Objawy chorobowe mogą być zewnętrzne, widoczne na roślinie, i wewnętrzne - wewnątrz rośliny, o charakterze mikroskopowym, np. zmiany w strukturze

Transkrypt

1 Choroby roślin Choroba roślin jest to długotrwałe zakłócenie funkcji życiowych roślin, przejawiające się morfologicznymi, anatomicznymi i fizjologicznymi zmianami w ich wyglądzie i uniemożliwiające ich normalny wzrost i rozwój. Choroba jest procesem patologicznym przyczyniającym się do obniżenia ilości oraz jakości plonów roślin uprawnych oraz przechowywanych produktów spożywczych. Wielkość straconego plonu może wynosić nawet 12-14% w skali globalnej. Bardzo często w przypadku występowania chorób dochodzi do skażenia produktów roślinnych mikotoksynami, np. trichotecenami, aflatoksynami i patuliną. Są to substancje rakotwórcze, dlatego ich obecność w produktach spożywczych oraz paszy jest szkodliwa dla zdrowia ludzi i zwierząt. Na przebieg chorób roślin w największym stopniu wpływają warunki pogodowe, głównie temperatura i wilgotność powietrza, ponieważ decydują o ich występowaniu i stopniu nasilenia. W warunkach współczesnego, intensywnego rolnictwa występowanie chorób wpływa na zwiększenie kosztów ochrony roślin. Choroby roślin są wywołane przez czynniki zewnętrzne nazywane czynnikami chorobotwórczymi, które dzieli się na: nieorganiczne (abiotyczne, fizjologiczne, niepasożytnicze), do których należą nieożywione elementy środowiska wywołujące choroby nieinfekcyjne; organiczne (biotyczne, pasożytnicze), do których należą żywe organizmy wywołujące choroby infekcyjne. Objawy chorobowe Objawy chorobowe (symptomy chorobowe) są to zmiany zaistniałe w organizmie rośliny wywołane przez czynniki chorobotwórcze. Objawy te pojawiają się na roślinach w wyniku oddziaływania patogena. Mogą one być różne, w zależności od rodzaju czynnika chorobotwórczego, natomiast ten sam patogen może powodować na poszczególnych organach roślin różne objawy.

2 Objawy chorobowe mogą być zewnętrzne, widoczne na roślinie, i wewnętrzne - wewnątrz rośliny, o charakterze mikroskopowym, np. zmiany w strukturze komórek, lub makroskopowym, np. przebarwianie całych tkanek, gnicie. Znaczny wpływ na kształtowanie się i natężenie objawów chorobowych mają warunki zewnętrzne, głównie temperatura i wilgotność powietrza, które decydują o przebiegu całej choroby. Objawy chorobowe dzielimy na: właściwe - odnoszące się do chorej rośliny lub jej tkanek - oraz tzw. oznaki etiologiczne, będące różnymi stadiami chorobowymi patogena występującego na roślinach uprawnych. Objawy chorobowe dzielą się na następujące grupy: więdnięcia zmiany zabarwienia obumieranie tkanek wydzieliny zniekształcenia narośle rany oznaki etiologiczne. Więdnięcie jest wynikiem zakłócenia bilansu wodnego, szczególnie w okresach suszy, lub porażenia przez patogeny, powodujące zgorzele i zgnilizny, i wpływające na pracę systemu korzeniowego roślin (zakłócanie w pobieraniu wody i składników pokarmowych z gleby). Mogą mieć charakter przejściowy lub trwały. Zmiany zabarwienia są to wszelkie odchylenia od typowego zabarwienia rośliny lub jej części (liści, łodyg). Najczęściej są to różnego rodzaju plamistości, np. chlorozy, żółtaczki i czerwienienie organów roślinnych. Pozwalają one na wstępne zdiagnozowanie choroby. W praktyce rolniczej ważny jest kształt oraz wielkość pojawiających się plam. Obumieranie tkanek to nekrozy, zgnilizny, zrakowacenia oraz mumie. Nekrozy polegają na obumieraniu komórek, tkanek, całych roślin lub ich części (liście, łodygi, pączki, kwiaty). Powstające w ich wyniku plamy są najczęściej brunatne, a obumarła tkanka często zasycha i się wykrusza. Objawy te są wywoływane przez wirusy, bakterie oraz grzyby, np. patogen powodujący zarazę ziemniaczaną. Zgnilizny towarzyszą nekrozom, a powstają w wyniku rozkładu tkanek i ich gnicia. Wywoływane są przez

3 grzyby lub bakterie. Mogą być suche lub mokre. Zrakowacenia są to nekrozy kory i powstają głównie na drzewach. Mumie są to obsuszone pozostałości owoców pestkowych i ziarnkowych obrośnięte grzybnią. Wydzieliny są to płynne substancje (śluz, żywica, guma) wydzielane na zewnątrz rośliny w wyniku porażenia przez bakterie i grzyby. Zniekształcenia są to zmiany pokroju rośliny. Należą do nich skarłowacenia roślin, skręcenia pędów, krzaczastość oraz zwijanie się lub kędzierzawienie liści. Narośle powstają na częściach podziemnych roślin (bulwy, korzenie) w wyniku nadmiernego wzrostu porażonych tkanek, uszkodzeń mechanicznych czy spowodowanych przez zwierzęta. Rany są to zniekształcenia tkanki okrywającej. Są wywoływane przez człowieka, zwierzęta (czynniki biotyczne) oraz przez wiatry, grady, mrozy (czynniki abiotyczne) i w dużej mierze ułatwiają zakażenie roślin. Oznaki etiologiczne pomagają w identyfikacji chorób. Są to różnego rodzaju skupiska patogena pojawiające się na roślinach lub jej częściach, np. roszenie i wycieki przy chorobach bakteryjnych, naloty grzybni (np. biały mączysty nalot mączniaka prawdziwego), skupiska zarodników czy owocniki przy chorobach pochodzenia grzybowego. Czynniki chorobotwórcze infekcyjne Choroby roślin są wywołane przez patogeny, czyli wszystkie organizmy żyjące na innych organizmach żywych i powodujące u nich procesy chorobowe. Patogeny porażają rośliny, przenikają do tkanek i żyją ich kosztem. Zaburzają przebieg procesów życiowych zachodzących w roślinach (oddychanie, fotosyntezę, pobieranie wody, transpirację). Do najczęściej spotykanych sprawców chorób roślin należą: wirusy bakterie grzyby pasożytnicze rośliny nasienne. Wśród czynników patogenicznych największe znaczenie mają: wirusy, bakterie i grzyby.

4 Patogeny roślin są to przeważnie pasożyty, czyli organizmy, które żyją kosztem innego organizmu, nic mu w zamian nie dając. Wyróżnia się następujące grupy pasożytów roślin: pasożyty obligatoryjne (bezwzględne) - rozwijają się tylko na żywych organizmach, np. grzyby rdzawnikowe, mączniaki prawdziwe, grzyby powodujące kiłę kapusty czy raka ziemniaka, oraz wszystkie wirusy; wnikają do roślin przez nieuszkodzoną tkankę, a także naturalne otwory; pasożyty fakultatywne (okolicznościowe) - saprofity (organizmy cudzożywne rozwijające się na martwym podłożu), które tylko w sprzyjających warunkach są pasożytami i porażają rośliny uprawne; najczęściej ich objawami chorobotwórczymi przez nie wywołanymi są nekrozy; reprezentowane są głównie przez grzyby chorobotwórcze, np. grzyb powodujący szarą pleśń, zgorzel siewek; do infekcji dochodzi najczęściej przez różnego rodzaju skaleczenia (rany) roślin; saprofity fakultatywne (okolicznościowe) - patogeny, które tylko w pewnych określonych warunkach żyją w glebie lub na resztkach pożniwnych jako saprofity, np. grzyb powodujący parcha jabłoni; saprofity obligatoryjne (bezwzględne) - organizmy (grzyby i bakterie) odżywiające się wyłącznie martwą substancją organiczną i dlatego nie są patogenami roślin uprawnych. Patogeny roślin uprawnych, pod względem rodzaju żywiciela, dzielimy na: monofagiczne - porażające tylko jeden gatunek roślin, do których należą przeważnie pasożyty bezwzględne, np. rdze, mączniaki prawdziwe, parch jabłoni polifagiczne - porażające kilka gatunków roślin; są to najczęściej pasożyty okolicznościowe, np. grzyby z rodzaju Fusarium, szara pleśń. Wirusy są to czynniki chorobotwórcze bardzo małej wielkości, bez własnej przemiany materii, które namnażają się jedynie w żywych komórkach. Wirusy mają różny kształt (nitkowate lub pałeczkowate) i wielkość ( nm), a zbudowane są z aminokwasów. Powodują choroby wirusowe, tzw. wirozy. W świecie roślin występują powszechnie, głównie na roślinach z rodziny psiankowatych (ziemniak, pomidor, tytoń), ale również na roślinach z rodziny komosowatych (burak cukrowy), motylkowatych (fasola, groch) czy kapustowatych (rzepak, rzepa). Szkodliwość ich jest bardzo duża,

5 szczególnie dla roślin rozmnażających się wegetatywnie, np. ziemniaka. U ziemniaka można obserwować również wirozy wtórne, które charakteryzują się ostrzejszym przebiegiem, a pojawiają się na roślinach wyrosłych z zakażonych (zawirusowanych) bulw. Dlatego bardzo ważne w zapobieganiu chorób powodowanych przez wirusy jest przestrzeganie wymiany materiału sadzeniakowego. Do najgroźniejszych chorób pochodzenia wirusowego o dużym znaczeniu gospodarczym należą: smugowatość ziemniaka liściozwój ziemniaka mozaika kędzierzawa i łagodna ziemniaka żółtaczka buraka mozaika buraka kędzierzawka płaszczyńcowa buraka. Objawy chorób wirusowych występują przede wszystkim na liściach, a niekiedy na łodygach, kwiatach i owocach. Najczęściej polegają na zmianach w zabarwieniu roślin, rzadziej zaburzeniach wzrostu czy powodowaniu nekroz. Do podstawowych objawów chorób wirusowych należą: mozaiki - kiedy na liściach obserwujemy jasnozielone lub żółtawe plamy powstałe w wyniku zanikania chlorofilu (np. mozaika kędzierzawa ziemniaka, mozaika pomidora), ale również zaliczamy do nich rozjaśnienia czy otaśmienia nerwów i plamistości pierścieniowe; zaburzenia we wzroście roślin - kiedy obserwujemy zmiany w wyglądzie i pokroju roślin, np. karłowatość, liściozwój, kędzierzawienie liści czy nitkowatość; nekrozy - bardzo powszechne, występują w postaci brunatnych plam czy smug na liściach, łodygach, np. smugowatość ziemniaka. Charakterystyka niektórych chorób pochodzenia wirusowego ziemniaka Choroba Objawy chorobowe jasno i ciemnozielone nieregularne plamy na młodych liściach (mozaika), Smugowatość następnie brunatnienie nerwów starszych liści. Powierzchnia liści ulega ziemniaka pomarszczeniu, a brzegi zwijają się w dół. Obserwujemy stopniowe zamieranie liści na roślinach.

6 objawy występują na liściach, które zwijają się wzdłuż nerwu głównego, są łamliwe i szeleszczą. U roślin wyrosłych z zakażonych bulw dolne liście Liściozwój ziemniaka zwijają się, a rośliny są skarłowaciałe i chlorotyczne. Obserwujemy drobnienie bulw, a plon spada ok %. Mozaika kędzierzawa i zmiany barwy, mozaika oraz deformacje liści (zwijanie się liści wzdłuż łagodna ziemniaka nerwu głównego). rozjaśnienia i żółknięcie nerwów młodych liści; chlorozy i żółknięcie Żółtaczka buraka starszych liści; brunatne plamy na całkowice żółtych liściach; obniżenie plonu o ok %. rozjaśnienia nerwów na młodych liściach; mozaika (jasnozielone lub żółte Mozaika buraka plamy) na liściach, pofałdowanie brzegów liści. Kędzierzawka rozjaśnienia nerwów na młodych liściach; kędzierzawienie liści. płaszczyńcowa buraka W okresie wegetacji roślin wirusy mogą rozprzestrzeniać się różnymi drogami, a do zakażenia (infekcji) roślin dochodzi jedynie w sposób bierny, najczęściej przez uszkodzenia mechaniczne lub przez wektory. Do najbardziej znanych sposobów przenoszenia się wirusów należą: mechaniczne, z sokiem roślin - poprzez stykanie się roślin zdrowych i chorych, najczęściej w trakcie pielęgnacji łanów poprzez narządy wegetatywne roślin - np. bulwy (ziemniak), kłącza, cebule przez nasiona i pyłek (bardzo rzadko) przez wektory (zwierzęta lub rośliny) - organizmy przenoszące patogeny z roślin chorych na zdrowe; jest to najpowszechniejszy sposób przenoszenia wirusów, najczęściej przez owady o aparacie gębowym kłująco-ssącym (mszyce), a także przez nicienie, roztocza i grzyby. Zwalczanie chorób wirusowych polega na szeroko rozumianej profilaktyce (działania i metody prewencyjne), czyli np. niszczeniu źródeł infekcji, stosowaniu zdrowego materiału siewnego lub sadzeniakowego, zwalczaniu wektorów, za pomocą których przenoszone są wirusy, oraz hodowli odmian odpornych, np. ziemniaka czy grochu. Do metod ograniczania występowania wirusów należą:

7 niedopuszczenie do występowania wirusa na danym terenie - głównie inspekcja (lustracja pól) i kwarantanna ochrona przed infekcją poprzez uprawę odmian odpornych na wirusa i wektora czy wykorzystanie roślin transgenicznych eliminowanie źródeł porażenia: niszczenie odpadów roślinnych, eliminowanie alternatywnych żywicieli, usuwanie chorych roślin unikanie wirusa: odpowiedni termin siewu, gęstość siewu, izolacja przestrzenna ograniczenie rozprzestrzeniania: eliminacje wektorów (insektycydy, folie fotoselektywne), ograniczenie upraw, eliminacja wirusów z roślin wieloletnich (termoterapia, chemioterapia, kultury tkankowe). Bakterie są to proste organizmy jednokomórkowe, które rozmnażają się bardzo szybko przez podziały komórek i powodują wiele groźnych chorób roślin. Choroby te nazywamy bakteriozami. Występują mniej licznie, ale szybko się rozprzestrzeniają i są trudniejsze do zdiagnozowania i zwalczania w porównaniu z chorobami pochodzenia grzybowego. Bakterie patogeniczne są to względne saprofity (okolicznościowe), a zalicza się do nich: mikoplazmy tzw. (OMP) - organizmy mikoplazmopodobne, spiroplazmy, riketsje, bakterie właściwe, promieniowce. Wśród patogenów roślin największe znaczenie mają bakterie właściwe. Przeżywają one w materiale rozmnożeniowym (nasiona, bulwy) lub w glebie, w resztkach roślinnych, w owadach oraz w żywych roślinach, stanowiąc pierwotne źródło infekcji. Do tkanek roślin wnikają jedynie przez naturalne otwory lub zranienia. Bakterie wywołują różnorodne objawy chorobowe właściwe oraz oznaki etiologiczne (gęste wycieki), a najczęściej są to: więdnięcia roślin - bakterie rozwijające się w naczyniach powodują zaburzenia w transporcie wody;

8 narośla - guzy, które powstają na korzeniach czy pniach drzew wskutek podziału komórek; zgnilizny - będące wynikiem rozpadu tkanki miękiszowej porażonych roślin, najczęściej widoczne są na porażonych bulwach, korzeniach i cebulach, a także na grubych liściach i łodygach; plamistości - pojawiają się głównie na liściach, np. plamistość liści ogórka; zgorzele - zamieranie zainfekowanych części roślin, są to jedne z najgroźniejszych objawów bakterioz. Bakterie najczęściej są przyczynami więdnięcia i gnicia świeżych owoców i warzyw po zbiorach. Pospolite choroby pochodzenia bakteryjnego ziemniaka i ich objawy chorobowe zamieszczono w tabeli. Charakterystyka niektórych chorób roślin pochodzenia bakteryjnego Choroba Objawy chorobowe żółknięcie liści na młodych i starych pędach roślin; liście zwijają się i Czarna nóżka i mokra więdną, a pędy podziemne czernieją i gniją; chore łodygi urywają się przy zgnilizna bulw wyjmowaniu z ziemi, a na ich powierzchni pojawia się śluz; mokra zgnilizna ziemniaka najczęściej występuje w czasie przechowywania i obejmuje całe bulwy lub ich części Bakterioza latem tkanka między nerwami żółknie, a następnie więdnie; na przekroju pierścieniowa bulwy widać żółtawe zabarwienie pierścieni naczyniowych, z których ziemniaka wycieka śluz Do bakterioz o mniejszym znaczeniu gospodarczym należą: parch zwykły ziemniaka bakteryjna zgnilizna śluzowa buraka parch zwykły i pierścieniowy buraka. Choroby te występują w Polsce sporadycznie. Choroby bakteryjne rozprzestrzeniają się na wiele różnych sposobów: z nasionami - np. bakterioza obwódkowa fasoli, kanciasta plamistość ogórka z prądami powietrza - np. zaraza ogniowa z wodą - np. rosa, krople deszczu

9 przez zwierzęta - głównie owady, ale również ptaki, które przenoszą bakterię wywołującą zarazę ogniową przez człowieka - np. w trakcie wykonywania zabiegów pielęgnacyjnych przy nieprzestrzeganiu higieny sprzętu rolniczego. W ochronie roślin przed chorobami bakteryjnymi podstawą ich ograniczania jest prewencja. Zabiegi profilaktyczne polegają przede wszystkim na: niszczeniu źródeł infekcji, zapobieganiu rozprzestrzeniania się bakterii, wykorzystaniu zdrowego materiału rozmnożeniowego i w miarę możliwości odmian odpornych. Ważne jest również zachowanie odpowiednich warunków higieny w czasie pielęgnacji roślin. Grzyby mają wśród patogenów roślin największe znaczenie gospodarcze. Są to organizmy cudzożywne, nie zawierające chlorofilu, które mogą rozwijać się zarówno na żywych roślinach, jak i na martwych częściach roślin. Są więc pasożytami lub saprofitami. Mogą również żyć w symbiozie z innymi organizmami (mikoryza) i wtedy należą do organizmów pożytecznych. Grzyby występują powszechnie i powodują ok. 80 tysięcy chorób tzw. mikoz, co stanowi ok. 85% wszystkich chorób zakaźnych. Porażają wszystkie części roślin, zarówno nadziemne, jak i podziemne. Ich szkodliwość polega również na pogarszaniu jakości uzyskiwanych produktów roślinnych, ponieważ w trakcie rozkładu tkanek żywiciela produkują toksyny (mikotoksyny), które bardzo często mają właściwości chorobotwórcze dla organizmów stałocieplnych (ssaków), np. są rakotwórcze. Mikotoksyny mogą być produkowane przez grzyby patogeniczne, porażające rośliny, oraz saprofityczne, występujące na produktach roślinnych i zwierzęcych. Znaleźć je można w tkankach porażonych roślin, w resztkach pożniwnych, w glebie, w produktach roślinnych (ziarno zbóż i przetwory zbożowe) oraz produktach pochodzenia zwierzęcego. Do najbardziej znanych mikotoksyn należą: aflatoksyny produkowane przez grzyby z rodzaju Aspergillus, patulina, wytwarzana przez grzyby z rodzaju Pénicillium, oraz trichoteceny wytwarzane przez grzyby z rodzaju Fusarium. Organizm grzyba stanowi wegetatywna grzybnia, za pomocą której pobierane są substancje pokarmowe (węglowodany) z żywych roślin. Z grzybni, w wyniku rozmnażania bezpłciowego, powstają zarodniki (np. oidia, zarodniki konidialne).

10 Rozmnażanie wegetatywne przebiega również poprzez fragmentację strzępek grzybni czy pączkowanie. Grzyby mogą również rozmnażać się generatywnie, co ma miejsce przeważnie pod koniec okresu wegetacji. Powstają wtedy formy przetrwal- nikowe, takie jak: sklerocja, piknidia i kleistotecja. Natomiast w ciągu okresu wegetacji grzyby wielokrotnie wytwarzają zarodniki i przechodzą kolejne stadia rozwojowe niekiedy na więcej niż jednej roślinie, np. rdze na zbożu i berberysie. Rozmnażanie wegetatywne pozwala na szybki wzrost grzyba i rozwój choroby. Występowanie i pojawianie się chorób grzybowych zależy od przebiegu warunków pogodowych. Wyższa temperatura powietrza (20-30 C) oraz znaczna wilgotność przyczyniają się do rozwoju mączniaków prawdziwych. Natomiast niższe temperatury i duża wilgotność powodują występowanie zarazy ziemniaczanej lub mączniaka rzekomego. Grzyby obejmują liczne gromady, z których dwie wywołują mikozy: śluzorośla pasożytnicze (parch prószysty ziemniaka) oraz grzyby właściwe. Grzyby patogeniczne należą najczęściej do gromady grzybów właściwych, do których zalicza się: grzyby biczykowate - wywołujące choroby takie jak: zgorzele siewek, rak ziemniaka, zaraza ziemniaczana, mączniaki rzekome; grzyby sprzężniowe - powodujące zgniliznę owoców i warzyw; grzyby workowce - powodujące zgorzel podstawy źdźbła, sporysz, parch jabłoni, szarą pleśń; grzyby podstawczaki - powodujące rdze, głownie; grzyby niedoskonałe - powodujące mączniaki prawdziwe, antraknozy, askochytozy, septoriozy. Wśród sprawców chorób roślin najliczniejsze są workowce, podstawczaki i grzyby niedoskonałe. Grzyby workowce wspólnie z grzybami niedoskonałymi stanowią ponad 60% poznanych gatunków grzybów, a razem z podstawczakami i grzybami niedoskonałymi zaliczane są do tzw. grzybów wyższych. Do najgroźniejszych chorób grzybowych roślin uprawnych zalicza się: choroby siewek, podstawy źdźbła, kłosów i korzeni zbóż, fuzariozy, rdze, głownie, śniecie, mączniaki prawdziwe i rzekome, zarazę i rizoktoniozę ziemniaka.

11 Choroby siewek, podstawy źdźbła, kłosów i korzeni (tzw. choroby podsuszkowe) - kompleks chorób: zgorzeli podstawy źdźbła, fuzaryjnej zgorzeli podstawy źdźbła i korzeni, łamliwości źdźbła oraz ostrej plamistości oczkowej. Łamliwość źdźbła zbóż Choroby te są wywoływane przez różne grzyby patogeniczne. Porażają, w zależności od warunków pogodowych, od 8 do 14% źdźbeł pszenicy ozimej. Powodują niszczenie podstawy pędów i korzeni, zakłócenia w pobieraniu i transporcie wody i składników pokarmowych. Straty w plonie roślin mogą wynosić nawet do 50%. Grzyby z rodzaju Fuzarium powodują fuzariozy siewek prowadzące do zamierania siewek, a także porażają kłosy (fuzariozy kłosów), przez co obniżają jakość ziarna (obecność mikotoksyn). Mączniaki prawdziwe - patogeny, pasożyty bezwzględne powodujące te choroby są szeroko rozpowszechnione. Mączniak prawdziwy zbóż i traw

12 Mogą porażać różne gatunki roślin. Objawy chorobowe są widoczne na całych roślinach lub ich częściach w postaci białego nalotu bardzo często z czarnymi punkcikami (owocnikami) grzyba w środku. Zakażają rośliny w szerokim zakresie temperatury i wilgotności. Uszkodzenia obejmują nawet do 30% źdźbeł zbóż. Wpływają na obniżenie dorodności ziarna zbóż. Mączniaki rzekome - grzyby te należą do pasożytów bezwzględnych. Porażają głównie liście, łodygi i owoce roślin. Szkodliwość ich polega na powszechnym występowaniu i bardzo szybkim rozwoju choroby, szczególnie w warunkach wysokiej wilgotności powietrza. Zaraza ziemniaka - jedna z najgroźniejszych chorób ziemniaka, pomidora i innych gatunków z rodziny psiankowatych. Zaraza ziemniaka Występuje powszechnie i powoduje porażenia do 42% roślin. Przyczynia się do spadku plonu oraz pogorszenia jego jakości (porażenie bulw). Straty w plonie, w zależności od warunków pogodowych, mogą wynosić nawet do 20%. Rizoktonioza ziemniaka - patogeny wywołują następujące objawy chorobowe: ospowatość bulw, zgniliznę kiełków i próchnienie podstawy łodygi. Największe szkody powoduje zgnilizna kiełków. Nasilenie choroby zależy od warunków środowiska w czasie od posadzenia bulw do zbioru. Wpływa przede wszystkim na obniżenie plonu bulw w następstwie zniekształceń, zdrobnienia oraz zanieczyszczenia sklerocjami grzyba. Grzyby wnikają do zdrowej tkanki przez naturalne otwory, rany (miejsca uszkodzone) lub bezpośrednio przez nieuszkodzoną tkankę okrywającą. Objawy chorobowe są zróżnicowane i mogą występować na wszystkich częściach roślin. Najczęściej spotykane choroby pochodzenia grzybowego roślin uprawnych i ich objawy chorobowe przedstawiono w tabeli.

13 Charakterystyka ważniejszych chorób pochodzenia grzybowego zbóż, ziemniaka, buraka cukrowego i rzepaku Roślina Choroba Objawy chorobowe białoszary nalot na liściach, pochwach liściowych, mączniak prawdziwy źdźbłach i kłosach; liście żółkną i zamierają; na zbóż i traw nalocie widoczne drobne, czarne punkty septorioza plew pszenicy brunatne plamy na liściach, źdźbłach i kłosach; żółkniecie i zasychanie liści zgorzel podstawy źdźbła czernienie podstawy źdźbła, opilśń; słaby wzrost i niedorozwój roślin brunatne, dwubarwne plamy, okrągłe lub eliptyczne, Zboża łamliwość podstawy na dolnych międzywęźlach źdźbła; porażone części źdźbła pędu gniją, a pędy łamią się; chore pędy przedwcześnie bieleją i zamierają brunatnienie kiełkowi korzeni; pleśń śniegowa;jasnoróżowy nalot na roślinach; na pędach u podstawy fuzariozy siewek i źdźbła widoczne brązowe smugi; zamieranie roślin kłosów oraz żółte lub białe zabarwienie roślin po wykłoszeniu, czarne plamy na plewach i plewkach rdze zbóż rdzawobrunatne, żółte Lub czarne, drobne brodawki pojawiające się na górnej stronie blaszek Liściowych rozległe, brunatne, wilgotne plamy na liściach, na zaraza ziemniaka dolnej stronie blaszek biały nalot; na bulwach Ziemniak zagłębione, szare plamy rizoktonioza ziemniaka ospowatość bulw, gnicie kiełków, próchnienie podstawy łodygi czernienie i przewężenie szyjki korzeniowej, zgorzel siewek buraka zamieranie siewek Burak na liściach występują szare plamki z czerwoną cukrowy chwościk buraka obwódką; całe liście lub ich fragmenty żółkną i zamierają

14 Rzepak czerń krzyżowych zgorzel siewek; na liścieniach i liściach widoczne czarno- brunatne plamy Grzyby, podobnie jak bakterie, rozprzestrzeniają się przez: powietrze (anemochoria) - np. zarodniki rdzy mogą być przenoszone nawet na odległości do 2000 km i stanowić źródło infekcji; wodę (hydrochoria) - padające deszcze zmywają z liści zarodniki grzybów, które mogą porażać inne części roślin lub przenikają do gleby i będą stanowić źródła kolejnych infekcji; zwierzęta (zoochoria) - owady przenoszą zarodniki grzybów na powierzchni swoich ciał, np. muchówki; człowieka (antropochoria) - w trakcie wykonywania prac pielęgnacyjnych w łanach roślin lub przy obrocie materiałem siewnym, np. głownie zbóż, rak i parch prószysty ziemniaka. W ochronie roślin przed grzybami w dużo większym stopniu niż w zwalczaniu wiroz i bakterioz decydujące znaczenie ma łączne stosowanie różnych dostępnych metod, np.: agrotechnicznych (niszczenie źródeł infekcji, ograniczenie kontaktu roślin uprawnych z innymi porażonymi roślinami oraz stworzenie warunków utrudniających infekcje i rozwój choroby) i chemicznych, stosowanych prewencyjnie i interwencyjnie, których udział w ochronie roślin stanowi 80-85%. W czasie wegetacji rośliny uprawne mogą być porażane przez różne czynniki patogeniczne powodujące choroby. W tabeli przedstawiono najgroźniejsze choroby infekcyjne roślin uprawnych. Ważniejsze choroby roślin uprawnych Nazwa choroby Czynnik chorobotwórczy Porażane rośliny i części roślin Zgorzel podstawy głównie pszenica i jęczmień - część podziemna, grzyby workowce źdźbła owies mało podatny - część podziemna Łamliwość źdźbła zbóż i traw grzyby workowce zboża ozime - część podziemna Fuzarioza zbóż grzyby niedoskonałe wszystkie gatunki zbóż - siewki i kłosy Żółta karłowatość jęczmień, pszenica, owies, różne gatunki traw - wirus jęczmienia części nadziemne

15 Mączniak prawdziwy zbóż i traw grzyby workowce zboża, trawy - części nadziemne Rdze zbóż grzyby podstawczaki wszystkie gatunki zbóż - części nadziemne Głownie i śniecie jęczmień, pszenica, owies, kukurydza, żyto, grzyby podstawczaki zbóż proso - części nadziemne Sporysz zbóż i traw grzyby workowce głównie żyto - części nadziemne Septorioza plew pszenicy grzyby workowce pszenica - części nadziemne Czarna nóżka i mokra zgnilizna bakteria ziemniak - pędy nadziemne i podziemne, bulwy bulw ziemniaka Parch zwykły ziemniaka bakteria bulwy ziemniaka Parch prószysty grzyby śluzorośla ziemniaka pasożytnicze bulwy ziemniaka Smugowatość ziemniak, pomidor, tytoń i inne rośliny wirus ziemniaka psiankowate - części nadziemne Liściozwój ziemniaka wirus głównie ziemniak - części nadziemne Mozaika kędzierzawa ziemniaka wirus M ziemniak, pomidor - części nadziemne Zaraza ziemniaka ziemniak, pomidor - części nadziemne, owoce, grzyby biczykowate bulwy Rizoktonioza ziemniaka grzyby podstawczaki ziemniak - części nadziemne, bulwy Zgorzel siewek grzyby niedoskonałe siewki buraka buraka Rizomania wirus korzeń buraka Mozaika buraka wirus liście buraka Żółtaczka buraka wirus liście buraka Kędzierzawka płaszczyńcowa buraka Kiła kapusty wirus grzyby śluzorośla pasożytnicze liście buraka kapusta, gorczyca; rzepak i rzepik - średnio wrażliwe; korzenie kapustowatych Mozaika roślin krzyżowych wirus rzepak, kapusta, brukiew, rzepa - liście Czerń krzyżowych grzyby niedoskonałe rośliny kapustowate - liście, łuszczyny, Ostra mozaika bobiku wirus bób, koniczyna, bobik, groch Zwykła mozaika grochu wirus groch, fasola, bobik, łubin, koniczyna Właściwa mozaika wirus bobik, bób, groch, wyka

16 bobiku Mączniaki rzekome grzyby biczykowate lucerna, groch - części nadziemne Rdze roślin motylkowatych grzyby podstawczaki motylkowate - części nadziemne Askochytozy grzyby niedoskonałe groch, bobik - części nadziemne Czynniki chorobotwórcze nieinfekcyjne Nieorganiczne czynniki chorobotwórcze dzielą się na: czynniki atmosferyczne, np. temperatura, wilgotność powietrza, opady, światło, grad, zanieczyszczenie atmosfery; czynniki glebowe, np. niedobór lub nadmiar wody, niedobór lub nadmiar składników pokarmowych, niewłaściwy odczyn gleby, nieodpowiednia temperatura gleby; substancje chemiczne występujące w powietrzu, wodzie i glebie, które wpływają na rośliny uprawne; błędy agrotechniczne. Prawidłowy wzrost i rozwój roślin uprawnych zależy od warunków siedliska. Niekiedy zmiana jednego z czynników może powodować choroby roślin. Temperatura powietrza, zarówno za wysoka, jak i za niska, może powodować uszkodzenia roślin uprawnych, np. przemarzanie liści, kwiatów (mrozy i przymrozki). Zbyt duża wilgotność powietrza przyczynia się do rozprzestrzeniania i rozwoju chorób głównie, pochodzenia grzybowego, w łanie roślin uprawnych. Niedobór światła powoduje etiolację (wydłużanie się) roślin. Wybiegnięte rośliny gorzej się rozwijają, ich łodygi są zbyt cienkie i może dochodzić do wylęgania. Zbyt silny wiatr czy grad powodują u roślin szereg uszkodzeń mechanicznych wpływających bezpośrednio lub pośrednio na plony roślin. Dla rozwoju roślin uprawnych bardzo istotna jest zawartość w glebie zarówno makroelementów, jak i mikroelementów. Ich niedobory ich najczęściej powodują zmiany w zabarwieniu liści i wpływają na obniżenie plonu. Niedobór wody w glebie (brak opadów) przyczynia się do więdnięcia roślin, wcześniejszego opadania liści czy kwiatów oraz zawiązków owocowych. Prowadzi również do zaburzeń we wzroście roślin, wpływa na przebieg procesów życiowych i powoduje duże straty w plonie roślin. Natomiast nadmiar wilgoci w glebie przyczynia się do rozwijania wszelkiego rodzaju zgorzeli siewek czy zgnilizny korzeni oraz pogorszenia

17 jakości plonów. Brak powietrza w glebie na skutek zbyt obfitych opadów wpływa na pogorszenie rozwoju systemu korzeniowego roślin. Poprzez regulację odczynu gleby (stosowanie wapnowania oraz nawozów fizjologicznie kwaśnych lub zasadowych) można uniknąć pojawiania się wielu chorób roślin uprawnych, np. uprawa ziemniaka na glebie o odczynie zasadowym lub obojętnym sprzyja pojawianiu się parcha zwykłego.