Wirusy występujące na zbożach w Polsce

Transkrypt

1 .pl Wirusy występujące na zbożach w Polsce Autor: dr hab. Małgorzata Jeżewska Data: 15 maja 2017 Wirusy zbóż przez wiele lat pozostawały w Polsce mało znaną grupę patogenów. Dopiero po kilku masowych wystąpieniach żółtej karłowatości jęczmienia zwrócono na nie uwagę. Ostatnie epidemiczne pojawienie się tej wirozy nastąpiło wiosną 2015 roku. Żółta karłowatość jęczmienia (barley yellow dwarf, BYD), występująca powszechnie w Europie i na świecie, jest potencjalnie bardzo groźna. Objawy wywołuje kilka gatunków wirusów o podobnych właściwościach, przenoszonych przez 1 / 8

2 .pl mszyce. Choroba atakuje wszystkie gatunki zbóż i traw, jednak najbardziej niebezpieczna jest dla zbóż ozimych, szczególnie jęczmienia. Jak rozpoznać objawy? Jęczmień ozimy porazony przez wirusy żółtej karłowatości jęczmienia Symptomami porażenia są przebarwienia liści, którym przeważnie towarzyszy zahamowanie wzrostu roślin. Kolor przebarwień liści rożni się w zależności od rodzaju zboża. Liście pszenicy przebarwiają 2 / 8

3 .pl się na czerwono-pomarańczowo, jęczmienia na intensywnie żółto, pszenżyta na żółto, żyta na rdzawobrązowo, owsa na amarantowo-fioletowo a kukurydzy na ciemnoczerwono. Zmiany koloru początkowo pojawiają się na wierzchołkach liści i stopniowo obejmują całą powierzchnię blaszki liściowej. Liście stają się kruche i sztywne. W przypadku jęczmienia oprócz skarłowacenia i żółknięcia obserwuje się nasilenie krzewienia, powodujące zmiany pokroju roślin. W przypadku silnych porażeń następuje również radykalne ograniczenia rozwoju masy korzeniowej. Rozmieszczenie porażonych roślin na polu jest przeważnie placowe lub ogniskowe, rzadko spotykamy ogarnięcie chorobą całej uprawy choć w przypadkach warunków szczególnie sprzyjających rozprzestrzenianiu się wirozy zdarzają się również porażenia totalne. Od czego zależy rozwój? Symptomami porażenia są przebarwienia liści, którym przeważnie towarzyszy zahamowanie wzrostu roślin Rozwój objawów zależy od wielu czynników, m. in. od wieku rośliny w momencie zakażenia (im późniejsze zakażenia tym mniej szkodliwe), gatunku i izolatu wirusa, czynników środowiskowych. Pomimo na ogół łatwej rozpoznawalności objawów, czasami zdarzają się symptomy mniej charakterystyczne, dlatego najlepiej jest potwierdzić podejrzenie diagnostyczne badaniami laboratoryjnymi. Przykładem ryzyka pomyłki jest przypadek kukurydzy, u której obserwujemy duże podobieństwo objawów BYD do abiotycznego efektu zmian pochodowych. Jak wspomniano, czynnikiem sprawczym BYD jest kilka gatunków wirusów, charakteryzujących się następującymi wspólnymi cechami: morfologią (małe wirusy sferyczne o średnicy 25 nm), sposobem przenoszenia, sposobem porażania rośliny gospodarza, tzn. zasiedlaniem wyłącznie tkanki przewodzącej (łyka), rodzajem wywoływanych objawów i zakresem roślin gospodarzy. Najczęściej spotykanymi sprawcami BYD są: Barley yellow dwarf virus-mav (BYDV-MAV), Barley yellow dwarf virus-pav (BYDV-PAV) i Cereal yellow dwarf virus-rpv (CYDV-RPV). Sześć gatunków w Polsce 3 / 8

4 .pl Objawy żółtej karłowatości jęczmienia widoczne na liściach pszenicy ozimej W Polsce zidentyfikowano sześć gatunków wirusów sprawców BYD. Wirusy te są przenoszone przez mszyce w sposób trwały, tzn. mszyca stając się wektorem wirusa 4 / 8

5 .pl pozostaje nim do końca swojego życia natomiast nie przekazuje go potomstwu. Głównym gatunkiem wektora jest mszyca czeremchowo-zbożowa (Rhopalosiphum padi), ale taką zdolność posiada wiele też około 20 innych gatunków. Najbardziej niebezpieczne są wczesne zakażenia jesienne zbóż ozimych. Naloty mszyc na młode oziminy są przeważnie nie zauważane, a po zakażeniu wirus pozostaje w roślinie w okresie zimowym aż do szybkiego rozwoju objawów skutki zakażeń wczesną wiosną. Trzeba mieć świadomość, że wirusy BYD mogą porażać wszystkie gatunki zbóż i traw, więc rezerwuar źródeł zakażeń jest bardzo szeroki. Jak zwalczać? Najskuteczniejszym sposobem ochrony upraw jest chemiczne zwalczanie mszyc jesienią, około 5 tygodni po wschodach. Stosowanie zapraw nasiennych zawierających insektycydy też może przynieść dobre rezultaty. Pewien wpływ na zabezpieczenie upraw przed BYD ma dobór optymalnego terminu siewu, mając świadomość, że wczesne terminy siewu sprzyjają zakażeniom. Pomimo wieloletnich prac hodowlanych w poszukiwaniu odporności odmian na BYD jak dotąd nie odniesiono na tym polu sukcesu. 5 / 8

6 .pl Pole jęczmienia ozimego z widocznymi kępami roślin o żółtawo przebarwionych liściach, porażonych przez wirus żółtej mozaiki jęczmienia (BaYMV) Żółta mozaika jęczmienia 6 / 8

7 .pl Inną potencjalnie niebezpieczną chorobą wirusową jest żółta mozaika jęczmienia (barley yellow mosaic). W przeciwieństwie do BYD atakuje wyłącznie jęczmień ale z powodu podobnie brzmiącej nazwy jest często z nią mylona. Są to wirozy zasadniczo odmienne pod licznymi względami a ich podobieństwo dotyczy głównie faktu, iż są niebezpieczne dla form ozimych. Różnice objawowe są dla wprawnego oka wyraźne choć w przypadkach obu chorób występuje żółknięcie liści i ogólne osłabienie roślin. Z uwagi na właściwości wektora nie ma sposobu jego eliminacji chemicznej, natomiast doskonałą drogą zabezpieczenia upraw jęczmienia przed żółtą mozaiką jest stosowanie odmian odpornych. Sprawcami żółtej mozaiki jęczmienia są dwa wirusy Barley yellow mosaic virus (BaYMV) i Barley mild mosaic virus (BaMMV). Należące do rodzaju Bymovirus, morfologicznie identyczne, a ich cząstki mają kształt nitkowaty o 2 długościach: i nm. Są przenoszone przez pierwotniaka glebowego Polymyxa graminis, pierwotnie zaliczanego do grzybów. Jest to pasożyt bezwzględny korzeni roślin zbożowych ale nie stwierdzono jego działania patogenicznego w stosunku do swoich gospodarzy. P. graminis po wniknięciu do komórek korzeni roślin porażonych przez wirusy nabywa patogena i odtąd można stwierdzić jego obecność na wszystkich etapach cyklu biologicznego wektora. Najgroźniejsze jest przechowywanie wirusa w zarodnikach przetrwalnikowych, co skutkuje możliwym wieloletnim przetrwaniem patogena w środowisku. Z uwagi na właściwości wektora nie ma sposobu jego eliminacji chemicznej, natomiast doskonałą drogą zabezpieczenia upraw jęczmienia przed żółtą mozaiką jest stosowanie odmian odpornych. W przeciwieństwie do BYD uzyskano liczne odmiany jęczmienia ozimego wyposażone w geny odporności i wysiewanie wyłącznie odmian odpornych zapewnia całkowitą ochronę przed wirozą. Karłowatość pszenicy atakuje wszystkie zboża 7 / 8

8 Powered by TCPDF ( Liść jęczmienia ozimego z objawami porażenia przez wirus mozaiki jęczmienia (BaYMV) Trzecią wirozą, dość często występującą i łatwo zauważalną, atakującą wszystkie gatunki zbóż, jest karłowatość pszenicy (wheat dwarf), która, jak sama nazwa wskazuje, charakteryzuje się powodowaniem ostrego zahamowania wzrostu roślin i w konsekwencji do ich zamierania. Sprawcą jest wirus karłowatości pszenicy (Wheat dwaf virus, WDV) przenoszony przez skoczka Psammotettix alienuj. WDV należy do rodzaju Mastrevirus, a jego wiriony mają charakterystyczny dwoinkowaty kształt i są bardzo trudno wykrywalne w mikroskopie elektronowym. WDV poraża głównie pszenicę ale też jęczmień, żyto i pszenżyto. Jego szkodliwość jest ograniczona faktem występowania porażeń głównie na obrzeżach pól i wzdłuż ścieżek przejazdowych, tam gdzie łatwo docierają skoczki zasiedlające pobliskie miedze i dziko rosnące trawy. Nie opracowano jak dotąd skutecznego sposobu zwalczania choroby, natomiast przydatne jest usuwanie zauważonych porażonych roślin jako potencjalnych rezerwuarów wirusa dla następnych zakażeń. Sygnalizuj niepokojące sytuacje na polu Ogółem w Polsce wykryto i zidentyfikowano kilkanaście gatunków wirusów porażających zboża. Jednakże na podstawie systematycznie prowadzonych w Instytucie Ochrony Roślin PIB w Poznaniu badań monitoringowych ich szkodliwość, jak dotąd, ma charakter lokalny i ograniczony. Trudność rozpoznania porażeń wirusowych w dużej mierze wynika z niespecyficzności objawów. Dlatego zaleca się aby w każdym uzasadnionym przypadku zaobserwowania niepokojących symptomów na większej partii roślin i związane z podejrzenia o wystąpienie wirozy skontaktować się z Zakładem Wirusologii i Bakteriologii IOR-PIB w Poznaniu, jedynym ośrodkiem badań nad tą grupą patogenów w celu wyjaśnienia lub wykluczenia obecności patogenów wirusowych. 8 / 8