystyczne dla innych środowisk niż lasy, tj. środowisk otwartych lub ekotonowych i proces osuszania olsu zapewne nie powinien mieć wpływu na ich liczebność na tym obszarze. Nieliczne złowienia tych gatunków odnotowane w latach 90-tych świadczą o tym, że stanowią one stały składnik fauny omawianego te Ryc. 2. Udział złowień nornicy rudej, myszy leśnej i orzesznicy do pułapek nadrzewnych w godzinach nocnych w latach Percentage of Clethrionomys glareolus (white), Apodemus flavicollis (grey) and Muscardinus avellanarius (black) captures in traps placed on the trees at nights in the years

8 renu. Natomiast brak złowień nornika burego, którego stwierdzano w olsie jeszcze na początku lat 90-tych (Andrzejewski 2003) może świadczyć, że populacja tego gatunku na Krzywej Górze zanikła. Ważnym faktem było również stwierdzenie na badanym terenie stałej obecności orzesznicy, uważanej za jeden z najrzadszych gatunków ssaków KPN (Andrzejewski 2003). Zwiększający się udział myszy leśnej w zespole gryzoni na terenie olsu zmienia sytuację ekologiczną gryzoni tworzących tam stałe populacje: nornicy rudej i orzesznicy. Uważa się bowiem, że mysz jest gatunkiem konkurencyjnym (dominującym) w stosunku do nornicy (Andrzejewski, Olszewski 1963). Wzrost liczebności myszy leśnej nie musi powodować spadku liczebności populacji nornicy, ale wpływa na zmianę rytmu dobowego tego gatunku nornica jest bardziej aktywna w ciągu dnia, być może w celu uniknięcia kontaktów z konkurentem. Obecność myszy leśnej może również wpływać na populację orzesznicy. Gatunki te posiadają bowiem podobną niszę pokarmową (jedzą głównie nasiona) oraz przestrzenną penetrują pnie drzew. Mogą więc konkurować ze sobą zarówno o przestrzeń, np. miejsca gniazdowe, jak i o pokarm wysokoenergetyczne nasiona niezbędne orzesznicy do przetrwania zimy. Na obecnym etapie badań nie można przesądzić, czy zaobserwowane zmiany w zgrupowaniach drobnych gryzoni są trwałe. Wiadomo, że gryzonie charakteryzują się znacznymi fluktuacjami liczebności (Pucek i in. 1993) i zwiększony udział danego gatunku może być wynikiem wysokiej liczebności jego populacji w ogóle. Jednak we wcześniejszych latach, kiedy na terenie KPN również występowały okresy wysokich liczebności gryzoni, udział myszy leśnej w drzewostanach olszowych nigdy nie był wysoki nie przekraczał kilku procent. Dalszy monitoring zespołu drobnych ssaków pozwoli wykazać, czy obserwowane zmiany składu gatunkowego tych zwierząt na terenie lasów olszowych będą kolejnym przykładem przebudowy przyrody KPN wywołanej zmianą stosunków wodnych. 79

9 SUMMARY The changes in rodent community in the alder forests of the Kampinoski National Park (Central Poland) caused by lowering of groundwater level Present decline of underground and surface waters in the Kampinoski National Park causes successional changes in ecosystems and populations which depend on high water table, e.g. alder forest in the Krzywa Góra protected area. Earlier studies ( ) showed that bank vole Clethrionomys glareolus was the most numerous species (90-99%) in this area. In rodents were caught in live-traps placed on the ground and on tree trunks 1,5 m above the ground. Occurrence of 6 species of rodents (C. glareolus, Apodemus flavicollis, A. agrarius, Micromys minutus, Mus musculus, Muscardinus avellanarius), 2 species of shrews (Sorex araneus, S. minutus), and of weasel (Mustela nivalis) were recorded. It was found that the number of captures of bank voles decreased, and the number of the other rodent species increased, especially A. flavicollis, a species characteristic of more dry woodland. It may compete with bank vole affecting mainly not the population density but temporal activity pattern of the latter (activity of bank vole becomes more diurnal), and with M. avellanarius both for food and space, and therefore, it may cause the decrease of population of this very rare species. 80 PIŚMIENNICTWO Andrzejewski R Drobne ssaki owadożerne i gryzonie. W: Andrzejewski R. (red.). Kampinoski Park Narodowy. Tom I. Wydawnictwo Kampinoski Park Narodowy, Izabelin: Andrzejewski R., Babińska-Werka J., Liro A., Owadowska E., Szacki J The attractiveness of conspecific and interspecific odor for bank voles Clethrionomys glareolus. Acta Theriologica 42 (2): Andrzejewski R., Olszewski J Social behaviour and interspecific relation in Apodemus flavicollis (Melchior, 1834) and Clethrionomys glareolus (Schreber 1780). Acta Theriologica 7 (10):

10 Andrzejewski R., Owadowska E Use of odour bait to catch bank voles. Acta Theriologica 39 (2): Chmielewski T.J., Olenderek H., Sielewicz B., Solon J Zmiany struktury przestrzennej i warunków ekologicznych krajobrazu Puszczy Kampinoskiej w ostatnich 40 latach. Materiały Konferencji SGGW. Diehl B Sukcesja roślinna na Łąkach Strzeleckich a zmiany w zespołach ptaków. W: Andrzejewski R. (red.). Kampinoski Park Narodowy. Tom I. Wydawnictwo Kampinoski Park Narodowy, Izabelin: Kloss M Zbiorowiska leśne i zaroślowe. W: Andrzejewski R. (red.). Kampinoski Park Narodowy. Tom I. Wydawnictwo Kampinoski Park Narodowy, Izabelin: Matuszkiewicz J.M Charakterystyka Puszczy Kampinoskiej na tle geobotanicznego podziału Polski. W: Andrzejewski R. (red.). Kampinoski Park Narodowy. Tom I. Wydawnictwo Kampinoski Park Narodowy, Izabelin: Owadowska E The range of olfactory familiarity between individuals in a population of bank voles. Acta Theriologica 44 (2): Pucek Z., Jędrzejewski W., Jędrzejewska B., Pucek M Rodent population dynamics in a primeval deciduous forest (Białowieża National Park) in relation to weather, seed crop and predation. Acta Theriol. 38: Sikorska-Maykowska M Dynamika zmian warunków wodnych w zlewni Łasicy i ich wpływ na środowisko przyrodnicze. W: Betley-Konecka K. (red.). Prognozowanie przemian właściwości gleb Kampinoskiego Parku Narodowego na tle innych komponentów środowiska przyrodniczego. Wydawnictwo Fundacja Rozwój SGGW : Solon J Dynamika roślinności Kampinoskiego Parku Narodowego i jego otuliny. W: Andrzejewski R. (red.). Kampinoski Park Narodowy. Tom I. Wydawnictwo Kampinoski Park Narodowy, Izabelin: Wasilewski A., Cygan J.P., Kowalski M., Olech B., Sierakowski K Reakcje awifauny na przekształcenia ekosystemów leśnych w Puszczy Kampinoskiej. W: Andrzejewski R. (red.). Kampinoski Park Narodowy. Tom I. Wydawnictwo Kampinoski Park Narodowy, Izabelin:

11 Wolton R.J., Flowerdew J.R Spatial distribution and movements of wood mice, yellow necked mice and bank voles. Symp. Zool. Soc. Lond. 55: Zejda J., Pelikan J Movements and home ranges of some rodents in lowland forests. Zool. Listy 18: