Poczwarówka zwężona Vertigo angustior Jeffreys, 1830 (Gastropoda, Stylommatophora) w Kielcach występowanie i perspektywy ochrony

Transkrypt

1 108 Przybylska J., Maniarski R.: Poczwarówka zwężona w Kielcach Poczwarówka zwężona Vertigo angustior Jeffreys, 1830 (Gastropoda, Stylommatophora) w Kielcach występowanie i perspektywy ochrony Narrow-mouthed Whorl Snail Vertigo angustior Jeffreys, 1830 (Gastropoda, Stylommatophora) in Kielce distribution and conservation perspectives Joanna Przybylska, Roman Maniarski Abstrakt: W latach wykonano inwentaryzację stanowisk poczwarówki zwężonej Vertigo angustior w granicach administracyjnych Kielc. Gatunek stwierdzono na 13 z 30 kontrolowanych płatów siedlisk zlokalizowanych na obrzeżach miasta, w dolinach cieków wodnych i wilgotnych obniżeniach terenu. Największe powierzchnie siedlisk poczwarówki zwężonej występowały w dolinie Sufragańca (dopływ Bobrzy) i Zagórki (dopływ Lubrzanki). Na jednym stanowisku stan ochrony gatunku oceniono jako właściwy, na 6 jako niezadowalający i na 6 jako zły. Stan populacji i/lub stan siedlisk oceniono jako właściwy na 8 stanowiskach. O negatywnej ocenie ogólnej decydowały przede wszystkim perspektywy ochrony. Największym zagrożeniem dla gatunku jest zabudowywanie dolin rzecznych i terenów podmokłych, a w dalszej perspektywie zarastanie siedlisk otwartych. Słowa kluczowe: Vertiginidae, zagrożenia, Kielce, Góry Świętokrzyskie Wstęp Poczwarówka zwężona Vertigo angustior Jeffreys, 1830 (fot. 1) jest rzadkim, zagrożonym gatunkiem ślimaka lądowego. Jej zasięg ograniczony jest do Europy, z izolowanymi stanowiskami w północnym Iranie (Zając 2004). Figuruje na Czerwonej liście zagrożonych gatunków IUCN ze statusem NT bliski zagrożenia (Moorkens et al. 2012), na mocy Dyrektywy Siedliskowej podlega ochronie na terenie Unii Europejskiej (Dyrektywa Rady 92/43/EWG, Dz. U. L 206 z ). W Polsce objęta jest ścisłą ochroną gatunkową (Dz. U. 2014, poz. 1348), zamieszczona w Polskiej czerwonej księdze zwierząt i na Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce z kategorią EN silnie zagrożona (Pokryszko 2004; Wiktor & Riedel 2002). W kraju gatunek ten jest rozpowszechniony, szczególnie na niżu, ale jego stanowiska są nieliczne i występuje w rozproszeniu. Długo nie był wykazywany z Gór Świętokrzyskich (Piechocki 1981; Zając 2004), pierwsze doniesienia o jego występowaniu w mezoregionie pochodzą z lat (Barga-Więcławska 2012). Prowadzone tu od 2012 roku badania, ukierunkowane na rozpoznanie rozmieszczenia i stanu ochrony gatunku, pozwoliły na stwierdzenie go na kilkudziesięciu stanowiskach (J. Przybylska i in., w przyg.). Celem omawianych w niniejszej pracy badań była inwentaryzacja stanowisk poczwarówki zwężonej, określenie obecnego stanu ochrony i zagrożeń dla jej siedlisk w obrębie Kielc.

2 NATURALIA : Fot. 1. Muszle poczwarówki zwężonej Vertigo angustior, stanowisko 12 Ostra Górka, (fot. J. Przybylska) Photo 1. Narrow-mouthed Whorl Snail Vertigo angustior shells, site no. 12 Ostra Górka, (photo by J. Przybylska) Teren badań Kielce, stolica województwa świętokrzyskiego, położone są w mezoregionie Góry Świętokrzyskie, na terenie podprowincji Wyżyna Małopolska (Kondracki 2000). Charakterystycznym elementem zróżnicowanej budowy geologicznej terenu są wychodnie dewońskich wapieni, margli i łupków. Miasto usytuowane jest w obrębie zlewni Czarnej Nidy, jego teren odwadniają prawobrzeżne dopływy rzeki Bobrza i Lubrzanka. Mniejsze dopływy wymienionych rzek Silnica, Sufraganiec z Dopływem z Czarnowa Rządowego (zlewnia Bobrzy), Struga Zajączkowska i Zagórka (Dopływ spod Nowego Folwarku; zlewnia Lubrzanki) oraz szereg niewielkich, bezimiennych cieków, uzupełniają sieć rzeczną terenu. W dolinach rzecznych występują piaski, żwiry i mułki rzeczne, miejscami, np. w dolinie Zagórki i Sufragańca torfy i namuły torfiaste (Filonowicz 1973). Doliny, na obrzeżach miasta jeszcze w znacznym stopniu niezabudowane, zapewniają funkcjonowanie różnych typów siedlisk zależnych od poziomu wód, w tym szuwarów wielkoturzycowych Magnocaricion, ziołorośli Filipendulion ulmariae, łąk wilgotnych Calthion palustris i zmiennowilgotnych łąk trzęślicowych Molinion caerulae. Metody Inwentaryzację stanowisk poczwarówki zwężonej w granicach administracyjnych Kielc wykonano w latach , w ramach badania rozmieszczenia gatunku w Górach Świętokrzyskich (J. Przybylska i in., w przyg.). Potencjalne siedliska wytypowano na podstawie analizy map topograficznych, hydrograficznych, geologicznych i zdjęć satelitarnych oraz wstępnego rozpoznania terenowego. Wyznaczone płaty zostały przebadane w okresie VIII-IX W miejscach, w których stwierdzono występowanie gatunku, ustalano granice płatu siedliska i wykonywano ocenę stanu ochrony zgodnie z metodyką stosowaną w Państwowym Monitoringu Środowiska (Lipińska et al. 2011). Ze względu cel pracy zastosowano odmienną niż w PMŚ, przeżyciową metodę ustalania zagęszczenia gatunku na stanowisku: pobierane próby ściółki o objętości ok. 1 l, w liczbie od 5 do 15 w zależności od powierzchni stanowiska, przeglądano w terenie za pomocą lupy, a znalezione ślimaki oznaczano przy użyciu binokularu o powiększeniu 20-40x; zwierzęta pozostawiano w miejscu znalezienia. Ocenę FV (stan właściwy) nadawano, gdy przynajmniej w 70% prób stwierdzono obecność gatunku i w przynajmniej jednej występowało więcej niż 5 osobników. Ocenę U1 (stan niezadowalający) przyznawano stanowiskom, na których obecność gatunku

3 110 Przybylska J., Maniarski R.: Poczwarówka zwężona w Kielcach stwierdzono w 30-70% prób, lub w większej części prób, jeżeli w żadnej nie występowało ponad 5 os. Na U2 (stan zły) oceniono stanowiska, na których obecność gatunku stwierdzono w mniej niż 30% prób. Na stanowiskach notowano obecność innych gatunków malakofauny, stwierdzonych w trakcie badań i możliwych do przeżyciowego oznaczenia w terenie. Ze względu na zastosowaną metodykę podana w tabeli lista gatunków towarzyszących nie jest kompletna. Ponadto zestawiono dane dotyczące występowania na stanowiskach V. angustior rzadkich i zagrożonych gatunków bezkręgowców z innych grup, na podstawie dostępnych publikacji i danych własnych. Dla oceny perspektyw zachowania gatunku na stanowiskach, poza wskazaniem istniejących zagrożeń i form ochrony, przeanalizowano zatwierdzone i projektowane miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego (MPZP) oraz Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Miasta Kielce (SUiKZP), dostępne na Geoportalu Urzędu Miasta Kielce (gis.kielce.eu). Wyniki Sprawdzono 30 płatów potencjalnych siedlisk, wytypowanych na etapie prac kameralnych. W granicach administracyjnych Kielc poczwarówkę zwężoną stwierdzono na 13 stanowiskach, zajmujących powierzchnię od 0,15 do 12,23 ha. Łącznie siedliska gatunku w granicach administracyjnych miasta zajmują ok. 42 ha (ok. 0,4% powierzchni Kielc). Wszystkie stanowiska rozmieszczone są w obrzeżach miasta (ryc.). Największe płaty dogodnych siedlisk zlokalizowane są w dolinach niewielkich dopływów Lubrzanki (Zagórka, Struga Zajączkowska) i Bobrzy (Sufraganiec). Poniżej przedstawiono syntetyczną charakterystykę poszczególnych stanowisk oraz wyniki oceny stanu ochrony gatunku (tab.). 1. Struga Zajączkowska. Stanowisko zlokalizowane w źródłowym odcinku Strugi Zajączkowskiej, w większej części w granicach sąsiedniej gminy Masłów. Obejmuje płaty turzycowisk i ziołorośla na stokach i na dnie doliny niewielkiego strumienia, a miejscami zabagnienia z szuwarem pałkowym. Obszar w znacznej części niekoszony, obecny nalot wierzby Salix sp. i olszy Alnus sp. (20%) oraz płaty trzciny pospolitej Phragmites australis (10%). Od strony ul. Szybowcowej fragment zasypywany gruzem. Brak MPZP, a wg SUiKZP część na terenie Kielc ma być wyłączona spod zabudowy ( ekosystemy dolin rzecznych ). Stanowisko objęte ochroną w granicach dwóch obszarów chronionego krajobrazu: Kieleckiego (strefa A 1 ) i Podkieleckiego. Stanowisko czerwończyka nieparka Lycaena dispar i przeplatki aurinii Euphydryas aurinia (Gwardjan & Maniarski 2015). 2. Dąbrowa. Południowo-wschodni stok Góry Wierzejskiej w kierunku doliny Silnicy. Stanowisko obejmuje płat turzycowiska i fragment łąki trzęślicowej. Zaawansowana sukcesja zarośli wierzbowo-olszowych (40%); brak koszenia. Zgodnie z MPZP teren przeznaczony pod zabudowę ( Dąbrowa II ). Płat zlokalizowany w strefie C Kieleckiego OChK. Stanowisko modraszka alkona Phengaris alcon i przeplatki aurinii (Gwardjan & Maniarski 2015). 3. Niewachlów. Stanowisko w dolinie Sufragańca, na jego lewym brzegu, na wschód od ul. Miedzianej. Obejmuje płat turzycowisk i ziołorośli, a w centralnej części koszona łąka wilgotna. Sukcesja trzciny (20%) i olszy (10%). Brak MPZP, a wg 1 Uchwała Sejmiku Województwa Świętokrzyskiego Nr XLI/729/10 z dnia 27 września 2010 r. w sprawie wyznaczenia Kieleckiego Obszaru Chronionego Krajobrazu (Dz. Urz. Województwa Świętokrzyskiego z 2010 r. Nr 293, poz. 3020).

4 NATURALIA : Ryc. Rozmieszczenie stanowisk poczwarówki zwężonej Vertigo angustior w Kielcach Fig. Distribution of the sites with the Narrow-mouthed Whorl Snail Vertigo angustior in Kielce SUiKZP obszar ma być wyłączony spod zabudowy ( ekosystemy dolin rzecznych ). Obszar w strefie A Kieleckiego OChK. Stanowisko czerwończyka nieparka, ślimaka żółtawego Helix lutescens i ślimaka winniczka Helix pomatia. 4. Kruszelnickiego. Prawobrzeżna część doliny Sufragańca, na wschód od ul. Kruszelnickiego. Wilgotne łąki w północnowschodniej części stanowiska koszone, w centralnej i południowej obecne turzycowiska i ziołorośla, płaty trzciny (10%) i nalot olszy, wierzby i brzozy Betula sp. (15%). Południowy skraj zasypywany gruzem. Brak MPZP, a wg SUiKZP obszar wyłączony spod zabudowy ( ekosystemy dolin rzecznych ). Obszar w strefie A Kieleckiego OChK. Stanowisko czerwończyka nieparka i napierśnika Stethophyma grossum. 5. Czarnów. Stanowisko obejmuje dwa płaty w dolinie niewielkiego cieku zasilającego Sufraganiec (Dopływ z Czarnowa Rządowego), na północ od ul. Piekoszowskiej. Większy fragment to lokalne zabagnienie, związane ze spiętrzeniem wody przez bobry Castor fiber. W centralnej części występuje szuwar pałkowy, a na obrzeżach szuwar turzycowy i ziołorośla. Nalot wierzby do 10%. Poniżej, za groblą ciągnącą się wzdłuż uregulowanego strumienia, porośniętą nawłocią Soli-

5 112 Przybylska J., Maniarski R.: Poczwarówka zwężona w Kielcach dago sp. i topinamburem Helianthus tuberosus, zlokalizowany kolejny niewielki płat turzycowiska, w południowej części zasypywany gruzem. Brak MPZP, a zgodnie ze SUiKZP na części płatu planowana jest droga wojewódzka, na części zabudowa, a centralny fragment wyłączony spod zagospodarowania ( ekosystemy dolin rzecznych ). Zachodnia i południowa część w strefie A Kieleckiego OChK. Stanowisko ślimaka żółtawego i czerwończyka nieparka. 6. Jarząbek. Niewielki płat turzycowiska w mozaice z ziołoroślami na stoku doliny Sufragańca, na zachód od ul. Jarząbek. Brak koszenia, sukcesja wierzby i olszy (15%) oraz trzciny (10%). Brak MPZP, a zgodnie ze SUiKZP przez stanowisko planowana jest droga powiatowa. Obszar w strefie A Kieleckiego OChK. 7. Grabina. Zachodni stok góry Grabina w kierunku doliny Sufragańca, na zachód od ul. Białogońskiej. Urozmaicony siedliskowo płat z turzycowiskami, ziołoroślami i łąkami trzęślicowymi. Brak koszenia, sukcesja drzew i krzewów, przede wszystkim w zachodniej części stanowiska (kruszyna Frangula alnus, czeremcha późna Padus serotina, olsza, wierzba, osika Populus tremula łącznie do 40%). W wyżej położonych fragmentach nawłoć i trzcinnik piaskowy Calamagrostis epigejos (do 10%). Brak MPZP, brak form ochrony obszarowej. Zgodnie ze SUiKZP na części płatu planowana droga powiatowa, reszta przeznaczona pod zabudowę. Stanowisko ślimaka żółtawego, czerwończyka nieparka, modraszka alkona i przeplatki aurinii (Gwardjan & Maniarski 2015). 8. Pietraszki. Niewielki, przesuszony płat turzyc w dolinie Sufragańca, na południe od ul. Machnowickiej. Teren niekoszony, sukcesja trzcinnika piaskowego (10%). Brak MPZP, a wg SUiKZP obszar wyłączony spod zabudowy ( ekosystemy dolin rzecznych ). Stanowisko w granicach Chęcińsko-Kieleckiego Parku Krajobrazowego. 9. Dobromyśl. Płat turzyc na wschodnim stoku doliny Bobrzy, oddzielony od rzeki ulicą Dobromyśl. Brak koszenia, obecne pojedyncze krzewy wierzby (<10%). Brak MPZP, a zgodnie ze SUiKZP teren przeznaczony pod zabudowę. Obszar w strefie C Kieleckiego OChK. 10. Charsznicka. Obniżenie terenu na zachodnim stoku Pasma Posłowickiego, w kierunku Bobrzy, między ul. Charsznicką i Chorzowską. Turzycowisko niekoszone, z pojedynczymi krzewami wierzby (do 20%). Stanowisko w strefie C Chęcińsko-Kieleckiego OChK. Brak MPZP, a zgodnie ze SUiKZP teren przeznaczony pod zalesienia. 11. Posłowice. Obniżenie terenu z turzycowiskiem i ziołoroślami na południowym stoku Pasma Posłowickiego, między ul. Posłowicką a kamieniołomem Kowala. Od strony północnej fragment zasypywany gruzem. Brak koszenia, sukcesja trzciny (40%), pojedyncze krzewy i drzewa (czeremcha późna, kruszyna, bez hebd Sambucus ebulus, orzech włoski Juglans regia; do 10%). Brak MPZP, a zgodnie ze SUiKZP przez południową część płatu planowana droga powiatowa, reszta wyłączona spod zabudowy ( ekosystemy dolin rzecznych ). Stanowisko w strefie C Chęcińsko-Kieleckiego OChK. 12. Ostra Górka. Stoki i dolina bezimiennego cieku dopływu Zagórki, między osiedlem Ostra Górka a zabudową Mójczy (gm. Daleszyce). W dolinie turzycowiska i ziołorośla, na stokach zmiennowilgotne łąki trzęślicowe koszone na ok. 5% powierzchni. W rozproszeniu kruszyna, wierzba, brzoza, olsza i głóg Crataegus sp. (<10%). Brak MPZP, a wg SUiKZP większa część wyłączona spod zabudowy ( ekosystemy dolin rzecznych ). Fragmenty w obrzeżach płatu przeznaczone pod zabudowę. Obszar w strefie A Kieleckiego OChK. Część stanowiska w gm.

6 NATURALIA : Fot. 2. Wilgotne łąki i turzycowiska w dolinie Zagórki stanowisko 13, (fot. R. Maniarski) Photo 2. Wet meadows and sedge beds in the valley of Zagórka site no. 13, (photo by R. Maniarski) Daleszyce na terenie Podkieleckiego OChK. Stanowisko czerwończyka nieparka i napierśnika. 13. Zagórka. Stanowisko obejmuje jeden duży, zwarty płat (fot. 2) i 4 mniejsze, na stokach i na dnie doliny Zagórki dopływu Lubrzanki (Dopływ spod Nowego Folwarku). Mozaika siedlisk wilgotne łąki, ziołorośla, turzycowiska, a na wzniesieniach łąki zmiennowilgotne. Brak koszenia, na ok. 10% sukcesja trzciny. W obrębie dużego płatu kępy starszych zadrzewień, miejscami nalot wierzby i czeremchy późnej (łącznie 20%). Zachodni płat zasypywany ziemią i gruzem. Dwa południowe fragmenty ujęte w MPZP ( Cedzyna ) jako tereny zieleni nieurządzonej, a pomiędzy nimi planowana jest droga klasy głównej. Główny płat siedliska nie objęty MPZP, a wg SUiKZP przez jego centralną część ma przebiegać kolejna droga główna. Pozostałe fragmenty, oznaczone jako ekosystemy dolin rzecznych, wyłączone spod zabudowy. Większość stanowiska w obrębie strefy A Kieleckiego OChK. Niewielki płat w północnej części, na terenie gm. Masłów, w granicach Podkieleckiego OChK. Stanowisko ślimaka winniczka, czerwończyka nieparka i napierśnika. Dyskusja Do 2004 roku poczwarówka zwężona znana była w Polsce tylko z ok. 20 stanowisk. W następnych latach intensywne badania związane z wdrażaniem sieci Natura 2000 zaowocowały stwierdzeniem kolejnych kilkudziesięciu (Lipińska et al. 2011). Gatunek ten ma specyficzne wymagania siedliskowe, wśród których najistotniejsza jest wysoka wilgotność i obecność w podłożu węglanu wapnia. Zwykle odpowiednie płaty siedlisk zajmują niewielką powierzchnię, są izolowane i narażone na degradację przez przesuszenie, eutrofizację i zarastanie (Zając 2004). Dlatego też, mimo dokumentowania nowych stanowisk, gatunek ten należy nadal uznawać za rzadki i zagrożony. W tym kontekście stwierdzenie kilkunastu stosunkowo dobrze zachowanych stanowisk poczwarówki zwężonej w granicach administracyjnych Kielc jest wyjątkowe i świadczy o wysokiej jakości siedlisk w dolinach rzecznych miasta. Potwierdzają to wyniki monitoringu gatunku z 2013 roku, realizowanego na stanowiskach zlokalizowanych głównie na obszarach Natura 2000, gdzie celem jest zachowanie właściwego stanu ochrony gatunku. W regionie kontynentalnym stan populacji oceniono jako właściwy na 70% stanowisk,

7 114 Przybylska J., Maniarski R.: Poczwarówka zwężona w Kielcach Tabela. Oceny stanu ochrony poczwarówki zwężonej Vertigo angustior i towarzyszące gatunki mięczaków na stanowiskach w Kielcach Table. Conservation status of the Narrow-mouthed Whorl Snail Vertigo angustior and accompanying snail species on the sites in Kielce 13: Zagórka 12: Ostra Górka 11: Posłowice 10: Charsznicka 9: Dobromyśl 8: Pietraszki 7: Grabina 6: Jarząbek 5: Czarnów 4: Kruszelnickiego 3: Niewachlów 2: Dąbrowa 1: Struga Zajączkowska Nr i nazwa stanowiska Powierzchnia [ha] 7,43 1,67 1,80 6,08 3,15 1,25 5,66 0,61 0,15 0,41 1,24 7,85 12,23 Ocena stanu ochrony Vertigo angustior na stanowisku: FV stan właściwy, U1 niezadowalający, U2 zły Zagęszczenie U1 FV FV FV FV FV FV U2 U1 U1 FV U1 FV Powierzchnia potencjalnego siedliska U1 U1 FV U1 U1 FV FV U1 FV FV U1 FV U1 Stopień zarośnięcia FV U1 FV FV FV FV FV FV FV FV U1 FV FV Stopień wilgotności FV FV FV FV FV FV FV U1 FV FV FV FV FV Fragmentacja siedliska FV FV FV FV U1 FV FV FV FV FV FV FV U1 Perspektywy zachowania U1 U2 FV U1 U1 U2 U2 U2 U2 U2 U1 U1 U1 Ocena ogólna U1 U2 FV U1 U1 U2 U2 U2 U2 U2 U1 U1 U1 Gatunki towarzyszące: Carychium (Carychium) minimum O. F. Müller Succinea putris (Linnaeus 1758) Succinella oblonga (Draparnaud 1801) + Cochlicopa lubrica (O. F. Müller 1774) Vertigo (Vertigo) antivertigo (Draparnaud 1801) Vertigo (Vertigo) pygmaea (Draparnaud 1801) Vertigo (Vertigo) substriata (Jeffreys 1833) Pupilla (Pupilla) muscorum (Linnaeus 1758) Vallonia pulchella (O. F. Müller 1774) + + Punctum (Punctum) pygmaeum (Draparnaud 1801)

8 NATURALIA : : Zagórka 12: Ostra Górka 11: Posłowice 10: Charsznicka 9: Dobromyśl 8: Pietraszki 7: Grabina 6: Jarząbek 5: Czarnów 4: Kruszelnickiego 3: Niewachlów 2: Dąbrowa 1: Struga Zajączkowska Nr i nazwa stanowiska Vitrina pellucida (O. F. Müller 1774) Zonitoides (Zonitoides) nitidus (O. F. Müller 1774) Euconulus (Euconulus) fulvus (O. F. Müller 1774) Monacha sp. + Fruticicola fruticum (O. F. Müller 1774) + Monachoides incarnatus (O. F. Müller 1774) + Pseudotrichia rubiginosa (Rossmassler 1838) + + Arianta arbustorum (Linnaeus 1758) Cepaea (Cepaea) nemoralis (Linnaeus 1758) Helix (Helix) lutescens Rossmassler Helix (Helix) pomatia Linnaeus a stan siedliska i perspektywy ochrony na 31% stanowisk (Zając 2013). Na terenie Kielc stan populacji gatunku jako właściwy oceniono na ośmiu stanowiskach (62%), niskie zagęszczenia stwierdzono na kolejnych czterech, tylko na jednym (Pietraszki) znajdowano pojedyncze ślimaki i nie stwierdzono osobników młodocianych. Ze względu na odmienną metodykę badań, wskaźnik ten nie może jednak być bezpośrednio porównywany z wynikami PMŚ. Stan siedliska oceniono jako właściwy na ośmiu stanowiskach (62%). Spośród wskaźników branych pod uwagę przy ocenie stanu siedliska najwyżej oceniono stopień wilgotności; przesuszenie gleby stwierdzono tylko na stanowisku Pietraszki. Na większości stanowisk nie stwierdzono nadmiernego zarastania. Zaawansowaną sukcesję drzew i krzewów odnotowano na stanowisku Dąbrowa, a trzciny na stanowisku Posłowice. Biorąc pod uwagę zaprzestanie koszenia, zagrożenie to może w może w przyszłości pojawić się na kolejnych stanowiskach, szczególnie jeśli dojdzie tam do zaburzenia stosunków wodnych. Większość stanowisk obejmowało zwarte płaty dogodnych siedlisk, a fragmentację stwierdzono tylko w przypadku stanowiska Czarnów i Zagórka. Odległości pomiędzy poszczególnymi płatami w obrębie stanowisk są jednak niewielkie, co umożliwia wymianę osobników. Stanowiska zlokalizowane w dolinach Sufragańca z dopływami (3-8) i Zagórki z dopływem (12-13), pomimo znacznych odległości i braku dogodnych siedlisk pomiędzy płatami, również nie są całkowicie izolowane. Doliny stanowią lokal-

9 116 Przybylska J., Maniarski R.: Poczwarówka zwężona w Kielcach ne korytarze ekologiczne, dzięki czemu ślimaki mogą przemieszczać się przyczepione do innych zwierząt, unoszone z wiatrem lub z wodą podczas wezbrań rzek (Cameron et al za Lipińska et al. 2011). Na siedmiu stanowiskach niezadowalającą ocenę uzyskał parametr powierzchnia potencjalnego siedliska, ponieważ stwierdzono zasypywanie płatów siedlisk ziemią i gruzem (nr 1, 4, 5, 11 i 13), powierzchnia siedlisk zmniejsza się ze względu na przesuszenie (nr 8) i nadmierną sukcesję (nr 2). Na jednym stanowisku stan ochrony gatunku oceniono jako właściwy (Niewachlów), na sześciu jako niezadowalający (nr 1, 4, 5, 11, 12, 13) i na sześciu jako zły (nr 2, 6, 7, 8, 9, 10). O negatywnej ocenie ogólnej kieleckich stanowisk zadecydowały przede wszystkim perspektywy ochrony przeanalizowano dokumenty planistyczne, które zakładają przekształcenie siedlisk gatunku głównie w kierunku terenów zabudowanych, a w niektórych przypadkach pod rozbudowę infrastruktury drogowej. Pięć spośród opisywanych stanowisk, zgodnie z analizowanymi MPZP i SUiKZP, jest zagrożonych całkowitą likwidacją (Dąbrowa, Jarząbek, Grabina, Dobromyśl i Charsznicka). Realizacja określonych w dokumentach planistycznych zamierzeń może zmniejszyć powierzchnię, przyczynić się do fragmentacji i zmiany stosunków wodnych na kolejnych czterech: Czarnów, Posłowice, Ostra Górka i Zagórka. Spośród pozostałych czterech stanowisk, które wg dokumentów planistycznych powinny pozostać wolne od zabudowy jako ekosystemy dolin rzecznych, na dwóch (Struga Zajączkowska i Kruszelnickiego) już obecnie teren jest zasypywany i przygotowywany pod zabudowę. Większość stanowisk poczwarówki zwężonej w Kielcach jest zlokalizowana w obrębie obszarów chronionego krajobrazu. Ta forma ochrony wydaje się być niewystarczająca dla zabezpieczenia lokalnej populacji gatunku. Negatywne zjawiska, zarówno aktualne, jak i prognozowane, obejmują rów- nież tereny dolin rzecznych, wyznaczonych jako strefa A, o najwyższych dla tej formy rygorach ochronnych. Na stanowiskach V. angustior stwierdzono inne rzadkie, zagrożone bezkręgowce, w tym gatunki z Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej przeplatkę aurinię i czerwończyka nieparka. Ponadto doliny niewielkich cieków wodnych, w których zlokalizowane są omawiane stanowiska, stanowią lokalne korytarze ekologiczne i mają kluczowe znaczenie dla zachowania różnorodności biotycznej miasta. Dlatego też zasadna jest weryfikacja zapisów w dokumentach planistycznych i zwiększenie ochrony dolin rzecznych, poprzez wykluczenie możliwości zabudowy w miejscach występowania najcenniejszych ekosystemów. W dalszej perspektywie problemem na wielu lokalnych stanowiskach może być wtórna sukcesja drzew i krzewów, dlatego też dla zachowania siedlisk otwartych konieczne będzie wdrożenie czynnej ochrony. Serdecznie dziękujemy Tomaszowi Przybylskiemu za pomoc w badaniach terenowych, Mariuszowi Gwardjanowi za wskazanie stanowiska Grabina, Ludwikowi Maksalonowi i Recenzentom za uwagi do wstępnej wersji pracy. Piśmiennictwo Barga-Więcławska J New localities of Vertigo angustior Jeffreys, 1833 in southern, south-eastern and northern Poland. Folia Malacologica, 20 (1): 47. Cameron R. A. D., Colville B., Falkner G., Holyoak G., A., Hornung E., Killeen I. J., Moorkens E. A., Pokryszko B. M., von Proschwitz T., Tattersfield P., Valovirta I Species accounts for snails of the genus Vertigo listed in Annex II of the Habitats Directive: V. angustior, V. genesii, V. geyeri and V. moulinsiana. Heldia 5, 7:

10 NATURALIA : Filonowicz P Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, arkusz Kielce, nr 815, M A. PIG, Warszawa. Gwardjan M., Maniarski R Przeplatka aurinia Euphydryas aurinia (Rottemburg, 1775) w Kielcach. Naturalia 4: Kondracki J Geografia regionalna Polski. PWN. Warszawa. Moorkens, E., Killeen, I., Seddon, M Vertigo angustior. The IUCN Red List of Threatened Species 2012: e.t22935a org/ /iucn.uk rlts. T22935A en; dostęp Lipińska A., Książkiewicz Z., Zając K., Barga-Więcławska J Poczwarówka zwężona Vertigo angustior. W: Makomaska-Juchiewicz M., Baran P. (red.) Monitoring gatunków zwierząt. Przewodnik metodyczny. Część II. GIOŚ, Warszawa: Piechocki A Współczesne i subfosylne mięczaki (Mollusca) Gór Świętokrzyskich. Acta Univ. Lodz. Pokryszko B. M Poczwarówka zwężona Vertigo angustior. W: Głowaciński Z., Nowacki J. (red.) Polska czerwona księga zwierząt bezkręgowce. IOP PAN, AR Poznań, Kraków. Wiktor A., Riedel A Ślimaki lądowe Gastropoda terestria. W: Głowacinski Z. (red.) Czerwona Lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. IOP PAN, Kraków: Zając K Poczwarówka zwężona. W: Adamski P., Bartel R., Bereszyński A., Kepel A., Witkowski Z. (red.) Gatunki zwierząt (z wyjątkiem ptaków). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny. Bezkręgowce. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. T. 6: Zając K Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura Wyniki monitoringu w roku 2013 poczwarówka zwężona Vertigo angustior (1014). GIOŚ, Warszawa. Joanna Przybylska, Roman Maniarski Towarzystwo Badań i Ochrony Przyrody Kielce, ul. Sienkiewicza 68 joanna.przybylska@tbop.org.pl Summary: Potential habitats of the Narrow-mouthed Whorl Snail Vertigo angustior within the city limits of Kielce (Świętokrzyskie Province) were checked in The species was found in 13 out of 30 sites on the outskirts of the city. The largest areas with its habitats were noted in the valleys of small streams Sufraganiec (tributary of Bobrza) and Zagórka (tributary of Lubrzanka River). Conservation status was assessed as favourable (FV) only in one site, in 6 it was inadequate (U1) and in 6 bad (U2). The assessment of population and/or habitat was favourable in 8 sites. The negative overall assessment was due to the future prospects. Species habitats are endangered with building development in river valleys and wet habitats, as well as succession of trees and shrub in the open areas.