Kwalifikacje i kompetencje istotne w zawodzie REŻYSER DŹWIĘKU

Transkrypt

1 Kwalifikacje i kompetencje istotne w zawodzie REŻYSER DŹWIĘKU Zestaw kwalifikacji i opracowano w ramach badania pn. Bilans sektora filmowego między potrzebami branży a możliwościami edukacji Zamawiający: Polski Instytut Sztuki Filmowej Wykonawca: ECORYS Polska Sp. z o.o. 1 S t r o n a

2 Cele badania informacje podstawowe Głównymi celami badania Bilans sektora filmowego między potrzebami branży a możliwościami edukacji były: OCENA POPYTU NA KOMPETENCJE I KWALIFIKACJE W 50 WYBRANYCH ZAWODACH BRANŻY AUDIO- WIZUALNEJ, TJ.: 1) rozpoznanie kwalifikacji i, które w ocenie przedstawicieli badanych zawodów są potrzebne w 50 wybranych zawodach/spejcalnościach branży audiowizualnej, 2) opracowanie dla 50 wybranych zawodów branży audiowizualnej katalogów potrzebnych zdaniem branży i kwalifikacji. OCENA PODAŻY KOMPETENCJI ZAPEWNIANIA OKREŚLONYCH KOMPETENCJI I KWALIFIKACJI PRZEZ UCZELNIE I INSTYTUCJE KSZTAŁCENIA: 3) rozpoznanie, w jakim stopniu potrzebne branży kompetencje i kwalifikacje są zapewniane przez uczelnie i instytucje kształcenia. Wyniki badania uzyskane dzięki szczegółowej analizie wybranych zawodów/specjalności ze względu na wymagane w tych zawodach kompetencje i kwalifikacje pozwoliły uzyskać odpowiedzi na następujące główne pytania badawcze: Jakie kompetencje i kwalifikacje aktulanie są (i będą w najbliższej przyszłości) potrzebne i ważne w zawodach/specjalnościach objętych badaniem? Jaka wiedza, umiejętności, kompetencje osobiste i społeczne składają sią na zawody/specjalności objęte badaniem? Czy w badanych zawodach istnieją kompetencje i kwalifikacje krytyczne (wymagane i ważne) i jednocześnie trudne do zdobycia? Jak kształtuje się oferta placówek i instytucji edukacyjnych pod kątem możliwości nabycia i kwalifikacji w zakresie badanych zawodów/specjalności? Wyniki badania są w szczególności skierowane do podmiotów (uczelni, instytucji kształcenia, placówek edukacyjnych oraz organów je nadzorujących) zainteresowanych lepszą, trafniejszą (tj. odpowiadającą w większym stopniu na potrzeby branży i gospodarki) realizacją celów polityki edukacyjnej i na rzecz uczenia się przez całe życie. Sprzyja temu opisanie i kwalifikacji w języku efektów uczenia się, ponieważ służy weryfikacji istniejącej oraz tworzeniu nowej i bardziej przejrzystej oferty edukacyjnej, a w konsekwencji poprawie jakości usług edukacyjnych i lepszemu dopasowaniu i kwalifikacji do potrzeb uczestników rynku pracy. Ponadto opracowanie dla 50 zawodów/specjalności katalogów i kwalifikacji (opisanych poprzez efekty uczenia się ) może poprawić czytelność wymagań branży wobec absolwentów i potencjalnych pracowników jasne jest, co pracownik powinien wiedzieć, rozumieć i umieć wykonać i do jakich zobowiązań zawodowych powinien być przygotowany. Może to służyć zarówno pracodawcom poszukującym odpowiednich pracowników, wspierając ich w procesie rekrutacji, selekcji i planowaniu rozwoju swoich pracowników, jak i samym pracownikom planującym swój rozwój zawodowy. Poszczególne kompetencje i kwalifikacje (zestawy efektów ucznia się) wskazane przez przedstawicieli branży jako istotne dla zawodów zostały ocenione ze względu na następujące kryteria: wymagalność 2 S t r o n a

3 w zawodzie/specjalności; ważność w zawodzie/specjalności; trudność pozyskania i kwalifikacji; stopień, w jakim badane programy kształcenia są nakierowane na nabywanie i kwalifikacji (zapewniane efekty uczenia się). Określenie stopnia, w jakim badane programy kształcenia są nakierowane na nabywanie kwalifikacji w poszczególnych zawodach dotyczyło wyłącznie 35 badanych specjalności; zgodnie z informacją zawartą w rozdziale 1 dla 15 specjalności/zawodów (wskazanych w tabeli 3) nie zidentyfikowano form kształcenia formalnego i powtarzalnych w czasie form kształcenia pozaformalnego. Ponadto zaprezentowanym katalogom i kwalifikacji dla poszczególnych zawodów towarzyszą zestawienia następujących wyników: ważność i kwalifikacji vs trudność ich pozyskania (w szkole, na uczelni, podczas praktyki i pracy zawodowej); wymagalność lub ważność i kwalifikacji vs stopień, w jakim badane programy kształcenia były nakierowane na nabywanie kwalifikacji w zawodzie (zapewniane przez instytucje edukacyjne efekty kształcenia); analiza tych atrybutów (istotnych cech) i kwalifikacji w poszczególnych zawodach/specjalnościach, tj. ważności, trudności pozyskania oraz osiągania efektów kształcenia pozwala zidentyfikować kompetencje i kwalifikacje krytyczne w danym zawodzie, stanowiące o słabości potencjału branży (wymagane, ważne i trudne do zdobycia oraz nieznajdujące odzwierciedlenia w programach kształcenia); jak również te, które decydują o sile danego zawodu i sektora (ważne dla zawodu i łatwe do zdobycia, uwzględniane w programach kształcenia). Opisane relacje dla poszczególnych zawodów zostały zaprezentowane w postaci wykresów. Dla poszczególnych zawodów/specjalności: określony został dominujący sposób nabywania i kwalifikacji, wskazane (w wybranych przypadkach) specjalności/zawody powiązane. 4 S t r o n a

4 Zawód: Reżyser dźwięku Kompetencje i kwalifikacje istotne w zawodzie poszukiwane/pożądane przez branżę efekty uczenia się. Lista i kwalifikacji została stworzona przez przedstawicieli zawodu w trakcie badania jakościowego, a następnie oceniona przez nich pod kątem ważności, wymagalności, trudności pozyskania w trakcie badania ilościowego. L.p. Kompetencje kwalifikacje w zawodzie Stopień, w jakim kompetencja kwalifikacja jest wymagana w zawodzie 12 [n=5] ważności kwalifikacji 3 trudności pozyskania kwalifikacji 4 I. Wyodrębnione/właściwe dla zawodu kompetencje kwalifikacje Stopień, w jakim badane programy kształcenia są nakierowane na nabywanie kwalifikacji w zawodzie (efekty kształcenia) 5 [n=9] Ma wiedzę w zakresie historii filmu, filmu współczesnego, muzyki filmowej, historii dźwięku w filmie, stylów muzycznych, terminologii języka filmu oraz z zakresu psychologii percepcji zjawisk dźwiękowych. Potrafi czerpać inspirację z dzieł audiowizualnych. Ma wiedzę w zakresie akustyki, elektroakustyki. Potrafi kształtować przestrzeń akustyczną. Ma ponadprzeciętną świadomość dźwięku i wyobraźnię dotyczącą łączenia warstw form audiowizualnych. Ma wiedzę w zakresie technik i technologii niezbędnych do pracy z dźwiękiem na planie filmowym w procesie produkcji i postprodukcji. 4,6 3,3 4,4 4,3 4,8 4,7 3,9 4,6 4,3 3,6 1 Opracowano na podstawie wyników badań jakościowych i ilościwych przeprowadzonych wśród przedstawicieli zawodu / specjalności, działających w branży filmowej. 2 W celu ilościowej oceny stopnia w jakim kompetencja i / lub kwalifikacja jest wymagana w zawodzie zastosowano pięciostopniową skalę Likerta gdzie 1 oznaczało wcale nie jest wymagana; 2 jest wymagana w niewielkim stopniu; 3 jest wymagana częściowo; 4 jest wymagana wysokim stopniu; 5 jest wymagana w bardzo wysokim stopniu. 3 Opracowano na podstawie wyników badań jakościowych i ilościowych. W celu ilościowej oceny stopnia w jakim kompetencja i / lub kwalifikacja jest ważna w zawodzie zastosowano pięciostopniową skalę Likerta gdzie 1 oznaczało wcale nie są ważne; 2 są ważne w niewielkim stopniu; 3 są ważne częściowo; 4 są ważne w wysokim stopniu; 5 są ważne w bardzo wysokim stopniu. 4 Opracowano na podstawie wyników badań ilościowych. W celu ilościowej oceny stopnia w jakim kompetencja i / lub kwalifikacja jest trudna do pozyskania w zawodzie zastosowano pięciostopniową skalę Likerta gdzie 1 oznacza bardzo łatwo je pozyskać; 2 można je częściowo pozyskać; 3 trudno je pozyskać; 4 bardzo trudno je pozyskać; 5 w ogóle nie można ich pozyskać. 5 Opracowano na podstawie wyników badań jakościowych i ilościowych. W celu ilościowej oceny stopnia w jakim badane i realizowane programy kształcenia są nakierowane na nabywanie i rozwijanie (zapewniane efekty kształcenia) zastosowano pięciostopniową skalę Likerta gdzie 1 oznaczało program/-y wcale nie są nakierowane na ten efekt kształcenia; 2 są nakierowane w niewielkim stopniu; 3 są nakierowane częściowo; 4 są nakierowane w wysokim stopniu; 5 są nakierowane w bardzo wysokim stopniu. 3 S t r o n a

5 L.p. Kompetencje kwalifikacje w zawodzie Stopień, w jakim kompetencja kwalifikacja jest wymagana w zawodzie 12 Zna zagadnienia związane z tworzeniem przekazu audio. Potrafi stworzyć przekaz audio poprzez zestawienie odpowiednich dźwięków potrafi ułożyć je w kolejności wynikającej z zasad narracji, nadać im odpowiednią dynamikę, rytm, tempo. [n=5] ważności kwalifikacji 3 trudności pozyskania kwalifikacji 4 Stopień, w jakim badane programy kształcenia są nakierowane na nabywanie kwalifikacji w zawodzie (efekty kształcenia) 5 [n=9] Potrafi dokonać przeglądu i selekcji zarejestrowanego materiału ze względów artystycznych, technicznych, merytorycznych. Zna zasady postępowania z materiałami zapisu elektronicznego z planu filmowego; potrafi je segregować i opisywać, tworzyć kopie i archiwizować gotowy materiał. Potrafi czytać i analizować scenariusz, współpracując w tym zakresie z reżyserem potrafi opracować pod względem artystycznym warstwę dźwiękową filmu. Potrafi komunikować poglądy i decyzje oraz konsultować pomysły z innymi członkami zespołu (np. kierownik produkcji, montażysta dźwięku, operator obrazu, scenograf, kostiumograf). 4,2 3,3 3,2 4,6 4,3 3,7 3,1 5,0 3,7 3,7 3,3 II. Kompetencje kwalifikacje wspólne dla wszystkich 50 badanych specjalności/zawodów branży filmowej 8. Zna i uwzględnia rozwiązania odnoszące się do ochrony prawa autorskiego obecne w systemie prawnym w Polsce; rozumie konieczność zarządzania zasobami własności intelektualnej. 3,7 2,7 3,2 II.1. Język obcy ukierunkowany zawodowo 9. Posługuje się w swojej działalności wybranym językiem obcym: potrafi zrozumieć (słucha, czyta), potrafi mówić (porozumiewa się, samodzielnie wypowiada się), potrafi pisać w języku obcym. 3,2 3,0 3,0 3,2 II.2. Kompetencje osobiste i społeczne 10. Wykazuje się kompetencjami osobistymi/intrapersonalnymi, tj. 1) jest kreatywny/-a i 4,8 4,7 3,0 4 S t r o n a

6 L.p. Kompetencje kwalifikacje w zawodzie Stopień, w jakim kompetencja kwalifikacja jest wymagana w zawodzie 12 konsekwentny/-a w realizacji zadań; 2) przewiduje skutki podejmowanych działań; 3) jest otwarty/-a na zmiany; 4) potrafi radzić sobie ze stresem; 5) aktualizuje wiedzę i doskonali umiejętności zawodowe. [n=5] ważności kwalifikacji 3 trudności pozyskania kwalifikacji 4 Stopień, w jakim badane programy kształcenia są nakierowane na nabywanie kwalifikacji w zawodzie (efekty kształcenia) 5 [n=9] 11. Wykazuje się kompetencjami społecznymi/interpersonalnymi, tj. 1) przestrzega zasad kultury i etyki; 2) przestrzega tajemnicy zawodowej; 3) potrafi ponosić odpowiedzialność za podejmowane działania; 4) potrafi negocjować warunki porozumień; 5) współpracuje w zespole; 6) zna podstawy komunikowania społecznego; potrafi zrozumiale przedstawiać swoje opinie i decyzje. 4,6 4,3 3,3 3,0 Średni wynik dla profilu 4,4 4,1 3,5 3,4 Wykres 1 REŻYSER DŹWIĘKU ocena wymagalności kwalifikacji w zawodzie KOMPETENCJA 11 KOMPETENCJA 10 KOMPETENCJA 9 KOMPETENCJA 8 KOMPETENCJA 7 KOMPETENCJA 6 KOMPETENCJA 5 KOMPETENCJA 4 KOMPETENCJA 3 KOMPETENCJA 2 KOMPETENCJA 1 3,2 4,2 4,4 4,6 4,6 4,6 4,6 4,8 4,8 5,0 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,5 5,0 Źródło: opracowanie własne [ocena na pięciostopniowej skali Likerta: 1 wcale nie jest wymagana; 2 jest wymagana w niewielkim stopniu; 3 jest wymagana częściowo; 4 jest wymagana w wysokim stopniu; 5 jest wymagana w bardzo wysokim stopniu]. 5 S t r o n a

7 Wykres 2 ważności/istotności kwalifikacji vs ocena trudności ich pozyskania (w szkole, na uczelni, podczas praktyki i pracy zawodowej) 5,0 4,5 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 3,3 4,3 4,7 4,3 3,3 4,3 3,7 3,7 3,7 3,7 2,7 3,0 3,0 4,7 4,3 3,3 Średnia ważność/istotność kwalifikacji w zawodzie Średnia trudność ich pozyskania Źródło: opracowanie własne [ocena ważności na pięciostopniowej skali Likerta: 1 oznaczało wcale nie są ważne; 2 są ważne w niewielkim stopniu; 3 są ważne częściowo; 4 są ważne w wysokim stopniu; 5 są ważne w bardzo wysokim stopniu; ocena trudności pozyskania na pięciostopniowej skali Likerta: 1 oznacza bardzo łatwo je pozyskać; 2 można je częściowo pozyskać; 3 trudno je pozyskać; 4 bardzo trudno je pozyskać; 5 w ogóle nie można ich pozyskać]. Wykres 3 ważności/istotności kwalifikacji vs stopień, w jakim kompetencje kwalifikacje są uwzględnione w programach kształcenia Stopień w jakim badane programy kształcenia są nakierowane na nabywanie kwalifikacji w zawodzie (efekty kształcenia) Średnia ważność/istotność kwalifikacji w zawodzie Kompetencja 10 Kompetencja 9 Kompetencja 11 Kompetencja 1 5,0 3,0 2,0 1,0 Kompetencja 2 Kompetencja 3 Kompetencja 4 Kompetencja 8 Kompetencja 5 Kompetencja 7 Kompetencja 6 Źródło: opracowanie własne [ocena na pięciostopniowej skali Likerta: ocena ważności na pięciostopniowej skali Likerta: 1 oznaczało wcale nie są ważne; 2 są ważne w niewielkim stopniu; 3 są ważne częściowo; 4 są ważne w wysokim stopniu; 5 są ważne w bardzo wysokim stopniu; ocena efektów kształcenia na pięciostopniowej skali Likerta: 1 oznaczało program/-y wcale nie są nakierowane na ten efekt kształcenia; 2 są nakierowane w niewielkim stopniu; 3 są nakierowane częściowo; 4 są nakierowane w wysokim stopniu; 5 są nakierowane w bardzo wysokim stopniu. 6 S t r o n a

8 Sposoby nabywania kwalifikacji w zawodzie: REŻYSER DŹWIĘ- KU głównie podczas nauki w szkole na uczelni głównie dzięki uczestnictwu w kursach zawodowych, szkoleniach, zorganizowanych formach kształcenia innych niż standardowy proces kształcenia w szkole na uczelni Wyniki badania 6 ; n=3 głównie dzięki praktyce/pracy zawodowej 2 nabyte kompetencje są w takim samym stopniu efektem nauki w szkole na uczelni, udziału w kursach zawodowych czy szkoleniach, praktyki (pracy) zawodowej 1 żadne z powyższych nabył(a)em kompetencje kwalifikacje w inny sposób REŻYSER DŹWIĘKU PODSUMOWANIE Przedstawiciele zawodu biorący udział w badaniu jakościowym i ilościowym wskazali 11 i kwalifikacji istotnych w zawodzie (poszukiwanych/pożądanych przez branżę efektów uczenia się ). Wśród i kwalifikacji tworzących profil reżysera dźwieku znajduje się siedem kwalifikacji właściwych dla zawodu oraz cztery kompetencje kwalifikacje jednocześnie będące wspólnymi dla wszystkich 50 badanych specjalności/zawodów branży filmowej. Porównanie ważności i kwalifikacji z wymaganiami w zakresie i kwalifikacji Respondenci odnosząc się do oceny wymagalności i ważności i kwalifikacji w zawodzie reżyser dźwięku, zdecydowaną większość tworzących profil uznali za wymaganą i ważną w wysokim i bardzo wysokim stopniu. Średnia ocena dla wszystkich na skali wymagalności to 4,4; na skali ważności: 4,1. Najwyżej na obu skalach (wynik średni: i powyżej) ocenione zostały kompetencje nr: 1: Ma wiedzę w zakresie historii filmu, filmu współczesnego, muzyki filmowej, historii dźwięku w filmie, stylów muzycznych, terminologii języka filmu oraz z zakresu psychologii percepcji zjawisk dźwiękowych. Potrafi czerpać inspirację z dzieł audiowizualnych, 2: Ma wiedzę w zakresie akustyki, elektroakustyki. Potrafi kształtować przestrzeń akustyczną, 3: Ma ponadprzeciętną świadomość dźwięku i wyobraźnię dotyczącą łączenia warstw form audiowizualnych, 4: Ma wiedzę w zakresie technik i technologii niezbędnych do pracy z dźwiękiem na planie filmowym w procesie produkcji i postprodukcji. Zna zagadnienia związane z tworzeniem przekazu audio. Potrafi stworzyć przekaz audio poprzez zestawienie odpowiednich dźwięków potrafi ułożyć je w kolejności wynikającej z zasad narracji, nadać im odpowiednią dynamikę, rytm, tempo, 5: Potrafi dokonać przeglądu i selekcji zarejestrowanego materiału ze względów artystycznych, technicznych, merytorycznych. Zna zasady postępowania z materiałami zapisu elektronicznego z planu filmowego; potrafi je segregować i opisywać, tworzyć kopie i archiwizować gotowy materiał, 6 Opracowano na podstawie wyników badań jakościowych i ilościowych przeprowadzonych wśród przedstawicieli zawodu / specjalności, działających w branży filmowej. 7 S t r o n a

9 6: Potrafi czytać i analizować scenariusz, współpracując w tym zakresie z reżyserem potrafi opracować pod względem artystycznym warstwę dźwiękową filmu, 10: Wykazuje się kompetencjami osobistymi/intrapersonalnymi, tj. 1) jest kreatywny/-a i konsekwentny/-a w realizacji zadań; 2) przewiduje skutki podejmowanych działań; 3) jest otwarty/-a na zmiany; 4) potrafi radzić sobie ze stresem; 5) aktualizuje wiedzę i doskonali umiejętności zawodowe, 11: Wykazuje się kompetencjami społecznymi/interpersonalnymi, tj. 1) przestrzega zasad kultury i etyki; 2) przestrzega tajemnicy zawodowej; 3) potrafi ponosić odpowiedzialność za podejmowane działania; 4) potrafi negocjować warunki porozumień; 5) współpracuje w zespole; 6) zna podstawy komunikowania społecznego; potrafi zrozumiale przedstawiać swoje opinie i decyzje. Najniższy wynik na skali wymagalności i ważność uzyskała kompetencja nr 9: Posługuje się w swojej działalności wybranym językiem obcym: potrafi zrozumieć (słucha, czyta), potrafi mówić (porozumiewa się, samodzielnie wypowiada się), potrafi pisać w języku obcym. Kompetencja ta była również najniżej oceniona w odniesieniu do skali wymagalności. Porównanie ważności i kwalifikacji z trudnością ich pozyskania Średnia wartość wszystkich w odniesieniu do trudności ich pozyskiwania wyniosła 3,5. W opinii respondentów trudno jest pozyskać kompetencje w zawodzie reżyser dźwięku. Kompetencje i kwalifikacje o najwyższych wartościach na skali ważność (wynik sredni: i powyżej), uzyskujące jednoczesnie najwyższe wyniki na skali trudność pozyskania (wynik średni i powyżej) to: kompetencja nr 2 Ma wiedzę w zakresie akustyki, elektroakustyki. Potrafi kształtować przestrzeń akustyczną, kompetencja nr 3 Ma ponadprzeciętną świadomość dźwięku i wyobraźnię dotyczącą łączenia warstw form audiowizualnych, kompetencja nr 4 Ma wiedzę w zakresie technik i technologii niezbędnych do pracy z dźwiękiem na planie filmowym w procesie produkcji i postprodukcji. Zna zagadnienia związane z tworzeniem przekazu audio. Potrafi stworzyć przekaz audio poprzez zestawienie odpowiednich dźwięków potrafi ułożyć je w kolejności wynikającej z zasad narracji, nadać im odpowiednią dynamikę, rytm, tempo, kompetencja nr 10 Wykazuje się kompetencjami osobistymi/intrapersonalnymi, tj. 1) jest kreatywny/-a i konsekwentny/-a w realizacji zadań; 2) przewiduje skutki podejmowanych działań; 3) jest otwarty/-a na zmiany; 4) potrafi radzić sobie ze stresem; 5) aktualizuje wiedzę i doskonali umiejętności zawodowe. Z punktu widzenia celów niniejszego badania wymienione kompetencje należałoby uznać za krytyczne dla zawodu; ich brak potencjalnie stanowi barierę w osiąganiu wysokiej skuteczności zawodowej wśród tej kategorii specjalistów. Porównanie ważności i kwalifikacji z osiąganymi efektami kształcenia reżysera dźwięku Zgodnie z opinią badanych instytucji kształcących na potrzeby zawodu reżyser dźwięku nabycie /kwalifikacji jest częściowo uwzględniane w programach kształcenia (wynik średni dla profilu w zakresie nakierowania programów kształcenia na osiąganie poszczególnych efektów kształcenia to 3,4). Analizując wyniki na obu skalach, da się zauważyć, że największe różnice pomiędzy deklarowaną przez respondentów ważnością a deklarowanym przez uczelnie/placówki kształcenia poziomem nakierowania programów kształcenia na kompetencje w zawodzie dotyczą : 8 S t r o n a

10 nr 6: Potrafi czytać i analizować scenariusz, współpracując w tym zakresie z reżyserem potrafi opracować pod względem artystycznym warstwę dźwiękową filmu. (różnica 1,2 punktu) nr 10: Potrafi czytać i analizować scenariusz, współpracując w tym zakresie z reżyserem potrafi opracować pod względem artystycznym warstwę dźwiękową filmu. (różnica 1,7 punktu) nr 11: Wykazuje się kompetencjami społecznymi/interpersonalnymi, tj. 1) przestrzega zasad kultury i etyki; 2) przestrzega tajemnicy zawodowej; 3) potrafi ponosić odpowiedzialność za podejmowane działania; 4) potrafi negocjować warunki porozumień; 5) współpracuje w zespole; 6) zna podstawy komunikowania społecznego; potrafi zrozumiale przedstawiać swoje opinie i decyzje. (różnica 1,3 punktu) Wymienione kompetencje są ważne w zawodzie i w niewystarczającym stopniu uwzględniane w programach kształcenia. Średnie wyniki dotyczące oceny trudności zdobywania oraz średnie wyniki dotyczące efektów kształcenia osiągnęły podobną wartość (kolejno) 3,5; 3,4. Wyniki te wskazują na to, że kompetencje w zawodzie reżysera dźwięku są relatywnie trudne do pozyskania, a programy kształcenia nakierowane są częściowo na pozyskiwanie tych. W przypadku, gdy tendencja ta dotyczy kluczowych dla zawodu /kwalifikacji, należy uznać ją za zjawisko godne uwagi w kontekście relacji pomiędzy podażą a popytem. 9 S t r o n a