ROCZNIK TOMISTYCZNY 5 (2016)

Transkrypt

1

2 ROCZNIK TOMISTYCZNY 5 (2016)

3 OΩMI MO TA XPONIKA I ANNARIUS THOMISTICUS THOMISTIC YEARBOOK THOMISTisChe jahrbuch ANNUAIRE THOMISTIQUE ANNUARIO TOMISTICO TOMISTICKÁ ROČENKA

4 ROCZNIK TOMISTYCZNY 5 (2016) Naukowe Towarzystwo Tomistyczne Warszawa

5 KOMITET REDAKCYJNY / EDITORIAL BOARD: Michał Zembrzuski (sekretarz / secretary), Maciej Słęcki, Magdalena Płotka (zastępca redaktora naczelnego / deputy editor), Anna Kazimierczak-Kucharska, Dawid Lipski, Izabella Andrzejuk, Artur Andrzejuk (redaktor naczelny / editor-in-chief ) RADA NAUKOWA / SCIENTIFIC COUNCIL: Adam Wielomski, Stanisław Wielgus, Antoni B. Stępień, Sławomir Sobczak, Arkady Rzegocki, Andrzej Maryniarczyk, Marcin Karas, Krzysztof Kalka, Marie-Dominique Goutierre, Mieczysław Gogacz, Paul J. Cornish, Mehmet Zeki Aydin, Artur Andrzejuk, Anton Adam. RECENZENCI / REVIEWERS Antoni B. Stępień, Paul J. Cornish, Tomasz Pawlikowski, Marie-Dominique Goutierre, Piotr Mazur, Grzegorz Hołub, Andrzej Jonkisz, Marek Prokop REDAKCJA JĘZYKOWA / LANGUAGE EDITORS Elżbieta Pachciarek (j. polski), Bernice McManus-Falkowska, Magdalena Płotka (j. angielski), Hildburg Heider (j. niemiecki), Christel Martin, Iwona Bartnicka, (j. francuski), Michał Zembrzuski (greka, łacina) PROJEKT OKŁADKI Mieczysław Knut OPRACOWANIE GRAFICZNE, SKŁAD I ŁAMANIE Maciej Głowacki Artur Andrzejuk / Naukowe Towarzystwo Tomistyczne (wydawca / editor) Warszawa 2016 ISSN Rocznik Tomistyczny ukazuje się dzięki pomocy Jacka Sińskiego Redakcja Rocznika Tomistycznego ul. Klonowa 2/ Komorów POLSKA Druk i dystrybucja: WYDAWNICTWO von borowiecky Radzymin ul. Korczaka 9E tel./fax (0 22) , tel e mail: ksiegarnia@vb.com.pl

6 Spis treści Od Redakcji...11 Mieczysław Gogacz Arkady Rzegocki Professor Wojciech Falkowski Sarmatian and gentleman...17 Ignacy Dec Z moich spotkań z prof. Mieczysławem Gogaczem...21 Maciej Słęcki Wykaz publikacji profesora Mieczysława Gogacza z lat oraz uzupełnienia i poprawki do wykazu z lat Mieczysław Gogacz Qu est-ce que la réalité? Artur Andrzejuk Koncepcja istnienia w ujęciu Mieczysława Gogacza. Przyczynek do dziejów formowania się tomizmu konsekwentnego Rozprawy i artykuły Michał Zembrzuski Prawda o intelekcie. Mieczysława Gogacza rozumienie intelektu możnościowego i czynnego...75 Agnieszka Gondek Pedagogika Mieczysława Gogacza propozycja realistycznego wychowania i wykształcenia na tle współczesnej pedagogiki zorientowanej idealistycznie...91 Ewa A. Pichola Niekonsekwentne serce fenomenologa wobec serca konsekwentnego tomisty. Porównanie koncepcji serca Dietricha von Hildebranda z mową i słowem serca Mieczysława Gogacza Bożena Listkowska Stosunek do samego siebie a poczucie szczęścia w ujęciu Ericha Fromma i Mieczysława Gogacza. Studium porównawcze Michał Głowala Istnienie i życie. Uwagi na marginesie zasady vivere viventibus est esse Richard Zan Gott ist die Umwelt des Menschen. Über die Gotteserkenntnis nach Thomas von Aquin Artur Andrzejuk Problem źródeł Tomaszowej koncepcji esse jako aktu bytu Magdalena Płotka Tomasz z Akwinu o życiu czynnym i kontemplacyjnym Izabella Andrzejuk L amitié dans les textes de Thomas d Aquin...203

7 Paulina Biegaj Serca świętych zwrócone ku prawu Bożemu. Biblijno-filozoficzne podstawy wykładni prawa Bożego w nauce św. Tomasza z Akwinu Grzegorz Hołub Potencjalność embrionu a koncepcja duszy ludzkiej Jacek Grzybowski Czy relacja najsłabszy rodzaj bytowości w metafizyce św. Tomasza może stanowić fundament realnego bytu narodu? Anna Mandrela Krytyka koncepcji reinkarnacji w Summa contra Gentiles św. Tomasza z Akwinu Kamil Majcherek Tomasz z Akwinu i William Ockham o celowości świata natury Dawid Lipski Problematyka istnienia i istoty w poglądach Tomasza z Sutton Tomasz Pawlikowski Problem subsystencji w Logice Marcina Śmigleckiego Jan Pociej Piotra Semenenki próba odnowy filozofii klasycznej Maria Boużyk Jacek Woroniecki o modlitwie jako czynniku doskonalącym naturę człowieka Sprawozdania i recenzje Anna Kazimierczak-Kucharska Warszawscy tomiści na X Polskim Zjeździe Filozoficznym Poznań, września 2015 roku Piotr Roszak Sprawozdanie z 5. Międzynarodowej Konferencji The Virtuous Life. Thomas Aquinas on the Theological Nature of Moral Virtue, Thomas Institute, Utrecht (Holandia) grudnia 2015 r Michał Zembrzuski Sprawozdanie z sympozjum ku czci św. Tomasza z Akwinu w rocznicę jego śmierci 9 marca 2016 roku Izabella Andrzejuk Tomizm na konferencji Filozoficzne aspekty mistyki 15 kwietnia Artur Andrzejuk Tomizm fenomenologizujący Antoniego B. Stępnia. Recenzja: 1) A. B. Stępień, Studia i szkice filozoficzne, t. 1, do druku przygotował A. Gut, Lublin 1999; 2) A. B. Stępień, Studia i szkice filozoficzne, t. 2, do druku przygotował A. Gut, Lublin 2001; 3) A. B. Stępień, Studia i szkice filozoficzne, t. 3, do druku przygotował R. Kryński, Lublin Dawid Lipski Recenzja: Tomasz z Akwinu, Komentarz O pamięci i przypominaniu, przekład i opracowanie Michał Zembrzuski, w: Opera philosophorum medii aevii. Textus et studia, t.13, Warszawa

8 Artur Andrzejuk Recenzja: Michał Zembrzuski, Od zmysłu wspólnego do pamięci i przypominania. Koncepcja zmysłów wewnętrznych w teorii poznania św. Tomasza z Akwinu, Wydawnictwo Campidoglio, Warszawa 2015, stron Artur Andrzejuk Un «thomisme gay» du Père Oliva. Recenzja: Adriano Oliva, Amours. L`Église, les divorcés remariés, les couples homosexuels, Paris 2015, pp Artur Andrzejuk Recenzja: Arkadiusz Gudaniec, Paradoks bezinteresownej miłości. Studium z antropologii filozoficznej na podstawie tekstów św. Tomasza z Akwinu, Lublin Artur Andrzejuk Recenzja: Paweł Gondek, Projekt autonomicznej filozofii realistycznej. Mieczysława A. Krąpca i Stanisława Kamińskiego teoria bytu, Lublin 2015, ss Polemiki i dyskusje Kilka słów o tomizmie konsekwentnym, jego historii i głównych założeniach z prof. Mieczysławem Gogaczem rozmawia Bożenia Listkowska Piotr Moskal Kilka uwag w związku z recenzją dr Izabelli Andrzejuk mojej książki Traktat o religii Izabella Andrzejuk Odpowiedź na uwagi ks. prof. Piotra Moskala odnośnie do recenzji książki: Traktat o religii Nota o autorach...463

9 Table of Contents Editorial...11 Mieczysław Gogacz Arkady Rzegocki Professor Wojciech Falkowski - Sarmatian and gentleman...17 Ignacy Dec From my meetings with prof. Mieczyslaw Gogacz...21 Maciej Słęcki List of publications of Professor Mieczyslaw Gogacz in as well as additions and amendments to the list of Mieczysław Gogacz What is reality?...33 Artur Andrzejuk The Conception of Existence According to Mieczyslaw Gogacz. A Contribution to the History of Consequential Thomism s Formation...45 Dissertations and articles Michał Zembrzuski Truth about intellect. Understanding of possible and agent intellect in the thought of Mieczysław Gogacz...75 Agnieszka Gondek Pedagogy of Mieczyslaw Gogacz - a proposal of realistic education in the context of idealistically oriented modern pedagogy...91 Ewa A. Pichola Inconsequent Heart of the Phenomenologist in the light of Consequent Heart of the Thomist. Comparison of Dietrich von Hildebrand s Concept of the Heart to Mieczysław Gogacz s Speech and Voice of the Heart Bożena Listkowska Attitude towards self and the sense of happiness according to Erich Fromm and Mieczyslaw Gogacz. Comparative study Michał Głowala Actual Existence and Life. Some Remarks on vivere viventibus est esse Richard Zan God as the environment for man. The knowledge of God in account of St. Thomas Aquinas Artur Andrzejuk The Problem of Sources of Thomas Concept of esse as the Act of Being Magdalena Płotka Thomas Aquinas on active and contemplative life Izabella Andrzejuk Friendship (amicitia) in Thomas Aquinas` texts...203

10 Paulina Biegaj The hearts of the saints turned to the law of God. Biblical - philosophical basis of interpretation of the law of God in the philosophy of St. Thomas Aquinas Grzegorz Hołub The Potentiality of Embryo and the Concept of Human Soul Jacek Grzybowski Can relation that has the weakest kind of being in St. Thomas metaphysics constitute a foundation for the real being of a nation? Anna Mandrela Critique of the theory of reincarnation in Summa contra Gentiles by St. Thomas Aquinas Kamil Majcherek Thomas Aquinas and William of Ockham on the purposefulness of the natural world Dawid Lipski The problem of the existence and essence in the views of Thomas of Sutton Tomasz Pawlikowski The problem of Subsistence in The Logic of Marcin Śmiglecki Jan Pociej Piotr Semenenko s Attempt of Renewing of Classical Philosophy Maria Boużyk Jacek Woroniecki on Prayer as a Factor Improving Human Nature Reports and Reviews Anna Kazimierczak-Kucharska Warsaw Thomists on the X Polish Congress of Philosophy - Poznan, September Piotr Roszak Report of the 5th International Conference The Virtuous Life. Thomas Aquinas on the Theological Nature of Moral Virtue, Thomas Institute, Utrecht (Netherlands), December Michał Zembrzuski The report of the symposium in honor of St. Thomas Aquinas on the anniversary of his death - 9 March Izabella Andrzejuk Thomism at the conference Philosophical aspects of mysticism - 15 April Artur Andrzejuk Phenomenologising Thomism of Antoni B. Stepien. Review: 1) A. B. Stepien, Philosophical Studies and Sketches, ed. A. Gut, vol. 1, Lublin 1999; 2) A. B. Stepien, Philosophical Studies and Sketches, ed. A. Gut, vol. 2, Lublin 2001; 3) A. B. Stepien, Philosophical Studies and Sketches, ed. R. Kryński, Vol. 3, Lublin

11 Dawid Lipski Review: Thomas Aquinas, Commentary on The memory and remembering, transl. Michał Zembrzuski in Opera philosophorum medii aevii. Textus et studia, vol.13, Warsaw Artur Andrzejuk Review: Michał Zembrzuski, From common sense to the memory and recollection. The concept of internal sense in the theory of knowledge of St. Thomas Aquinas, Campidoglio, Warsaw 2015, pp Artur Andrzejuk Un «thomisme gay» du Père Oliva. Review: Adriano Oliva, Amours. L`Église, les divorcés remariés, les couples homosexuels, Paris 2015, pp Artur Andrzejuk Review: Arkadiusz Gudaniec, Paradox of selfless love. The study of philosophical anthropology in texts of St. Thomas Aquinas, Lublin Artur Andrzejuk Review: Paweł Gondek, Project of autonomous realistic philosophy. Mieczyslaw A. Krąpiec s and Stanislaw Kaminsky s theory of being, Lublin 2015, pp Controversy and Discussions A few words on consequent Thomism, its history and the major assumptions - Bożena Listkowska is interviewing Professor Mieczyslaw Gogacz Piotr Moskal Some remarks on Izabella Andrzejuk s review of my book Treaty on religion Izabella Andrzejuk The response of the remarks of Fr. prof. Piotr Moskal regarding the review of the book: The Treatise on Religion Note about authors...463

12 Maria M. Boużyk ROCZNIK TOMISTYCZNY 5 (2016) ISSN Jacek Woroniecki o modlitwie jako czynniku doskonalącym naturę człowieka Słowa kluczowe: tomizm, modlitwa, humanizm, wychowanie, filozofia Podejmując temat wychowawczej roli modlitwy w ujęciu Jacka Woronieckiego 1, chcemy zwrócić uwagę na filozoficzne elementy jego refleksji. Uwyraźnienie ich w tekstach o charakterze ściśle teologiczno-katechetycznym jest pomocne w ukazaniu humanizmu formacji chrześcijańskiej problemu ważnego ze względu na pogłębiający się dziś proces dechrystianizacji kultury europejskiej. Decyduje o nim zarówno laicyzacja i sekularyzacja społeczeństw, które przez wiele wieków budowały swoją tożsamość w odniesieniu do wartości ewangelicznych, jak i znacząca obecność w przestrzeni społecznej wyznań niechrześcijańskich, w szczególności islamu. Ponieważ Woroniecki tworzył w duchu tomizmu, więc jego rozważania zawsze niosą pewien ładunek filozoficzny. Spróbujemy to pokazać podejmując kolejno następujące zagadnienia: (1) modlitwy jako praktyki, (2) relacji człowieka do Boga, (3) łaski i natury, (4) mistyki codzienności, (5) form modlitwy i (6) czynników modlitwy. Dr hab. Maria M. Boużyk, adiunkt na Wydziale Nauk Pedagogicznych, Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. 1 Jacek Woroniecki ( ): dominikanin, teolog, filozof, pedagog, rektor UL (przedwojenny KUL), profesor Collegium Angelicum znacząca postać życia religijnego i kulturalnego okresu międzywojnia, zob. więcej: Sługa Boży ojciec Jacek Woroniecki uczy, red. M. L. Niedziela, Warszawa 2006, s

13 Maria M. Boużyk 1. Modlitwa jako praktyka Modlitwa jest jedną z form życia religijnego i ma wymiar wychowawczy. Wskazując na jej istotę, Woroniecki posługuje się pojęciem praktyki, które zaczerpnął z tradycji filozofii klasycznej i uszczegółowił tak, aby dotyczyło samej aktywności religijnej 2. W sensie ogólnym oznacza ono tak jak u Arystotelesa przede wszystkim obszar moralnego działania człowieka, tj. dwie z trzech dziedzin kultury: praktyczno-moralną i praktyczno -wytwórczą jako różnych od dziedziny teoretycznej (np. nauki). W sensie węższym w odniesieniu do życia religijnego słowo praktyka wyraża dobre życie chrześcijańskie, czyli życie wśród ludzi, przekształcanie świata oraz kontakt z Bogiem w modlitwie. Słowo praktyka może więc pojawiać się w odniesieniu do samej modlitwy jako postępowania człowieka związanego z przyjęciem podstawowej prawdy wiary o celu życia ludzkiego. Modlitwa będzie wtedy pojmowana jako fragment religijnego (tu: chrześcijańskiego) przeżywania przez człowieka rzeczywistości. Charakterystyczny więc dla religijności teocentryzm ma dwa wymiary: bezpośrednią relację do Boga (modlitwa) i postępowanie moralne w świetle prawd wiary (Dekalogu). Zauważamy więc, że modlitwa rozpatrywana w paradygmacie filozofii klasycznej to po prostu część praktycznego wymiaru ludzkiej kultury, a jako taka jest ze swej istoty praktyką. Modlitwa doskonali (rozwija) człowieka. Przedstawiając terminologiczną refleksję Woronieckiego spróbujmy pokazać charakterystyczne dla filozofii klasycznej uwzględnione przez myśliciela kluczowe dla wychowania kwestie praktyki, oczywiście w odniesieniu do modlitwy i jej roli w formacji humanistycznej. Woroniecki zgodnie z duchem filozofii perypatetyckiej przyjmuje, że każda praktyka potrzebuje teorii i każda praktyka może być przedmiotem refleksji teoretycznej. Praktyka modlitwy, niezbędna do rozwoju kultury duchowej człowieka, wymaga teorii modlitwy. Myśliciel zawsze podkreślał w pełni integralną formację człowieka, tj. łączenie sfery wychowania i oświaty: nie ma wychowania bez wiedzy, a wiedza bez wychowania traci swój sens. Podobnie jest z jego spojrzeniem na modlitwę. Wykorzystując arystotelesowską tezę o dwóch funkcjach rozumu (praktycznej i teoretycznej), próbuje pokazać zależność między teorią a praktyką modlitwy, posługując się kombinacją słów praktyka modlitwy 3. Ponieważ słowo modlitwa oddaje działanie praktyczne ze swej istoty (modlitwa to praktyka), Woroniecki zauważa, że słowo praktyka, dodane przed słowem modlitwa mogłoby sugerować, że mamy do czynienia z tautologią. Tymczasem, zda- 2 Zob. J. Woroniecki, Przewodnik po literaturze religijnej dla osób pragnących pogłębić swe wykształcenie w dziedzinie wiary katolickiej, Gubrynowicz i Syn, Księgarnia Powszechna, Lwów Włocławek 1914, s Zob. tamże. 358

14 Jacek Woroniecki o modlitwie jako czynniku doskonalącym naturę człowieka niem pedagoga, dzięki temu prostemu zabiegowi słownemu łatwiej nam dostrzec potrzebną w praktyce modlitewnej przestrzeń dla teorii: wiedzy modlitwy. Paradoksalnie uwidocznia się to wtedy gdy za radą Woronieckiego w wyrażeniu praktyka modlitwy, słowo modlitwa zastąpimy określeniem praktyka, otrzymując wyrażenie praktyka praktyki. Pozornie mogłoby się wydawać, że w tej słownej grze nie ma specjalnego sensu, tymczasem ujawnia ona, charakterystyczną dla działania ludzkiego, relację myślenia teoretycznego i praktycznego. Jak każda praktyka modlitwa wymaga kształcenia. Oba wyrażenia: praktyka modlitwy i teoria modlitwy są sensowne, bo kultura duchowa modlitwy łączy wiedzę i praktykę. W zaproponowanym wyjaśnieniu możemy dostrzec także charakterystyczne dla tomizmu stanowisko w kwestii relacji wiary i wiedzy: wiara nie może być bezrozumna. Podkreślmy jednak, że chodzi nam głównie o wymiar edukacyjny jako czynnik niezbędny w kształtowaniu ludzkich postaw. Wiedzę na temat modlitwy, w tym wyjaśnienia: czym jest, jakie formy przyjmuje i jaką rolę odgrywa w życiu chrześcijanina, Woroniecki czerpie oczywiście z Pisma Świętego, nauki Kościoła i wielowiekowej praktyki modlitewnej wiernych, przejawiającej się zarówno w kulcie publicznym, jak i w duchowym życiu świętych. Według myśliciela modlitwa jak już zaznaczyliśmy jest przede wszystkim działalnością praktyczną: sztuką, która wymaga nabycia określnych umiejętności. Tu ujawnia się antropologia charakterystyczna dla Woronieckiego-tomisty: człowiek jest bytem potencjalnym, a rozwój i kształt jego życia duchowego (nie tylko religijnego) dokonuje się ze względu na rozpoznawaną prawdę i dobro. W związku z tym kultura duchowa człowieka potrzebuje zarówno rozwoju poznania teoretycznego, jak i praktycznego. Przypomnienie tej zależności o charakterze filozoficznym jest bardzo istotne we współczesnych dyskusjach ze stanowiskami zbyt przeakcentowującymi element emocjonalno-wolitywny wiary i pokazuje pełny wymiar formacji humanistycznej właściwej wielowiekowej tradycji chrześcijaństwa. Według Woronieckiego udział poznania teoretycznego w działaniu ludzkim jest niebagatelny, istotne jest jednak wyważenie proporcji. Myśliciel, pisząc o modlitwie, którą powtórzmy traktuje jak część aktywności praktycznej człowieka, wskazuje, że wiedza teoretyczna na temat modlitwy, choć bardzo pomocna w rozwoju życia religijnego (duchowego), nie zastąpi jednak praktyki 4. 4 Zob. tamże. To przekonanie o łączeniu wiedzy i działania jest charakterystyczne dla poglądów Woronieckiego, nie tylko w odniesieniu do kwestii modlitwy. Zwracają na to uwagę komentatorzy jego pism, np. J. Gałkowski, Filozofia i człowiek w Katolickiej etyce wychowawczej Jacka Woronieckiego OP, w: Człowiek moralność wychowanie. Życie i myśl Jacka Woronieckiego OP, red. J. Gałkowski, M.L. Niedziela OP, Lublin 2000, s

15 Maria M. Boużyk 2. Relacja człowiek Bóg Problem stosunku człowieka do Boga to zagadnienie istotne dla kwestii modlitwy i jej znaczenia w humanistycznej formacji człowieka. Ta relacja odsłania jednocześnie praktyczną słabość wychowania ograniczonego do moralności przyrodzonej, a więc pozbawionego odniesienia do Transcendencji lub ujmującego tę relację w sposób niewłaściwy. W religiach przyrodzonych zauważa Woroniecki mamy do czynienia z bardzo niedoskonałymi, a nawet opacznymi pojęciami Boga i relacji religijnej: Dominującą cechą religii przyrodzonych była zwykle bojaźń wobec potęgi Boga i nieraz zasłaniała ona przed oczami ludzkości inne wznioślejsze strony tego cudownego stosunku zachodzącego między człowiekiem i Bogiem 5. Tymczasem w chrześcijaństwie relacja człowieka do Boga jest relacją dziecka do ojca, jest zatem osobowa, a swój fundament ma w miłości i zaufaniu. Jak wyjaśnia Woroniecki w wydanym tuż po wojnie komentarzu do spuścizny duchowej św. Faustyny pełne zrozumienie tej relacji bez wiary jest niemożliwe i dlatego zawsze musimy pamiętać, że stajemy: ( ) wobec tajemnicy Bożej, której żaden umysł stworzony nie zdoła zgłębić do dna. Nie mądrością tego świata należy pojmować i mierzyć tego rodzaju prawdy, ale mądrością Bożą, której nam udziela wiara i którą zagrzewa i oświeca jeszcze osobnym światłem darów Ducha Świętego miłość 6. Relacja, do której Bóg zaprasza człowieka jest ogromnym zobowiązaniem i drogą formacji wewnętrznej. Bóg jest wychowawcą człowieka. W związku z tym Woroniecki przestrzega przed tym, aby pobożność nie była tylko pozorna, lecz opierała się na mocy, która płynie z rzeczywistego związku człowieka z Bogiem. Chociaż jak podkreśla pedagog w niektórych duszach działanie Boga może zaznaczyć się szczególnym rozwojem życia duchowego (mistycznego), które jest przywilejem każdego chrześcijanina: Mało kto niestety zdaje sobie sprawę z tego, że gdy jest w stanie łaski, jest zarazem w stanie mistycznym, który mu wiele światła i pociechy dać może, o ile świadomie będzie nad jego rozwojem pracował 7. W każdej duszy w stanie łaski pisze Woroniecki jest obecny Bóg, który działa: Akcja ta Boża, w szczególny sposób przypisywana Duchowi Świętemu, przenika wszystkie władze duszy, wzmacniając je cnotami nadprzyrodzonymi i kierując ich działalnością 8. 5 Tenże, O stosunku moralności do religii, Wiadomości Archidiecezjalne Warszawskie 1 (1911) 3 4, s ; 5 6, s Podaję za najnowszym wydaniem tego tekstu w zbiorze artykułów Woronieckiego: tenże, Moralność a religia, art. cyt., w: tenże, U podstaw kultury katolickiej, Lublin 2002, s Tenże, Tajemnica miłosierdzia Bożego, Lublin 2001, s. 8 (publikacja pierwotnie wydana w 1945 roku). 7 Tenże, Przewodnik, dz. cyt., s. 63, zob. także tenże, Hagiografia. Jej przedmiot, trudności i zadania w Polsce, Kraków br., s Tenże, Przewodnik, dz. cyt., s

16 Jacek Woroniecki o modlitwie jako czynniku doskonalącym naturę człowieka Bóg przeznacza wybranych ludzi do wspinania się na szczyty doskonałości w życiu doczesnym. W tym przypadku potrzebny jest proces duchowego oczyszczenia i jakkolwiek podkreśla Woroniecki u wszystkich świętych przebiega on podobnie, to jednak zawsze ma swoją specyfikę: [ ] każdą duszę Bóg rzeźbi podług osobnego wzoru, zrodzonego z nieskończonej miłości, jaką do niej żywi i mającego na celu uwydatnić te odrębne cechy świętości, przeznaczone jej przez Stwórcę 9. Woroniecki zajmował się żywotami wielu świętych, m.in. św. Teresy z Lisieux. Analizując jej drogę rozwoju duchowego, wskazuje na proces oczyszczenia duszy św. Teresy, który nazywa procesem udziecinnienia cnót teologalnych. Na pewnym etapie życia duchowego umysł św. Teresy z Lisieux w kwestiach wiary nie mógł opierać się już na żadnych racjonalnych argumentach, nadzieja utraciła wszelkie podpory. Doświadczenia tej próby spowodowały, że Teresa coraz bardziej powierzała się Bogu, co Woroniecki komentuje: Kto tak całkowicie zaufa Bogu i całą troskę o siebie na Niego złoży, ten nabywa niesłychanej jakiejś swobody ducha i wolności, która mu pozwala całkowicie poświęcić się miłości Bożej [ ] w takiej atmosferze bezinteresowności mogą się w całej pełni rozwijać dziecinne cechy miłości 10. Zdaniem pedagoga święta Teresa własnym życiem pokazała na czym ma polegać istota stosunku człowieka do Boga: to dziecięce zawierzenie, ufność i dziecięca miłość. Dziejowa misja świętej Teresy zdaniem Woronieckiego polegała na przypominaniu, że: świętość, jako dzieło Boże, żąda z naszej strony dziecięcej uległości dla Boga. Aby zrozumieć doskonałość chrześcijańską i świętość, aby dać się niemi porwać i przerobić na modlę Bożą, trzeba przez cnoty teologiczne i dar pobożności, czyli pietyzmu udziecinnić sobie duszę w stosunku do Boga i w tym stanie dzieciństwa wytrwać 11. Filozoficzna refleksja, właściwa tomizmowi, stojąca u podstaw omawianego przez Woronieckiego problemu relacji człowieka i Boga, pokazuje tę relację jako realną, osobową i responsoryczną. 3. Łaska i natura Działanie wychowawcze Boga można też przedstawić jako przenikanie sfery przyrodzonej życia przez dodatkowe łaski. Woroniecki zauważa, na przykład, że życie społeczne, polityczne, ekonomiczne zostaje oczyszczone ze skrzywień natury ludzkiej przez kontakt z czynnikami nadprzyrodzonymi i w ten 9 Tenże, Misja św. Teresy od Dzieciątka Jezus. Teologiczne podstawy dziecięctwa duchowego, Warszawa 1926, s Tenże, Misja św. Teresy, dz. cyt., s Tamże, s

17 Maria M. Boużyk sposób zyskuje odpowiedni, ostateczny, transcendentny wektor. Najlepszym przykładem przenikania czynnika przyrodzonego i nadprzyrodzonego jest życie rodzinne: [ ] przez ustanowienie sakramentu małżeństwa Chrystus nadał tej komórce życia społecznego, jaką jest rodzina, charakter związku nadprzyrodzonego 12. Woroniecki zwraca też uwagę na życie rodzinne człowieka: Życie rodzinne zawiera nieraz duże trudności, zarówno w stosunkach dzieci do rodziców, jak i rodziców do dzieci lub rodzeństwa i krewnych między sobą. Aby sprostać tym podstawowym obowiązkom i w duchu chrześcijańskim je spełniać, trzeba na modlitwie je rozważać [ ] Nieraz dopiero w świetle modlitwy te obowiązki występują w całej pełni; zrozumie się wtedy ich doniosłość i dojrzy jednocześnie, jak się je zanieczyściło miłością własną 13. Jak pisze myśliciel życie przyrodzonew świetle łaski nabiera jakiejś mocy i barw i promieniowania. Według pedagoga można to dostrzec szczególnie w życiu świętych: proces przetwarzania i uszlachetniania pod wpływem łaski obejmuje u nich najprostsze i najniższe czynniki przyrodzone 14. Woroniecki ma tu na myśli jak sam wyjaśnia przede wszystkim znaczenie cnót teologicznych: wiary, nadziei i miłości usprawniających rozum i wolę w ukierunkowaniu się na Boga. Wiara usprawnia rozum, a nadzieja i miłość wolę. Myśliciel pyta też jak daleko sięga wpływ łaski w życiu ludzkim. Podstawą sformułowanej odpowiedzi jest pojmowanie modlitwy bezpośredniej relacji z Bogiem jako czynności ściśle duchowej, a więc opartej na współdziałaniu rozumu i woli. Wpływ łaski sięga tak daleko zauważa Woroniecki jak daleko sięga wpływ tych władz duchowych. Rozum i wola, znajdujące się pod wpływem czynników nadprzyrodzonych, przekazują ją niższym władzom: Każda z nich staje się ośrodkiem takiej wyższej duchowej aktywności [tzn. sprawności do czynów natchnionych miłością i prowadzących do chwały wiecznej wyjaśnienie moje MB], dzięki czemu na rozkaz rozumu i woli, już nie wysiłkiem i namysłem, ale szybko i sprawnie, z radością nawet staje do służby Bożej 15. Pedagog wyjaśnia, że rozum i wola, uszlachetnione cnotami teologicznymi, nabywają zdolności formowania niższych władz duszy, a nawet ciała. W tym sensie (a więc jako przemienione łaską) odgrywają rolę czynnika wychowawczego i usprawniają niższe władze i ciało do służby Bożej 16. U człowieka, który doświadcza tego procesu, dostrzegamy objawy przemiany zewnętrznej; widać to po wyrazie twarzy, ruchach, postawie, (np. zginaniu kolan, pochylaniu głowy, biciu dłonią w piersi lub wznoszeniu rąk do nieba), ale także języku i sposobie mówienia, np. intonacji. Taką przemianę Woroniecki nazywa skromnością lub ułożeniem religijnym i wiąże ze stanem 12 Tenże, Pełnia modlitwy, Poznań 1982, s. 61. Książka wydana po raz pierwszy w 1925 r. 13 Tenże, Pełnia, dz. cyt., s Zob. tamże, s Tamże, s Zob. tamże, s

18 Jacek Woroniecki o modlitwie jako czynniku doskonalącym naturę człowieka harmonii między tym, co wewnętrzne i tym, co zewnętrzne 17. Każde udawanie pobożności, zauważa pedagog, wcześniej czy później zostanie obnażone. Pisząc o różnych formach modlitwy, Woroniecki podkreśla wychowawcze znaczenie społecznej modlitwy liturgicznej. W przeciwieństwie do bardziej indywidualnej modlitwy wewnętrznej, ogarnia ona całego człowieka: jego władze duchowe, zmysłowe wewnętrzne i zewnętrzne: W ten sposób powstają już od dzieciństwa pewne kompleksy psychiczne, na które składają się z jednej strony przeniknięte łaską sprawności władz duchowych, a z drugiej sprawności i nawyki władz zmysłowych pamięci, wyobraźni, wzroku, słuchu, nawet i odruchy samych członków ciała [ ] stwarzają [one] w duszy pewien oddźwięk, który później przez całe życie się odzywa, skoro jedna choćby struna duszy zostanie poruszona 18. Woroniecki próbuje wskazać, że ideał doskonałości chrześcijańskiej, którym jest pozostawanie dzieckiem Bożym, nie kłóci się z osiąganiem przez człowieka dojrzałości fizycznej i psychicznej, zgodnej z naturą ludzką, o której pisze jako filozof 19. Zauważa też, że człowiek, dorastając, powinien przestawać być dzieckiem w relacjach z ludźmi, a pozostać dzieckiem w stosunku do Boga i do Kościoła 20. W wieku dorosłym człowiek musi umieć działać rozumnie, powinien starać się zachować umiar między łatwowiernością a niedowiarstwem, być niezależnym i samodzielnym, ale jednocześnie w życiu duchowym, jako chrześcijanin, nie może przestać żyć prawdą dziecięctwa Bożego. Tę istotną zależność zauważa Woroniecki ukazują prawdy wiary, a potwierdza życie wielu świętych, choćby życie Teresy Martin, świętej karmelitanki z Lisieux. Woroniecki wskazując na wzór świętości św. Teresy przestrzega jednocześnie, że bez głębokiej znajomości prawd wiary chrześcijańskiej łatwo można go strywializować. Odczytując znaczenie misji św. Teresy oraz istoty jej drogi duchowej, Woroniecki podkreśla doniosłość praktykowania cnót teologalnych, na co zawsze wskazywał Kościół. Ten wzór chrześcijańskiej doskonałości, tj. powierzania się Bogu z dziecięcą ufnością, nadzieją i miłością, uosobiony życiem św. Teresy, dla człowieka dorosłego, a więc polegającego na swoich siłach, stał się wyzwaniem szczególnie trudnym w czasach racjonalizmu i kultury naukowej. Woroniecki pisze: To jest sekret ś-ej Tereski Martin. Bóg Jej powierzył, nie objawiać go światu, boć są to odwieczne prawdy chrześcijańskie, któremi żyli wszyscy święci, ale przypomnieć słowem i życiem, gdyż świat zbyt zapomniał o nich w ostatnich wiekach 21. Utrwalenie ideału doskonałości życia religijnego, jako dziecięctwa Bożego, do- 17 Zob. tamże, s Zob. tamże, s Por. tenże, Misja św. Teresy, dz. cyt., s. 6 7; tenże, Katolicka etyka wychowawcza, t. 1 3, Lublin Zob. Misja św. Teresy, dz. cyt., s Tamże, s

19 Maria M. Boużyk konuje się ostatecznie pod wpływem jednego z darów Ducha Świętego: daru pietyzmu (pobożności). Dar ten dotyczy, jak pisze Woroniecki, pokonania trudności w obcowaniu z Bogiem, tj. nawiązania z Bogiem relacji rodzinnych, do których człowiek jest zaproszony przez Boga: [ ] tak iżby dusza nauczyła się obcować z Bogiem jak dziecko z ojcem i uważać wszystko, co Boże, wszystko, co się odnosi do Jego czci, do Jego Królestwa na ziemi za swoje własne rodzinne sprawy. Nie jest to sprawa łatwą. Dusza oświecona łaską, nie przestaje widzieć nieskończonej przepaści, dzielącej zawsze stworzenie od Stwórcy [ ] stąd łatwo wzbudza ona w sobie bezmierną cześć, bojaźń lub nawet nadzieję w miłosierdzie Pańskie, ale trudniej jej się zdobyć na to poufne obcowanie, które winno mieć miejsce między dziećmi i rodzicami. A jednak Bóg tego od nas żąda i czeka na nie 22. Łaciński wyraz pietas obejmuje jak zaznacza Woroniecki wszystko to, co składa się na właściwy stosunek dzieci do rodziców: miłość połączoną z szacunkiem, cześć z ufnością i poufałość wypływającą z codziennego obcowania 23. Porządek nadprzyrodzony, zauważa Woroniecki podkreślając humanizm formacji chrześcijańskiej, nie łamie i nie niszczy porządku przyrodzonego, ale podnosi go, oczyszcza i do innych celów skierowuje 24. W atmosferze dziecięctwa Bożego władze przyrodzone rozkwitną w pełni i nabiorą, jak pisze Woroniecki, jakiejś nieznanej światu mocy. Cnoty teologiczne nie unieważniają cnót moralnych. Istota wychowania chrześcijańskiego polega na połączeniu wymiaru przyrodzonego i nadprzyrodzonego, przy czym chodzi o rzeczywiste, a nie pozorne, głębokie, a nie powierzchowne, przenikanie się wzajemne tych dwóch wymiarów. Chodzi więc o to, aby religia nie była sprawą oddzieloną od życia, ale aby to życie wypełniała 25. Istotnym zagadnieniem dla wychowania chrześcijańskiego jest problem określenia doskonałości chrześcijańskiej. Woroniecki uważa, że wyraża się ona harmonijnym zespołem wszystkich cnót podniesionych do wyższego, tj. heroicznego, stopnia sprawności 26, a ten z kolei ma swoje źródło w zjednoczeniu człowieka z Bogiem i oderwaniu się od wszystkiego, co nie jest Boże. Woroniecki wyjaśnia ponadto: [ ] ta wyższa harmonia i moc duchowa, którą świętością nazywamy, jest wynikiem głębszego poddania się duszy działalności czynników nadprzyrodzonych, które oczyszczają władze naszej duszy z ich wrodzonych niedomagań i spaczeń i dają im uzdolnienie do czynów przekraczających przyrodzone ich siły 27. Proces oczyszczenia, zauważa Woroniecki, coraz bardziej otwiera władze duszy na działanie czynników nadprzyrodzonych, w szczególności darów Ducha Świętego: dusza staje się niejako przej- 22 Tamże, s Zob. tamże, s Tamże, s Zob. tamże, s Zob. tenże, Hagiografia, dz. cyt., s Tamże, s

20 Jacek Woroniecki o modlitwie jako czynniku doskonalącym naturę człowieka rzysta na działanie światła Bożego i powolna natchnieniom Trójcy Św., która w niej mieszka 28. Podsumowując, zauważmy, że uwzględnienie w wychowaniu egzystencjalnej zależności człowieka od Boga i opisanie tej zależności jako miłości, ojcowskiej i dziecięcej charakterystyczne dla chrześcijaństwa nie tylko ukierunkowuje wychowanka normatywnie, ale otwiera go na akty najbardziej fundamentalne dla osobowego rozwoju człowieka, tj. na miłość. Dojrzewanie w miłości to trafne określenie relacji człowieka do Boga zapisane w Ewangelii. W postawie miłości wyraża się najpełniej stosunek każdego człowieka nie tylko do Boga, ale i do drugiej osoby. Ponieważ wychowanie (uzdolnienie) do miłości jest zasadniczo celem każdej formacji humanistycznej to wychowanie religijne (konfesyjne), o ile jest szkołą miłości, jest istotne dla ludzkiego rozwoju moralnego. W etyce wychowawczej, będącej syntezą chrześcijańskiej teologii moralnej i filozofii, której Woroniecki jest twórcą, mamy wyraźnie do czynienia właśnie z takim rozumieniem owej formacji, a jej dynamikę warunkuje stopień otwierania się człowieka na Boga (współdziałanie z łaską). 4. Mistyka codzienności Podejmując problem roli modlitwy w osiąganiu doskonałości chrześcijańskiej, Woroniecki od razu zwraca uwagę na konieczność integralnego złączenia modlitwy z życiem codziennym, a więc ze wszystkimi podejmowanymi przez człowieka wyborami moralnymi 29. Zdaniem polskiego pedagoga obie dziedziny: życie i modlitwa są istotne dla rozwoju duchowego człowieka: dobre życie chrześcijańskie idzie w parze z modlitwą. Nie można więc ani lekceważyć modlitwy jako ważnego regulatora moralności, ani też uznawać za wartościową modlitwę, która nie ma wpływu na życie człowieka, tzn. nie kształtuje jego działań w duchu wiary. Ten wzajemny związek praktyki religijnej i praktyki życia codziennego, charakterystyczny dla chrześcijan, w refleksji filozoficznej znajduje swój odpowiednik w tezie o religii jako klamrze spinającej wszystkie dziedziny kultury: naukę, moralność i sztukę. Religia jest odrębną dziedziną kultury, ale wszystkie trzy wyznaczniki humanizmu, jakimi są: prawda, dobro i piękno swoją pełnię osiągają dopiero w religii, a więc zapisują się świętością życia ludzkiego jako realizacją powołania ludzkiego, tj. miłości do Boga. Uwzględnienie w dyskursie filozoficznym ontycznej zależności bytów przygodnych, a w szczególności zależności człowieka, jako bytu osobowego, pozwala na poziomie teologiczno-katechetycznej refleksji w sposób racjonalnie uzasadniony, a nie tylko konfesyjny, operować kategorią miłości ja- 28 Tamże, s Zob. J. Woroniecki, Pełnia, dz. cyt., s

21 Maria M. Boużyk ko kategorią opisującą wzajemny związek Boga i stworzeń, w tym Boga i człowieka. Pozwala także zapisać samą relację religijną jako relację osobową, dialogową i responsoryczną, której wyrazem są akty miłości. Znamienne jest, że swoją pracę poświęconą modlitwie (Pełnia modlitwy) autor zaczyna od podkreślenia silnego związku obu czynników doskonałościowych: życia i modlitwy. Jednocześnie odnosi się krytycznie do stanowisk skrajnych, przeakcentowujących rolę któregoś z wymienionych czynników w procesie rozwoju duchowego człowieka. W uzasadnieniu Woroniecki zaznacza, że ani modlitwa, ani dobre życie nie stanowią o istocie doskonałości chrześcijańskiej: jest nią tylko miłość do Boga. Zarówno na dobre życie, jak i na modlitwę można patrzeć jako na podstawowe przejawy tej miłości. Woroniecki nawet określa je odpowiednio: miłością habitualną i miłością aktualną. Aczkolwiek miłość aktualna, a więc świadome i wolne zwracanie się do Boga (modlitwa), w aktach uwielbienia, dziękczynienia, przepraszania czy w prośbach, z uwagi na jej bezpośrednie odniesienie do Boga, zostaje uznana za doskonalszą formę miłości, niemniej jednak ważne jest przestrzeganie przykazań i związane z tym dobre życie chrześcijańskie. Zdaniem Woronieckiego tu zresztą spoczywa punkt ciężkości rozwoju życia duchowego chrześcijanina. Możemy powiedzieć, że w pewnym sensie, tzn. ze względu na wskazanie znaczenia postępowania według prawd wiary dla rozwoju życia duchowego, a także jego weryfikacji, życie według prawd wiary w pewnych warunkach 366 staje się modlitwą modlitwy : modlitwą o szczególnej mocy (modlitwą do potęgi ). Zwrócenie uwagi na ten fakt ponownie wskazuje na problem niewystarczalności moralności naturalnej, mający wielkie znaczenie dziś, gdy próbuje się mówić o prywatności wiary, np. postulując wyłączenie obowiązywalności klauzuli sumienia w życiu społecznym. Musimy zauważyć, że powoływanie się na taką klauzulę prowadzi do pewnego rodzaju przekłamania: rozdzielenia wiary od życia. Dla Woronieckiego było oczywiste, że wszelkie próby rozdzielenia wiary i działania moralnego człowieka, zawsze ostatecznie uderzą w integralność ludzkiego życia osobowego, bo na poziomie praktyki życia konkretnego człowieka stają się źródłem jego wewnętrznych konfliktów i duchowej dezintegracji. Uwagi Woronieckiego można dziś przypominać przy okazji debat wokół postulatu spornych kwestii życia społecznego, szczególnie wtedy, gdy pojawia się propozycja prywatności wiary, czy też gdy mamy do czynienia z subiektywistycznie interpretowaną klauzulą sumienia. Jakkolwiek wiara jest prywatną sprawą człowieka, to jednak realizuje się w przestrzeni społecznej. Woroniecki bardzo wyraźnie podkreśla społeczny wymiar życia religijnego, nie tylko w sensie społeczności wiernych, ale obecności chrześcijan w sferze publicznej. Podstawą jego argumentacji jest nie tylko antropologia chrześcijańska, ale akceptowana przez niego tradycja filozofii perypatetyckiej. Nie można być człowiekiem wierzącym poza społecznością konkluduje Woroniecki, bo miłość urzeczywistnia

22 Jacek Woroniecki o modlitwie jako czynniku doskonalącym naturę człowieka się w relacjach osobowych. Ponieważ sensem doskonałości chrześcijańskiej jest miłość do Boga, życie ma być modlitwą. Przekształcenie życia w modlitwę zasadami wiary Woroniecki wyjaśnia w następujący sposób: każda czynność, tj. uczynek miłości w chwili rozpoczęcia potrzebuje aktu odniesienia do Boga. Zauważmy, że w tym uzasadnieniu zasadniczo mamy do czynienia i z filozoficzną definicją świętości, i z filozoficzną definicją modlitwy, i z wyraźnym określeniem miejsca religii w kulturze, a więc, i w formacji humanistycznej człowieka. Innymi słowy, dzięki aktowi miłości aktualnej życie staje się modlitwą. Woroniecki dodaje też, że nawet, gdy człowiek pochłonięty wykonywaną czynnością (nie musi to być praca), nie myśli już o Bogu, ale o samej czynności, nadal jest ona równoważna z modlitwą. Dobrowolne spełnianie przykazań Bożych, miłość habitualna, mogą więc zostać podniesione do aktu miłości aktualnej. Dla jasności wywodu przytoczmy słowa Woronieckiego: Dopiero w niebie umysł nasz ciągle i bez przerwy będzie z Bogiem połączony jednym, nieprzerwanym aktem aktualnej, świadomej miłości Boga. Tu w życiu doczesnym jest to niemożliwe. Ale i tu, na ziemi, nawet gdy myśl nasza od Boga odbiega, aby się czymś innym zająć, możemy ze spokojnym sumieniem powiedzieć sobie, że kochamy Boga nade wszystko, jeśli chcemy robić to, co odpowiada woli Bożej, i spełniać obowiązki, jakie w danej chwili Bóg na nas włożył. Wtedy nie tylko ciężka praca, ale nawet odpoczynek lub konieczna rozrywka jest miłością habitualną Boga [ ] zażywanie snu w odpowiednie mierzej i w swoim czasie jest też pełnieniem woli Bożej, a więc miłowaniem Boga nade wszystko 30. Przyjmując wszystkie wyjaśnienia Woronieckiego o relacji modlitwy i życia jako przejawów miłości do Boga, trzeba mieć na uwadze podstawową tezę jego argumentacji: doskonałość chrześcijańska polega na personalnej więzi między człowiekiem a Bogiem, a więc na miłości. Istotą rozwoju człowieka w jego człowieczeństwie jest miłość do Boga, a ze względu na nią i miłość do ludzi: do każdego człowieka. Chrześcijaństwo nadaje więc formacji najdoskonalszy i najbardziej uniwersalny kierunek: miłość. Modlitwa jako bezpośrednie zwrócenie się człowieka do Boga jest centrum życia duchowego chrześcijan, niemniej jednak nie może zastąpić życia według zasad chrześcijańskich. Modlitwa, miłość aktualna, musi ożywiać uczynki człowieka. Miłość habitualna potrzebuje modlitwy. Woroniecki podkreśla: Najlepszym sprawdzianem, czy się ma w życiu dość modlitwy, jest właśnie pełne ducha chrześcijańskiego i zaparcia się siebie wykonywanie tych obowiązków 31. Podkreślając związek modlitwy i czynu oraz ich odpowiednie, bardzo indywidualne, bo wynikające z obowiązków stanu i miłości bliźniego, proporcje w życiu chrześcijanina, polski pedagog zaznacza: [ ] osobista doskonałość poszczególnej duszy zależy dużo bardziej od jej miłości 30 Tamże, s Tamże, s

23 Maria M. Boużyk habitualnej, tj. od życia i od stopnia, w jakim miłość aktualna, tj. modlitwa, to życie ożywia i przenika, niż od samej ilości i długości modlitwy 32. W sytuacjach konfliktu między uczynkiem miłości a modlitwą, modlitwa wręcz musi ustąpić uczynkowi. Argumenty Woronieckiego są bardzo proste: [ ] z uczynku miłości bliźniego, np. nakarmienia głodnego, można aktem miłości uczynić coś równoważnego z modlitwą, samą zaś modlitwą nakarmić głodnego nie ma sposobu 33. Aby zachować odpowiednie proporcje między obiema formami miłości, Woroniecki zwraca uwagę, że modlitwy w życiu powinno być tyle, aby poziom miłości do Boga wzrastał. Skoro zatem istotą życia chrześcijańskiego jest miłość, to wzrost i rozwój miłości uwyraźnia dynamikę samego stanu miłości i kierunek, który wychowanie chrześcijańskie powinno przyjąć. W miłości do Boga w staraniu o to, aby był ponad wszystko chrześcijanin nie może się zatrzymywać. Woroniecki, przywołując zasadę kto nie idzie naprzód, ten się cofa, zwraca uwagę, że nie można zadowolić się jedynie przyjęciem postawy nie grzeszę. Ze względu na to, że odpowiedniość proporcji modlitwy i działania nie jest ustalona raz na zawsze, pedagog zachęca, by mieć stale na uwadze, że zmieniające się warunki życia mogą wymagać dokonywania zmian w proporcji obu czynników. W całym procesie duchowego wzrastania człowiek potrzebuje duchowych przewodników ze strony Kościoła. Ten ludzki wymiar wychowania łączy się nie tylko z wielowiekowym depozytem tradycji modlitwy chrześcijańskiej, ale z działaniem samego Boga w sercu i w życiu człowieka 34. Założenie pedagogii Bożej, mające swe racjonalne uzasadnienie w refleksji metafizycznej (relacja człowiek Bóg), rozpoczyna wszelkie rozważania na temat wychowania chrześcijańskiego i doskonałości chrześcijańskiej. 5. Formy modlitwy W rozwoju duchowym chrześcijanina istotne jest jak zauważa Woroniecki zrozumienie znaczenia dwóch form modlitwy: chwalebnej i błagalnej 35. Obie mają swoje miejsce w życiu duchowym i obie uzyskują oparcie w czynnikach bytowych. Jakkolwiek fundament bytowy wyraźniej rysuje się w przypadku modlitwy chwalebnej, to modlitwa błagalna ma również źródło w elementach natury ludzkiej. O ile modlitwa chwalebna ma charakter koniecznościowy i wiąże się ze świadomością sensu własnego życia, o tyle modlitwa błagalna jest wyrazem odczytania własnej pozycji bytowej: człowiek to byt nie tylko przygodny, ale 32 Tamże, s Tamże. 34 Zob. tamże, s Zob. tamże, s Woroniecki ponadto tłumaczy: ( ) bezinteresowne szerzenie chwały Bożej winno dominować nad interesownym poszukiwaniem własnego szczęścia ( ), tamże, s

24 Jacek Woroniecki o modlitwie jako czynniku doskonalącym naturę człowieka i potencjalny. Potencjalność wpisana w naturę ludzką oznacza konieczność rozwoju, a ta wiąże się z potrzebą pomocy ze strony innych osób oraz zabiegania o różne dobra świata. Modlitwa błagalna zauważa Woroniecki jest dalszą konsekwencją tego stanu zależności, różnica polega tylko na tym, że dotyczy relacji między człowiekiem a Bogiem, a więc sfery duchowej życia ludzkiego 36. Człowiek nie dostaje niczego gotowego w życiu nadprzyrodzonym, podobnie jak w życiu przyrodzonym. Woroniecki wyjaśnia, że Bóg szanuje ludzką wolność i traktuje człowieka jako istotę rozumną, która kieruje swoim losem 37. Modlitwa błagalna, pojęta po chrześcijańsku, będąc prośbą o szczególną pomoc Boga, nie poniża więc człowieka, ale podkreśla jego godność: czyni z człowieka współpracownika Boga. Podsumowując, należy zauważyć, że jakkolwiek znaczenie modlitwy chwalebnej ma według Woronieckiego wartość nadrzędną, to modlitwa błagalna ma w duchowym życiu człowieka wartość, której nie można zastąpić. O ile modlitwa chwalebna jest wypełnianiem celu życia ludzkiego i pełni funkcję oczyszczającą ludzką duchowość z dośrodkowego egoizmu i niskiej interesowności, to modlitwa błagalna uwyraźnia wyjątkowość natury ludzkiej w sposób szczególny. Rozumność i wolność, stojąc u źródeł ludzkiej odpowiedzialności, znajdują swoje spełnienie w osobowej relacji człowieka z Bogiem. Dzięki modlitwie błagalnej człowiek zostaje podniesiony do godności przyczyny sprawczej: staje się do pewnego stopnia twórcą w nadprzyrodzonej sferze swojego życia. Woroniecki pisze: Wiele łask Bóg nam daje bez żadnych próśb z naszej strony, ale wiele jest takich, które jak najściślej związał z naszymi modlitwami, tak iż bez tego wysiłku z naszej strony, aczkolwiek w zasadzie dla nas przeznaczone, udzielone nam nie zostaną 38. Woroniecki wyróżnia cztery podstawowe formy modlitwy (każda z nich ma cechy modlitwy chwalebnej): chwalebna w czystej postaci, modlitwa dziękczynna (chwaląca Boga za dobrodziejstwa), przebłagalna (za nieprawości) i błagalna (o nowe łaski, dary i dobrodziejstwa) 39. Wszystkie te formy modlitwy zdaniem myśliciela powinny być obecne w życiu wiernych. Człowiek powinien prosić Boga przede wszystkim o największe dobrodziejstwo: zbawienie duszy i środki do niego potrzebne, w tym rzeczy doczesne. Woroniecki pisze: Winniśmy Go błagać o oświecenie umysłu łaską wiary, tak iżbyśmy drogę prowadzącą do zbawienia, jasno przed sobą widzieli; o wytrwałość nadziei i o zapał w miłości, które by pozwoliły równym krokiem po tej drodze zmierzać do celu; o opanowanie zmysłów i podporządkowanie ich działalności wielkim zadaniom duchowym człowieka 40. Dodaje także: Każda przeto rzecz przyrodzona godziwa 36 Zob. tamże, s Zob. tamże, s Tamże, s. 47 i Zob. tamże, s Tamże, s

25 Maria M. Boużyk może stać się przedmiotem modlitwy, byleby została podporządkowana nadprzyrodzonym celom człowieka. W świetle i w ogniu modlitwy oczyści się ona ze wszystkiego, co ją zanieczyszcza, i stanie się środkiem do uzyskania wyższych celów 41. Modlitwa zdaniem polskiego pedagoga powinna być traktowana z ogromną powagą, bo w niej człowiek wznosi się do obcowania z Bogiem. Metafizyczny problem transcendencji i immanencji Boga oraz antropologiczne tezy o strukturze bytowej człowieka dają znaczący szkic do zrozumienia postaw człowieka wierzącego. 6. Czynniki modlitwy W spojrzeniu na modlitwę jako na drogę do integralnego rozwoju Woroniecki odwołuje się do antropologii filozoficznej i koncepcji bytu ludzkiego jako jedności psychofizycznej. Modlitwa jak zauważa nie jest ani grą uczuć, ani rozumowaniem, ani bezrozumnym pragnieniem. Modlitwa nie jest też aktywnością wyłączoną z rzeczywistości ludzkiego ciała. Można zatem powiedzieć, że skoro Woroniecki określa modlitwę jako akt miłości, to znaczy że są w niej obecne wszystkie czynniki psychiczne biorące udział w miłości oraz ludzkie ciało. Czynniki materialno-zmysłowe, choć zawsze odgrywają w modlitwie jakąś rolę, nigdy w niej nie dominują: są podłożem czynności czysto duchowych i mogą podlegać kształtowaniu. Pedagog wyjaśnia to w następujący sposób: [ ] jednym z ważnych zadań wychowania religijnego zawsze będzie zaprzężenie i dziedziny zmysłowej do służby Bożej. Człowiek, złożony z duszy i ciała, musi być cały Panu Bogu oddany [ ] 42. Jak można zauważyć Woronieckiemu zależy na właściwym uchwyceniu proporcji między wszystkimi czynnikami modlitwy. W związku z tym, że myśliciel definiuje modlitwę chrześcijańską jako akt miłości, przestrzega jednocześnie przed akcentowaniem w niej uczuć, kosztem rozumu: udział rozumu w aktach miłości nie dla wszystkich musi być nieoczywisty. Argumentuje to następującymi słowami: Istota rozumna nie może wykonywać tej najważniejszej swojej funkcji [modlitwy one wyjaśnienie moje MB] bez udziału rozumu, naczelnej władzy swej duszy 43. Woroniecki zauważa jednocześnie, że skoro modlitwa jest czynnością praktyczną nie można oczekiwać w niej nazbyt eksponowanej obecności rozumu. W czynnościach praktycznych aktywność rozumu zawsze połączona jest z wolą. Myślenie, którym jest modlitwa, nie jest więc czynnością o charakterze teoretycznym, tj. nakierowanym na poznanie prawdy bez udziału woli. Prawdy rozważane w modlitwie wywołują w wo- 41 Tamże, s Tamże, s Tamże, s

26 Jacek Woroniecki o modlitwie jako czynniku doskonalącym naturę człowieka li właściwe dla niej akty: miłość, nadzieję, smutek, gniew, obawę. Zadaniem woli pisze Woroniecki jest oddziaływanie na rozum, aby on z rozważanych prawd wiary wysnuł konkretne wnioski dotyczące działalności praktycznej. Woroniecki wyjaśnia: Rozum rozważa prawdy wiary nie tylko ze strony ich prawdziwości, ale i ze strony ich dobra, ich ponętności, jeśli można tak się wyrazić, a wola przejęta nimi, wznosi się do Boga i łączy z Nimi aktami miłości i adoracji 44. Akcentując racjonalną stronę modlitwy i określając modlitwę jako myślenie, Woroniecki zauważa, że w modlitwie zawsze mamy do czynienia z poruszeniem woli (pedagog określa ten stan: natężeniem woli). Modlitwa nie jest więc jego zdaniem możliwa bez jednoczesnego głębokiego chcenia, aby prawdy wiary, na których zatrzymał się rozum, zostały urzeczywistnione w działaniu i połączyły człowieka z Bogiem. Zagadnienie rozumności modlitwy jest bardzo ważne dla kwestii postrzegania głębi humanizmu formacji chrześcijańskiej. Już u starożytnych filozofów przedchrześcijańskich rozumność była uważana za wyróżnik bytu ludzkiego. Arystoteles, definiując człowieka, nazywał go zwierzęciem rozumnym. Trzeba pamiętać, że rozumność nie była pojmowana tylko jako zdolność rozumowania, ale także jako czynność poznawcza charakterze nie-dyskursywnym. W świetle takiej koncepcji poznania argumentacja Woronieckiego uwzględnia naturę ludzką, a jednocześnie daje przestrzeń dla wyjątkowego działania Boga przez łaskę. Woroniecki zauważa, że wraz z rozwojem życia duchowego obserwujemy uproszczenie działania rozumu, co może być mylące i prowadzić do wniosków o nierozumności modlitwy. Tymczasem zaznacza myśliciel obecność rozumu w modlitwie tylko z pozoru wydaje się niewyraźna : [ ] w wyższych formach modlitwy udział rozumu ilościowo maleje, bo niższe, mniej doskonałe, a bardziej złożone i zajmujące więcej czasu jego czynności ustępują miejsca czynnościom wyższym, prostszym, mniej dostrzegalnym dla ludzi nieobeznanych z życiem ducha 45. Modlitwa ma być aktem, który ogarnia całego człowieka. W swojej refleksji nad modlitwą (w proponowanej teorii modlitwy) Woroniecki dyskutuje z różnymi skrajnymi stanowiskami, które przesuwają punkt ciężkości życia religijnego na aktywność którejś z władz duszy, podkreśla, że istotna jest głównie aktywność woli i uczuć 46. Jeśli chodzi o stanowisko Woronieckiego na temat roli w modlitwie zmysłów, a szczególnie uczuć, trzeba pamiętać o zasadniczym dla całej jego argumentacji stwierdzeniu: modlitwa to aktywność duchowa, dlatego kluczową rolę odgrywają w niej rozum i wola. Uczucia mogą być obecne lub nieobecne w modlitwie, mogą pomagać, wspierać modlitwę, a mogą stać się przeszkodą, przez która modlący musi się przedzierać Tamże, s Tamże, s Zob. tamże, s Zob. tamże, s

27 Maria M. Boużyk * * * Śledząc rozważania Woronieckiego na temat modlitwy łatwo zauważyć jak mocno wrastają one w antropologię tomistyczną. Warto zwrócić uwagę także na sprawę wyróżnionych form modlitwy: jakimi są modlitwa myślna i ustna (indywidualna oraz społeczna). Chodzi o modlitwę związaną z wymawianiem słów. Po pierwsze Woroniecki powołuje się na fakt, że na służbę Bogu ma się oddać cały człowiek, a więc działaniu łaski (przez rozum i wolę) ma także poddać się jego mowa (np. śpiew). Po drugie zaznacza myśliciel modlitwa ustna ma doniosłe znaczenie dla modlitwy myślnej, która jako bardziej duchowa jest w pewnym sensie doskonalsza. Woroniecki zaznacza jednak, że modlitwa ustna jest dla modlitwy myślnej źródłem ożywczym, podnietą, a nieraz nawet ucieczką w chwilach oschłości 48. Wydaje się, że Woroniecki korzysta z charakterystycznej dla tomizmu interpretacji roli języka w poznaniu: język będąc zakorzeniony w poznaniu i w decyzji człowieka, jednocześnie jest czynnikiem kształtującym myślenie 49. Podsumowując, zauważmy, że przykład modlitwy fundamentalnego elementu życia religijnego człowieka był dla nas okazją do pokazania, że Woroniecki patrzy na ten fakt z perspektywy nie tylko teologicznej, ale i filozoficznej, a wyróżnione przez nas tezy filozoficzne pozwoliły nam spojrzeć na wewnętrzną dynamikę formacji chrześcijańskiej jako dogłębnie humanistycznej. Woroniecki należy do wielkich chrześcijańskich mistrzów wychowania. Mimo upływu lat jego teksty nie straciły na aktualności i zasługują szczególnie na przypominanie dziś, gdy mamy do czynienia z zanikaniem autorytetów moralnych. 48 Tamże, s Zob. tenże, J. Woroniecki, Szkoła narodowa a nauczanie języka ojczystego, Rok Polski 1 (1916) 1, 372 s

28 Jacek Woroniecki o modlitwie jako czynniku doskonalącym naturę człowieka Jacek Woroniecki about Prayer as a Factor Improving Human Nature Keywords: thomism, prayer, humanism, education, philosophy This article investigates the educational role of prayer in Jacek Woroniecki s works. As Woroniecki ( ) was a Thomist, his philosophical and theological reflection was complementary. In order to reveal the humanism of Christian formation the article concentrates on Woroniecki s philosophical claims. It consists of six parts. Part 1 defines prayer as a practice and shows that prayer is an important part of human inner culture (formation). Part 2 reveals a relationship, which is vital for prayer, between man and God as a relation between two real and personal beings. Part 3 discusses the topic of relations between grace and nature in man s growth. Part 4 studies the mysticism of everyday life if man s actions are considered as a prayer. Part 5 deals with the forms of prayer in the context of the ontic status of man and Part 6 with the human factors of prayer: the will, the mind, senses and the body. The findings of all those analyses confirm that in the philosophical (i.e. Thomistic) approach prayer is the core of human spiritual growth. 373

29 Michał Zembrzuski, Magdalena Płotka, Andrzej M. Nowik, Adam M. Filipowicz, Izabella Andrzejuk, Artur Andrzejuk Z metodologii historii filozofii Redaktorzy tomu: Michał Zembrzuski, Artur Andrzejuk OPERA PHILOSOPHORUM MEDII AEVI TOM 14 Warszawa 2015 Tom reprezentuje filozoficznie pojętą historię filozofii, polegającą przede wszystkim na badaniu dziejów problemów filozoficznych. Tą tezą autorzy nawiązują bezpośrednio do Gilsonowskiej koncepcji historii filozofii, jako history of philosophy itself, którą w Polsce upowszechniał Stefan Swieżawski oraz niektórzy z jego uczniów. Jednym z nich był Mieczysław Gogacz, który z kolei był mistrzem dla większości autorów tego tomu. Wydawnictwo UKSW -