Faza IV projektu GEF w Polsce MATERIAŁY ROBOCZE DO SPORZĄDZENIA PROGRAMU WDRAŻANIA KONWENCJI SZTOKHOLMSKIEJ W POLSCE (do ograniczonego korzystania)

Transkrypt

1 Faza IV projektu GEF w Polsce MATERIAŁY ROBOCZE DO SPORZĄDZENIA PROGRAMU WDRAŻANIA KONWENCJI SZTOKHOLMSKIEJ W POLSCE (do ograniczonego korzystania) GF/POL/NIP/R.6 UMOŻLIWIENIE DZIAŁAŃ ZMIERZAJĄCYCH DO PRZYSPIESZENIA PRAC NAD WDROŻENIEM KONWENCJI SZTOKHOLMSKIEJ W ZAKRESIE INWENTARYZACJI, MONITORINGU I SPRAWOZDAWCZOŚCI Krzysztof Olendrzyński, Iwona Kargulewicz, Bogusław Dębski, Adam Grochowalski, Jacek Skośkiewicz Niniejszy raport nie był redagowany. Został odtworzony w takiej postaci, w jakiej został przekazany do Instytutu Ochrony Środowiska przez Autora (Autorów). Stanowi materiał roboczy nie do cytowania i powielania.

2 Spis treści Stopniowa weryfikacja wskaźników uwolnień do powietrza PCDD/PCDF ze szczególnym uwzględnieniem procesów spiekania w hutnictwie i cementowniach spalających odpady. Stopniowa weryfikacja wskaźników uwolnień do atmosfery HCB i PCB PCB szczególnie z miejsc jego występowania (magazynowanie zużytych urządzeń elektroenergetycznych zawierających PCB i eksploatacja tych urządzeń). Uzupełnienie katalogu wskaźników i stopniowa ich weryfikacja w odniesieniu do PCDD/F, HCB i PCB w zakresie uwolnień do wód powierzchniowych, gleby, produktów oraz odpadów. Analiza oraz określenie kosztów jednostkowych i zbiorczych weryfikacji wskaźników emisyjnych dla najważniejszych typów źródeł. Analiza oraz określenie kosztów wykonywania pomiarów kontrolnych (odnośnie przestrzegania norm zawartych w załącznikach 4, 5, 6 do Rozporządzenia Ministra Środowiska z 2001), w tym opis stosowanych metod analitycznych wraz z przykładowymi kosztami ich wykonywania. Analiza wykorzystywanych technologii pod kątem określenia odpowiadających im poziomów emisji dla rodzajów działalności o największym udziale w emisji krajowej. Analiza norm emisji TZO wprowadzonych lub planowanych w innych krajach, szczególnie w Unii Europejskiej. Analiza celowości i zakresu wprowadzenia lub uzupełnienia norm emisji TZO w Polsce. Opracowanie założeń do monitoringu i inwentaryzacji uwolnień TZO do powietrza, wody i powierzchni ziemi. Opracowanie propozycji wprowadzenia systemu zbierania danych indywidualnych o aktywnościach i emisjach z poszczególnych zakładów. Opracowanie i aktualizacja, dostępnego przez Internet zasobu informacji dotyczącego stanu obciążenia środowiska przez TZO objęte Konwencją. Opracowanie krajowej strategii prac badawczo-rozwojowych na potrzeby wdrażania Konwencji Sztokholmskiej z uwzględnieniem elementów niezbędnych dla oceny kosztów, potrzeb technicznych i organizacyjno-kadrowych oraz Krajowej strategii. Literatura

3 Wstęp Przedstawione poniżej opracowanie jest udokumentowaniem prac wykonanych w IV etapie projektu GF/POL/01/004 Umożliwienie działań zmierzających do przyspieszenia prac nad wdrożeniem Konwencji Sztokholmskiej w sprawie trwałych związków organicznych. Prace te objęły szeroki zakres zagadnień w ramach głównych priorytetów całego projektu, m.in.: - założenia doskonalenia systemu inwentaryzacji uwolnień PCDD/PCDF, HCB i PCB do środowiska z procesów produkcyjnych oraz z innych źródeł pozaprzemysłowych, łącznie z weryfikacją wskaźników emisji - ewidencja źródeł emisji TZO zgodnie z programem PRTR (Pollutant Release & Transfer Register) - dostępny w Internecie zasób informacji, dotyczący stanu obciążenia środowiska przez TZO objęte Konwencją. Opracowana wersja wstępna trzech rozdziałów (11., 12. i 13.) do NIR została zamieszczona w Załączniku 1. W wykonaniu zadań wzięli udział pracownicy Krajowego Centrum Inwentaryzacji Emisji oraz eksperci zajmujący się emisjami i uwolnieniami trwałych związków organicznych, m.in. dr hab. inż. Adam Grochowalski. Autorzy poszczególnych podrozdziałów zostali wymienieni w poniższej tablicy. Autorzy poszczególnych podrozdziałów Nazwa podrozdziału Stopniowa weryfikacja wskaźników uwolnień do powietrza PCDD/PCDF ze szczególnym uwzględnieniem procesów spiekania w hutnictwie i cementowniach spalających odpady. Stopniowa weryfikacja wskaźników uwolnień do atmosfery HCB i PCB PCB szczególnie z miejsc jego występowania (magazynowanie zużytych urządzeń elektroenergetycznych zawierających PCB i eksploatacja tych urządzeń). Uzupełnienie katalogu wskaźników i stopniowa ich weryfikacja w odniesieniu do PCDD/F, HCB i PCB w zakresie uwolnień do wód powierzchniowych, gleby, produktów oraz odpadów. Analiza oraz określenie kosztów jednostkowych i zbiorczych weryfikacji wskaźników emisyjnych dla najważniejszych typów źródeł Analiza oraz określenie kosztów wykonywania pomiarów kontrolnych (odnośnie przestrzegania norm zawartych w załącznikach 4, 5, 6 do Rozporządzenia Ministra Środowiska z 2001), w tym opis stosowanych metod analitycznych wraz z przykładowymi kosztami ich wykonywania. Analiza wykorzystywanych technologii pod kątem określenia odpowiadających im poziomów emisji dla rodzajów działalności o największym udziale w emisji krajowej. Analiza norm emisji TZO wprowadzonych lub planowanych w innych krajach, szczególnie w Unii Europejskiej. Analiza celowości i zakresu wprowadzenia lub uzupełnienia norm emisji TZO w Polsce. Autorzy Iwona Kargulewicz, Krzysztof Olendrzyński Iwona Kargulewicz, Krzysztof Olendrzyński Jacek Skośkiewicz Bogusław Dębski Adam Grochowalski Adam Grochowalski Iwona Kargulewicz, Krzysztof Olendrzyński Jacek Skośkiewicz Bogusław Dębski Bogusław Dębski, Iwona Kargulewicz, Krzysztof Olendrzyński, Jacek Skośkiewicz, 3

4 Opracowanie założeń do monitoringu i inwentaryzacji uwolnień TZO do powietrza, wody i powierzchni ziemi. Opracowanie propozycji wprowadzenia systemu zbierania danych indywidualnych o aktywnościach i emisjach z poszczególnych zakładów. Opracowanie i aktualizacja, dostępnego przez Internet zasobu informacji dotyczącego stanu obciążenia środowiska przez TZO objęte Konwencją Opracowanie krajowej strategii prac badawczo-rozwojowych na potrzeby wdrażania Konwencji Sztokholmskiej z uwzględnieniem elementów niezbędnych dla oceny kosztów, potrzeb technicznych i organizacyjnokadrowych oraz Krajowej strategii Jacek Skośkiewicz, Iwona Kargulewicz, Krzysztof Olendrzyński, Bogusław Dębski, Jacek Skośkiewicz Adam Grochowalski, Bogusław Dębski, Krzysztof Olendrzyński Jacek Skośkiewicz Krzysztof Olendrzyński Adam Grochowalski 4

5 Stopniowa weryfikacja wskaźników uwolnień do powietrza PCDD/PCDF ze szczególnym uwzględnieniem procesów spiekania w hutnictwie i cementowniach spalających odpady. Stopniowa weryfikacja wskaźników uwolnień do atmosfery HCB i PCB PCB szczególnie z miejsc jego występowania (magazynowanie zużytych urządzeń elektroenergetycznych zawierających PCB i eksploatacja tych urządzeń). W ciągu ostatnich dwóch lat przeprowadzone zostały prace mające na celu uzupełnienie i korektę wskaźników emisji PCDD/F stosowanych w inwentaryzacji, a tym samym poprawę jakości danych o emisji. W 2001 r. zrealizowana została praca: Weryfikacja wskaźników emisji WWA, PCB, HCB i PCDD/F oraz skorygowanie bilansów emisji za lata W ramach realizacji tego tematu oraz dalszych prac, w tym projektu GEF, uzupełniono i zaktualizowano wiele wskaźników emisji. Dla pewnych kategorii opracowane zostały również wskaźniki krajowe, oparte na pomiarach przeprowadzanych przez Zespół Analiz Śladowych Instytutu Chemii i Technologii Nieorganicznej Politechniki Krakowskiej [Grochowalski, 2001, Grochowalski 2002]. Tabela 1. prezentuje zmiany wskaźników emisji PCDD/F jakie zostały wprowadzone w dwóch ostatnich latach do inwentaryzacji emisji dioksyn w Polsce. Pogrubioną pochyłą czcionką wpisano wskaźniki emisji obliczone na podstawie pomiarów krajowych. Tabela 1. Skorygowane wskaźniki PCDD/F Źródło emisji dioksyn 01. Procesy spalania w sektorze produkcji i transformacji energii 0101Elektrownie i elektrociepłownie zawodowe Przyjęty wskaźnik emisji [μg TEQ / Mg] Wskaźnik emisji dotychczas stosowany [μg TEQ / Mg] Węgiel kamienny 0,06 0,1 Węgiel brunatny 0,06 0, Ciepłownie rejonowe Węgiel kamienny 0,06 0, Rafinerie Węgiel kamienny 0,06 0, Przemiany paliw stałych 0,06 0,1 Węgiel kamienny 0,06 0, Kopalnictwo surowców energetycznych Węgiel kamienny 0,06 0,1 Węgiel brunatny 0,06 0,1 02. Procesy spalania w sektorze komunalnym i mieszkaniowym 0201Ciepłownie komunalne Węgiel kamienny 0,06 0,1 Węgiel brunatny 0,06 0, Mieszkalnictwo i usługi Węgiel kamienny Węgiel brunatny Koks 0,61 brak 0203 Rolnictwo, leśnictwo i inne Węgiel kamienny 0,06 10 Węgiel brunatny 0,06 10 Drewno 1 5 5

6 03. Procesy spalania w przemyśle 0301 Spalanie w kotłach, turbinach gazowych i silnikach Węgiel kamienny 0,06 0,1 Węgiel brunatny 0,06 0, Procesy spalania bez kontaktu Węgiel kamienny 0,06 0,1 Węgiel brunatny 0,06 0, Procesy spalania z kontaktem Węgiel kamienny 0,06 0,1 Węgiel brunatny 0,06 0, Spiekalnie 1, Wtórna produkcja ołowiu 8 brak Wtórna produkcja cynku 100 brak Wtórna produkcja miedzi w piecach konwertorowych 0, Wtórna produkcja miedzi w innych piecach 50 brak wskaźnika a następnie stosowany był wskaźnik 50 do całej produkcji wtórnej miedzi Wtórna produkcja aluminium (w tym przeróbka złomu) 150 brak Cement* 0, Produkcja wapna (bez systemów odpylania lub z systemem o niskiej skuteczności) brak wskaźnika a następnie stosowany był wskaźnik 0,15 10 brak Produkcja wapna (dobre systemy odpylania) 0,07 brak Mieszanie asfaltu (bez oczyszczania gazów) 0,07 brak Mieszanie asfaltu (skrubery, filtry tkaninowe ) 0,007 brak Szkło płaskie (bez systemów odpylania lub z systemem o niskiej skuteczności) Szkło opakowaniowe (bez systemów odpylania lub z systemem o niskiej skuteczności) Cegły i pustaki (bez systemów odpylania lub z systemem o niskiej skuteczności) 0,2 brak 0,2 brak 0,2 brak Cegły i pustaki (dobre systemy odpylania) 0,02 brak Materiały ceramiczne (bez systemów odpylania lub z systemem o niskiej skuteczności) 0,2 brak Materiały ceramiczne (dobre systemy odpylania) 0,02 brak 04. Procesy produkcyjne Produkcja koksu (urządzenia odpylające/dopalanie spalin) 0,3 brak Inne (wędzarnie - czyste paliwo, bez dopalania spalin) 6 brak Inne (wędzarnie - czyste paliwo, dopalanie spalin) 0,6 brak 07. Transport drogowy Etylina 2,2 Benzyna bezołowiowa 0,104 Olej napędowy (samochody osobowe i dostawcze) 0,043 brak 09. Zagospodarowanie odpadów Spalanie odpadów komunalnych (spalarnie z nowoczesnymi systemami oczyszczania gazów) Spalanie odpadów przemysłowych (bez systemów oczyszczania gazów) Spalanie odpadów przemysłowych (systemy oczyszczania gazów o niskiej skuteczności) 0,5 0,5 brak 3500 brak 350 brak 6

7 Spalanie odpadów przemysłowych (dobre systemy oczyszczania gazów) Spalanie odpadów przemysłowych (b.dobre systemy oczyszczania gazów) Spalanie osadów z oczyszczalni ścieków (z systemami oczyszczania gazów) Spalanie odpadów szpitalnych (spalarnie spełniające dyrektywę UE) Spalanie odpadów szpitalnych (spalarnie z systemem oczyszczania gazów o niższej sprawności) Spalanie odpadów szpitalnych (spalanie w instalacjach bez systemów oczyszczania gazów) 30 brak 0,5 brak 4 brak 1, a następnie , Otwarte spalanie odpadów rolniczych (bez 1003) 30 brak Kremacje ** 10 μg TEQ / ciało brak 10. Rolnictwo 1003 Wypalanie ściernisk i słomy 5 brak 1003 Wypalanie ściernisk i słomy (pożary nieużytków) 5 brak 11. Inne źródła emisji i pochłaniania zanieczyszczeń 1103 Pożary lasów 5 brak 1125 Inne (pożary wysypisk) 1000 brak 1125 Inne (pożary samochodów) 94 μg TEQ / pożar brak 1125 Inne (pożary domów i fabryk) 400 brak 1125 Inne (palenie papierosów)*** 1,00E-7 μg TEQ/ sztukę brak *- aktywność jest wielkością produkcji klinkieru w Gg, wskaźnik wyrażony jest w mg TEQ/Gg klinkieru **- aktywność jest liczbą ciał poddanych kremacji; wskaźnik wyrażony jest w mg TEQ/ciało ***- aktywność jest w sztukach papierosów; wskaźnik wyrażony jest w mg TEQ/sztukę papierosów Zmiany wskaźników emisji PCB na przestrzeni ostatnich dwóch lat prezentuje tab. 2. Tabela 2. Skorygowane wskaźniki PCB Źródło emisji PCB 01. Procesy spalania w sektorze produkcji i transformacji energii 0101Elektrownie i elektrociepłownie zawodowe Przyjęty wskaźnik emisji [mg/mg] Wskaźnik emisji dotychczas stosowany [mg/mg] Węgiel kamienny 0,31 3,6 Węgiel brunatny 1,8 3,6 Olej opałowy 0,6 3, Ciepłownie rejonowe Węgiel kamienny 0,31 3,6 Olej opałowy 0,6 3, Rafinerie Węgiel kamienny 0,31 3,6 Olej opałowy 0,6 3, Przemiany paliw stałych Węgiel kamienny 0,31 3,6 Olej opałowy 0,6 3,6 Drewno 0,9 3, Kopalnictwo surowców energetycznych Węgiel kamienny 0,31 3,6 Węgiel brunatny 1,8 3,6 Olej opałowy 0,6 3,6 7

8 Drewno 0,9 3,5 02. Procesy spalania w sektorze komunalnym i mieszkaniowym 0201Ciepłownie komunalne Węgiel kamienny 0,413 3,6 Węgiel brunatny 1,8 3,6 Olej opałowy 0,6 3,6 Drewno 0,9 3,5 Koks 3,6 brak 0202 Mieszkalnictwo i usługi Węgiel kamienny 31,6 3,6 Węgiel brunatny 183,2 3,6 Olej opałowy 3,6 3,6 Drewno 9 3,5 Koks 9,7 brak 0203 Rolnictwo, leśnictwo i inne Węgiel kamienny 0,413 3,6 Węgiel brunatny 1,8 3,6 Olej opałowy 0,6 3,6 Drewno 0,9 3,5 Koks 3,6 brak 03. Procesy spalania w przemyśle 0301 Spalanie w kotłach, turbinach gazowych i silnikach Węgiel kamienny 0,31 3,6 Węgiel brunatny 1,8 3,6 Olej opałowy 0,6 3,6 Drewno 0,9 3,5 Koks 3,6 brak 0302 Procesy spalania bez kontaktu Węgiel kamienny 0,31 3,6 Węgiel brunatny 1,8 3,6 Olej opałowy 0,6 3,6 Drewno 0,9 3,5 Koks 3,6 brak 0303 Procesy spalania z kontaktem Węgiel kamienny 0,31 3,6 Węgiel brunatny 1,8 3,6 Olej opałowy 0,6 3,6 Drewno 0,9 3,5 Koks 3,6 brak Spiekalnie 0,065 2, Wtórna produkcja miedzi 2,6 brak Wtórna produkcja aluminium 2,6 brak Cement* 0,007 brak 07. Transport drogowy Etylina** 106 brak Benzyna bezołowiowa 0,02 brak Olej napędowy (samochody osobowe i dostawcze)*** 0,67 brak Olej napędowy (samochody ciężarowe)**** 24,5 brak 09. Zagospodarowanie odpadów Odpady komunalne 0,2 brak 8

9 Spalanie odpadów przemysłowych (bez systemów oczyszczania gazów) Spalanie odpadów przemysłowych (systemy oczyszczania gazów o niższej skuteczności) Spalanie odpadów przemysłowych (nowoczesna technologia spalania, dobre i b.dobre systemy oczyszczania gazów) Spalanie odpadów szpitalnych (spalarnie bez systemów oczyszczania gazów lub z systemami o niskiej skuteczności) 30,4 brak 19,3 brak 0,38 brak 20 brak Spalanie odpadów szpitalnych (spalarnie spełniające dyrektywę 0,39 brak UE) *- aktywność jest wielkością produkcji klinkieru w Gg, wskaźnik w g/gg klinkieru **- wskaźnik został obliczony w oparciu o wskaźnik literaturowy wynoszący 6.32 mikrograma/km, przy założeniu średniego zużycia paliwa na poziomie 8 litrów/100km i ciężaru właściwego benzyny 0,74 kg/l ***- wskaźnik został obliczony w oparciu o wskaźnik literaturowy wynoszący 0.05 mikrograma/km, przy założeniu średniego zużycia paliwa na poziomie 9 litrów/100km i ciężaru właściwego oleju napędowego 0,84 kg/l ****- wskaźnik został obliczony w oparciu o wskaźnik literaturowy wynoszący 5.39 mikrograma/km, przy założeniu średniego zużycia paliwa na poziomie 26 litrów/100km i ciężaru właściwego oleju napędowego 0,84 kg/l (w tym autobusy i ciągniki rolnicze drogowe) pogrubioną kursywą wpisano wskaźniki emisji obliczone na podstawie najnowszych pomiarów krajowych Inwentaryzacja emisji HCB jest wykonywana dopiero od roku Wtedy oszacowana została emisja za lata 1985 i Obecnie oszacowania emisji HCB do powietrza przeprowadza się już rokrocznie. Tab. 3 prezentuje wskaźniki emisji na podstawie których przeprowadzane były inwentaryzacje emisji HCB za lata 1985 i oraz skorygowane wartości wskaźników, wykorzystane do najnowszej inwentaryzacji za rok Tabela 3. Skorygowane wskaźniki HCB Źródło emisji HCB 01. Procesy spalania w sektorze produkcji i transformacji energii Przyjęty wskaźnik emisji [mg/mg] Wskaźnik emisji dotychczas stosowany [mg/mg] Węgiel kamienny 0,013 brak Drewno 0,06 brak 02. Procesy spalania w sektorze komunalnym i mieszkaniowym 0201Ciepłownie komunalne Węgiel kamienny 0,013 brak Drewno 0,06 brak 0202 Mieszkalnictwo i usługi Węgiel kamienny 0,125 0,013 Drewno 0,06 brak 0203 Rolnictwo, leśnictwo i inne Węgiel kamienny 0,013 brak Drewno 0,06 brak 03. Procesy spalania w przemyśle 0301 Spalanie w kotłach, turbinach gazowych i silnikach Węgiel kamienny 0,013 brak Drewno 0,06 brak 0302 Procesy spalania bez kontaktu Węgiel kamienny 0,013 brak Drewno 0,06 brak 9

10 0303 Procesy spalania z kontaktem Węgiel kamienny 0,013 brak Drewno 0,06 brak Spiekalnie 0,14 4, Wtórna produkcja miedzi 39 brak Cement* 0,021 0, Transport drogowy Etylina** 0,355 brak Benzyna bezołowiowa** 0, brak Olej napędowy*** 6,00E-3 brak 09. Zagospodarowanie odpadów Odpady komunalne 0,15 brak Spalanie odpadów przemysłowych (bez systemów oczyszczania gazów lub systemy o niższej skuteczności) Spalanie odpadów przemysłowych (nowoczesna technologia spalania, dobre i b.dobre systemy oczyszczania gazów) 19 brak 0,139 brak Spalanie odpadów szpitalnych (spalarnie spełniające dyrektywę UE) 0,295 brak wskaźnika a następnie stosowany był wskaźnik 29 do wszystkich odpadów szpitalnych *- aktywność jest wielkością produkcji klinkieru w Gg, wskaźnik wyrażony jest w g/gg klinkieru ** wskaźnik został obliczony w oparciu o wskaźnik literaturowy wynoszący dla benzyny ołowiowej 21 ng/km i bezołowiowej 0,024 ng/km przy założeniu średniego zużycia paliwa odpowiednio na poziomie 8 i 8,8 litrów na 100 km oraz ciężaru właściwego benzyn 0,74 kg/l ***- wskaźnik został obliczony w oparciu o wskaźnik literaturowy wynoszący 0.87 ng/km, przy założeniu średniego zużycia paliwa na poziomie 16.5 litrów/100km i ci ężaru właściwego oleju napędowego 0,84 kg/l (w tym autobusy i ciągniki rolnicze drogowe) pogrubioną kursywą wpisano wskaźniki emisji obliczone na podstawie najnowszych pomiarów krajowych Zmiany technologii, modernizacja zakładów, a szczególnie ich wyposażenie w bardziej skuteczne systemy ochrony powietrza znacząco wpływają na wartości wskaźników emisji. Z tego względu wskaźniki te powinny być systematycznie poddawane weryfikacji. Dotyczy to szczególnie głównych źródeł emisji. W przypadku PCDD/F są to następujące procesy: spalanie w sektorze komunalnym - głównie spalanie węgla kamiennego (prawie 37% całkowitej krajowej emisji dioksyn zgodnie z wynikami inwentaryzacji za rok 2001) i drewna (ponad 8% udział w krajowej emisji PCDD/F), spalanie odpadów (udział spalania odpadów przemysłowych w krajowej emisji dioksyn wyniósł prawie 6%, przy czym emisja ta pochodziła głównie ze spalania w instalacjach bez systemów ochrony powietrza lub z systemami o niskiej skuteczności), procesy w metalurgii (głównie produkcja stali ponad 6% udziału a włączając spiekalnie ponad 8% udziału w krajowej emisji PCDD/F oraz wtórna produkcja metali nieżelaznych, przede wszystkim aluminium udział ok. 4% w krajowej emisji PCDD/F) pożary (pożary wysypisk stanowią ponad 21%, a budynków i samochodów ok. 3%). Spośród wymienionych sektorów badania krajowe objęły dotychczas tylko spiekalnie i spalanie węgla, wraz ze współspalaniem odpadów w gospodarstwach domowych. W stosunku do pozostałych źródeł tj. spalania odpadów przemysłowych, hutnictwa żelaza, wtórnej produkcji aluminium oraz spalania paliw: węgla i drewna w sektorze komunalnym i mieszkaniowym celowe byłoby przeprowadzenie analiz emisji dioksyn w celu opracowania reprezentatywnych wskaźników (w przypadku spalania węgla byłoby to rozszerzenie badań dotychczasowych). W miarę możliwości dobrze byłoby ująć w planie badań również 10

11 przemysł miedziowy, który wg analiz prowadzonych w krajach Unii zaliczany jest do istotnych źródeł PCDD/F, aby uzyskać wskaźniki odpowiadające produkcji pierwotnej i wtórnej prowadzonej w warunkach głównych polskich zakładów tej branży. W przypadku PCB zasadnicza część (ponad 70%) oszacowanej emisji pochodzi z urządzeń elektroenergetycznych (kondensatorów). Jest to jednak wartość obarczona dużą niepewnością. Należałoby przeprowadzić analizy emisji z tych urządzeń, które objęłyby ocenę wartości stosowanego wskaźnika, uściślenie zakresu jego stosowania, a przede wszystkim inwentaryzację kondensatorów i transformatorów zawierających PCB. Poza tym głównym źródłem, istotne udziały emisji PCB przypisywane są procesom spalania węgla i drewna w sektorze komunalnym i mieszkaniowym (odpowiednio: ponad 13% i ok. 3%), spalaniu węgla (głównie brunatnego) w energetyce zawodowej (ponad 5% w tym dla węgla brunatnego ok. 4,5%), spalaniu oleju napędowego w samochodach, głównie ciężarowych (ok. 3%), procesom metalurgii żelaza: (prawie 3%, w tym: walcowanie na gorąco ponad 1%, stalownie prawie 1% i spust surówki prawie 1%). Te wymienione sektory należałoby w przyszłości ująć w planach badań emisji PCB, ponieważ są w nich stosowane wskaźniki literaturowe i np. w przypadku procesów metalurgicznych wskaźniki nie są zróżnicowane w zależności od typu pieców stalowniczych, w przypadku spalania oleju napędowego wskaźnik był przeliczany z innych jednostek z wykorzystaniem informacji o średnim jednostkowym zużyciu paliwa przez takie samochody, co może wprowadzać duży błąd, tym bardziej, że obliczony w taki sposób wskaźnik dla samochodów osobowych jest znacznie niższy. Weryfikacja wskaźników dla procesów spalania węgla kamiennego i brunatnego w różnych warunkach (w energetyce zawodowej, przemyśle, w sektorze komunalnym i mieszkaniowym) też jest celowa, ze względu na duże zużycie tych paliw w Polsce. W przypadku HCB weryfikacja wskaźników również powinna objąć główne źródła emisji. Dotyczy to: produkcji wtórnej miedzi (ponad 40% udział w krajowej emisji HCB), spalania odpadów przemysłowych i szpitalnych (po ok. 7-8% w krajowej emisji HCB), a także spalania węgla kamiennego w energetyce zawodowej oraz w sektorze komunalnym i mieszkaniowym (udziały odpowiednio: ponad 6% i ok. 14%). Badania emisji z wyszczególnionych źródeł powinny być wykonane ze względu na potrzebę opracowania wskaźników krajowych, które mogą zdecydowanie odbiegać od zastosowanych wskaźników literaturowych, przyjętych jako wartości średnie z szerokich zakresów wartości podanych dla poszczególnych kategorii źródeł. Potwierdzeniem tego jest np. duża różnica miedzy wartością krajowego wskaźników uzyskanego dla produkcji spieku rud żelaza w polskich spiekalniach a wartością wcześniej stosowanego wskaźnika literaturowego (tab. 3). Badania dotyczące spalania odpadów i spalania węgla umożliwiłyby m.in. zróżnicowanie wskaźników ze względu na warunki prowadzenia tych procesów, co jest niezmiernie istotne przy oszacowaniu emisji. Celowe byłoby również przeprowadzenie analiz w zakładach zajmujących się produkcją i przeróbką aluminium, w których w procesie rafinacji stosowany jest heksachloroetan. Wg danych literaturowych [Bailey, 2001] wskaźnik emisji HCB dla takich procesów jest stosunkowo wysoki i wynosi g/ Mg użytego heksachloroetanu. Korzystne byłoby też uzupełnienie danych na temat wskaźników emisji w kategoriach, gdzie taka emisja może występować a nie jest uwzględniana ze względu na brak odpowiednich informacji (brak wskaźnika). Ogólnie weryfikacja wskaźników powinna zmierzać w kierunku zastępowania wskaźników literaturowych reprezentatywnymi, udokumentowanymi wskaźnikami krajowymi. Analiza wskaźników, połączona z ich korektą, powinna towarzyszyć wszystkim istotnym zmianom technologicznym w obrębie danego sektora. 11

12 Na podstawie danych inwentaryzacyjnych i identyfikacji głównych źródeł emisji TZO wydaje się celowe rozszerzenie pomiarów przede wszystkim w następujących kategoriach: spalanie odpadów przemysłowych (z uwzględnieniem różnych warunków spalania) spalanie węgla w różnych sektorach (głównie w komunalnym i mieszkaniowym) produkcja wtórna aluminium i miedzi hutnictwo żelaza W przypadku PCB kluczową sprawą jest określenie emisji z urządzeń elektroenergetycznych (transformatory i kondensatory). Należy również zwrócić uwagę na emisję ze źródeł, takich jak: współspalanie odpadów w gospodarstwach domowych, pożary wysypisk, budynków, samochodów, (uznawanych za znaczące w krajowej emisji, jeśli chodzi np. o emisję dioksyn). Oszacowania i badania emisji są tu niezmiernie trudne, ponieważ emisja z tych źródeł nie jest kontrolowana. Najistotniejsze byłoby w tym przypadku zbieranie bardziej szczegółowych informacji na temat m.in. skali zjawiska (oszacowanie aktywności), aby poprawić jakość danych inwentaryzacyjnych. Literatura: Bailey R. E.: Global hexachlorobenzene emission, Chemosphere, 43 (2001), Grochowalski A.: Obliczenie i analiza wskaźników emisji dioksyn i furanów z wybranych typów źródeł na potrzeby krajowej inwentaryzacji emisji, 2001 materiały niepublikowane. Grochowalski A.: Sprawozdanie z przeprowadzonych pomiarów i oznaczania stężenia polichlorowanych dibenzodioksyn i dibenzofuranów (PCDDs/PCDFs), heksachlorobenzenu (HCB) oraz polichlorowanych bifenyli (PCBs) emitowanych do atmosfery ze spalinami ze spalarni odpadów niebezpiecznych, spiekalni rud żelaza, pieców cementowych oraz w powietrzu na hali gdzie gromadzone są zużyte i eksploatowane są kondensatory i transformatory przemysłowe,

13 Uzupełnienie katalogu wskaźników i stopniowa ich weryfikacja w odniesieniu do PCDD/F, HCB i PCB w zakresie uwolnień do wód powierzchniowych, gleby, produktów oraz odpadów. W przypadku uwolnień PCDD/F, HCB i PCB do wód, gleby, produktów i odpadów /pozostałości jest znacznie mniej danych na temat wskaźników emisji niż w przypadku emisji tych zanieczyszczeń do powietrza (dotyczy to szczególnie wskaźników odnoszących się do uwolnień HCB i PCB). Podstawowym źródłem wskaźników uwolnień dioksyn i furanów do środowiska jest Standardized Toolkit for Identification and Quantification of Dioxin and Furan Releases [1]. Brak jest niestety podobnych opracowań dla HCB i PCB. Nie ma również krajowych wskaźników pozwalających na określenie uwolnień TZO do innych mediów niż powietrze. Podstawowe działania w kierunku uzupełniania i weryfikacji wskaźników uwolnień do środowiska PCDD/F, HCB i PCB powinny obejmować systematyczne przeglądy publikacji dotyczących wymienionych zanieczyszczeń (głównie materiałów UNEP Chemicals) oraz, w miarę możliwości, prowadzenie badań krajowych w tym zakresie i zbieranie wyników, które pozwoliłyby na opracowanie reprezentatywnych wskaźników. Najistotniejsze jest, podobnie jak w przypadku emisji do atmosfery, zwrócenie uwagi na główne źródła uwolnień danego zanieczyszczenia do środowiska i weryfikacja wskaźników w tych kategoriach oraz, jeżeli to możliwe, zastępowanie wskaźników literaturowych wskaźnikami krajowymi, które odpowiadają stosowanym w Polsce technologiom. Korzystne byłoby również uzupełnianie danych na temat uwolnień poszczególnych TZO do komponentów środowiska z procesów, w których uwolnienia mogą następować, ale dla których brakuje odpowiednich wskaźników do określenia ich wielkości. Tabela 1. prezentuje, w zakresie jakich sektorów dostępne są wskaźniki uwolnień PCDD/F do wody, gleby, odpadów/pozostałości i produktów, a dla jakich kategorii dane takie należałoby uzupełnić. W przypadku uwolnień PCB i HCB do mediów innych niż powietrze brakuje wartości wskaźników nawet dla największych źródeł. Tabela 1. Kompletność danych na temat wartości wskaźników uwolnień PCDD/F do wody, gleby, odpadów/pozostałości i produktów Źródła uwolnień dioksyn woda gleba 01. Procesy spalania w sektorze produkcji i transformacji energii 0101 Elektrownie i elektrociepłownie zawodowe odpady/ pozostałości produkty Węgiel nd nd + nd Olej opałowy nd nd brak nd Gaz ziemny nd nd brak nd 0102 Ciepłownie rejonowe Węgiel nd nd + nd Olej opałowy nd nd brak nd Gaz ziemny nd nd brak nd 0103 Rafinerie Węgiel nd nd + nd Olej opałowy nd nd brak nd Gaz ziemny nd nd brak nd 0104 Przemiany paliw stałych Węgiel nd nd + nd Olej opałowy nd nd brak nd 13

14 Gaz ziemny nd nd brak nd Drewno nd nd + nd 0105 Kopalnictwo surowców energetycznych Węgiel nd nd + nd Olej opałowy nd nd brak nd Gaz ziemny nd nd brak nd Drewno nd nd + nd 02. Procesy spalania w sektorze komunalnym i mieszkaniowym 0201 Ciepłownie komunalne Węgiel nd nd + nd Olej opałowy nd nd brak nd Gaz ziemny nd nd brak nd Drewno nd nd + nd 0202 Mieszkalnictwo i usługi Węgiel nd nd + nd Olej opałowy nd nd brak nd Gaz ziemny nd nd brak nd Drewno nd nd + nd 0203 Rolnictwo, leśnictwo i inne Węgiel nd nd + nd Olej opałowy nd nd brak nd Gaz ziemny nd nd brak nd Drewno nd nd + nd 03. Procesy spalania w przemyśle 0301 Spalanie w kotłach, turbinach gazowych i silnikach Węgiel nd nd + nd Olej opałowy nd nd brak nd Gaz ziemny nd nd brak nd Drewno nd nd + nd 0302 Procesy spalania bez kontaktu Węgiel nd nd + nd Olej opałowy nd nd brak nd Gaz ziemny nd nd brak nd Drewno nd nd + nd 0303 Procesy spalania z kontaktem Węgiel nd nd + nd Olej opałowy nd nd brak nd Gaz ziemny nd nd brak nd Drewno nd nd + nd Spiekalnie brak brak + brak Odlewnie żeliwa brak brak + brak Pierwotna produkcja miedzi brak brak brak brak Wtórna produkcja ołowiu brak brak brak brak Wtórna produkcja cynku brak brak brak brak Wtórna produkcja miedzi brak brak + brak Wtórna produkcja aluminium brak brak + brak Produkcja cementu nd brak + brak Produkcja wapna brak brak brak brak Mieszanie asfaltu nd brak + brak Produkcja szkła nd brak brak brak Produkcja cegieł nd brak brak brak Produkcja ceramiki nd brak brak brak 14

15 Produkcja magnezu + brak + brak Produkcja niklu brak brak brak brak Inne - Suszenie biomasy nd brak brak Procesy produkcyjne Produkcja koksu + brak brak brak Produkcja surówki brak brak brak nd Stalownie konwertorowo-tlenowe brak brak + nd Stalownie elektryczne brak brak + nd Polichlorek winylu (PCW) + nd Produkcja pestycydów (kwas 2,4- dichlorofenoksyoctowy) brak nd brak Produkcja masy papierniczej Inne (wędzarnie) nd brak + brak 06. Zastosowanie rozpuszczaników i innych produktów Pralnie chemiczne (suche czyszczenie) nd nd + nd Wykańczanie tkanin brak nd brak Garbowanie skór brak nd brak Transport drogowy Etylina nd nd brak nd Benzyna bezołowiowa nd nd brak nd Olej napędowy nd nd brak nd 08. Inne pojazdy i urządzenia Olej napędowy nd nd brak nd 09. Zagospodarowanie odpadów Spalanie odpadów komunalnych brak nd + nd Spalanie odpadów przemysłowych brak nd + nd Spalanie osadów z oczyszczalni ścieków brak nd + nd Spalanie odpadów szpitalnych brak nd + nd 0907 Otwarte spalanie odpadów rolniczych brak + brak nd Kremacje* nd nd + nd Spalanie ciał padłych zwierząt nd nd brak nd Oczyszczanie ścieków przemysłowych + nd + nd Oczyszczanie ścieków w sektorze komunalnym + nd + nd Produkcja kompostu brak nd nd Rolnictwo 1003 Wypalanie ściernisk i słomy brak + brak nd 11. Inne źródła emisji i pochłaniania zanieczyszczeń 1103 Pożary lasów brak + brak nd 1125 Inne (pożary wysypisk) brak nd brak nd 1125 Inne (pożary samochodów) brak + + nd 1125 Inne (pożary domów i fabryk) brak + + nd + - oznacza, że są określone wartości wskaźników uwolnień w danym sektorze; nie oznacza to jednak, że znane są wartości wskaźników dla wszystkich technologii (np. dla wszystkich rodzajów pieców czy systemów redukcji zanieczyszczeń) stosowanych w danej kategorii nd nie dotyczy, tzn. uwolnienia w tym zakresie nie występują lub nie oczekuje się wystąpienia znaczących uwolnień w danym sektorze brak oznacza, iż uwolnienia w danej kategorii mogą wystąpić, ale nie na danych pozwalających na określenie wartości odpowiedniego wskaźnika (należy mieć na uwadze, że wystąpienie uwolnień do środowiska w danym sektorze będzie zależało również od rozwiązań w danym przedsiębiorstwie, np. jeżeli odpady/pozostałości poprocesowe zawierające PCDD/F są 15

16 składowane, szczególnie w sposób nieodpowiedni, to mogą wystapić uwolnienia zanieczyszczeń do gleby, jeżeli zakład stosuje skrubery, to mogą następować uwolnienia do wody itp.) Nie wszystkie źródła uwolnień PCDD/F wymienione w powyższej tabeli, dla których istnieją określone wskaźniki emisji lub dla których został wskazany brak takich wskaźników, będą w przypadku Polski istotnymi źródłami, ponieważ niektórym z wylistowanych kategorii odpowiada niska aktywność (wielkość produkcji), np. dotyczy to produkcji magnezu czy niklu, więc uzupełnianie danych na temat takich wskaźników nie powinno być priorytetowe w krajowych badaniach w zakresie TZO. Według inwentaryzacji uwolnień PCDD/F, przeprowadzonej w oparciu o wskaźniki proponowane przez UNEP Chemicals [1], głównymi źródłami uwolnień PCDD/F do wody są (tabela 2): ścieki komunalne (ponad 92% udział w sumie uwolnień do wód pochodzących z uwzględnionych w inwentaryzacji źródeł za rok 2000), produkcja koksu, produkcja masy celulozowej i polichlorku winylu. Istnieje jednak szereg procesów w przypadku których można spodziewać się wprowadzania do wód dioksyn i furanów, a dla których nie opracowane zostały jak dotąd wskaźniki pozwalające na określenie wielkości takich uwolnień. Procesami, które mogą również powodować zanieczyszczenie wód w przypadku odprowadzania ścieków są m.in. procesy produkcji metali, wapna, produkcja energii elektrycznej i ciepła. Źródłem zanieczyszczenia wody mogą być również niekontrolowane procesy spalania, gdy pozostałości zostaną wraz z wodą deszczową wprowadzone do wód powierzchniowych. Tabela 2. Uwolnienia PCDD/F do wody w roku 2000 Źródła uwolnień dioksyn Oczyszczanie ścieków w sektorze komunalnym (bez usuwania osadów ściekowych)* Oczyszczanie ścieków w sektorze komunalnym (z usuwaniem osadów ściekowych)* Oczyszczanie ścieków w sektorze komunalnym (oczyszczanie na złożu biologicznym)* Aktywność Wskaźnik emisji Emisja Udział [Gg] [mg TEQ/Gg] [mg TEQ] % , ,2 41, , ,5 32, , ,2 18, Produkcja koksu (dopalanie, odpylacze) 9 069,4 0,006 54,4 4, Procesy w przemyśle drzewnym, papierniczym i innych (Proces Krafta, nowoczesna technologia, Cl02 lub wybielanie 300,4 0,06 18,0 1,5 bezchlorowe) 0406 Procesy w przemyśle drzewnym, papierniczym i innych (celuloza niebielona) 450,5 0,03 13,5 1, Polichlorek winylu (PCW) 273,9 0,03 8,2 0,7 * - aktywność w Gg ścieków, wskaźnik w mg TEQ na Gg ścieków W przypadku uwolnień PCDD/F do odpadów/pozostałości (tab. 3) szacuje się, że największe ilości PCDD/F mogą występować w odpadach/pozostałościach powstających w procesach metalurgicznych takich jak: produkcja stali (na odpady/pozostałości z tej kategorii przypada ponad 17% sumy dioksyn zawartych w odpadach/pozostałościach ze wszystkich źródeł uwzględnionych w inwentaryzacji), wtórna produkcja aluminium (ponad 14%) i wtórna produkcja miedzi (prawie 13%). Istotny ładunek dioksyn pozostaje w osadach ściekowych powstających w oczyszczalniach ścieków komunalnych (ponad 10% oszacowanej sumy 16

17 PCDD/F dla odpadów/pozostałości w ujętych w inwentaryzacji źródłach) oraz w pozostałościach (głównie popiołach lotnych) z procesu spalania odpadów (w sumie ok. 26% całkowitej ilości PCDD/F w odpadach/pozostałościach z uwzględnionych procesów). Znaczące ilości dioksyn są również w odpadach/pozostałościach ze spalania węgla i drewna (szczególnie zanieczyszczonego farbami, lakierami i innymi środkami konserwującymi drewno). Tabela 3. Uwolnienia PCDD/F do odpadów/pozostałości w roku 2000 Źródła uwolnień dioksyn Aktywność Wskaźnik emisji Emisja Udział [Gg] [mg TEQ/Gg] [mg TEQ] % Stalownie elektryczne ,0 14, Wtórna produkcja aluminium (w tym przeróbka złomu) 123, ,0 14, Wtórna miedź ,0 12, Oczyszczanie ścieków w sektorze komunalnym** 354, ,0 10, Mieszkalnictwo i usługi - Drewno (zanieczyszczone farbami, lakierami, środkami konserwującymi itp.) 1035, ,4 7, Spalanie odpadów szpitalnych (spalarnie z systemem oczyszczania gazów o niższej skuteczności) 22, ,0 6, Spalanie odpadów przemysłowych - niebezpiecznych (bez systemów oczyszczania gazów) 2, ,0 5, Spalanie odpadów przemysłowych - niebezpiecznych (dobre systemy oczyszczania gazów) 40, ,0 5, Spalanie odpadów przemysłowych (dobre systemy oczyszczania gazów) ,0 5, Kremacje* , ,0 4, Elektrownie i elektrociepłownie zawodowe - Węgiel kamienny , ,8 3, Stalownie konwertorowo-tlenowe 6 793,8 1, ,7 3, Spalanie odpadów przemysłowych (mniej sprawne systemy oczyszczania gazów) ,0 2, Mieszkalnictwo i usługi - Węgiel kamienny 8 102,8 0, ,8 0, Spalanie odpadów przemysłowych - niebezpiecznych (systemy oczyszczania gazów o mniejszej skuteczności) 2, ,0 0, Procesy spalania bez kontaktu - Węgiel kamienny 6 484,5 0, ,4 0, Ciepłownie komunalne - Węgiel kamienny , ,9 0, Mieszkalnictwo i usługi - Drewno (czyste) 5865,8 0, ,8 0, Spalanie odpadów przemysłowych (bez systemów oczyszczania gazów) ,0 0, Procesy spalania z kontaktem - Węgiel kamienny 3 229,9 0,3 969,0 0, Spalanie w kotłach, turbinach gazowych i silnikach - Węgiel kamienny Spalanie odpadów przemysłowych (b. dobre systemy oczyszczania gazów) Przemysł papierniczy (boilery opalane ługiem czarnym, osadami ściekowymi i drewnem) Spalanie odpadów szpitalnych (spalarnie spełniające dyrektywę UE) 3 078,5 0,3 923,6 0,3 53,5 16,5 882,8 0,3 0, ,0 0,2 4, ,0 0, Produkcja cementu ,4 0,04 601,9 0,2 17

18 Spalanie odpadów szpitalnych (spalanie w instalacjach bez systemów oczyszczania gazów) 23, ,0 0, Rolnictwo, leśnictwo i inne - Węgiel kamienny ,3 450,3 0, Kopalnictwo surowców energetycznych - Węgiel kamienny Spalanie odpadów przemysłowych - niebezpiecznych (b. dobre systemy oczyszczania gazów) 1 490,2 0,3 447,1 0,1 14, ,0 0, Procesy spalania bez kontaktu - Drewno 1739,5 0,18 313,1 0, Ciepłownie rejonowe - Węgiel kamienny 871 0,3 261,3 0, Rolnictwo, leśnictwo i inne - Drewno 1 140,10 0,18 205,2 0, Przemysł papierniczy (boilery opalane korą) 0, ,0 0, Masa papiernicza (proces Krafta, bielenie ClO2 lub bez Cl2) 300,4 0,2 60,1 0, Inne (wędzarnie - czyste paliwo, dopalanie spalin) 458,2 0,125 57,3 0, Polichlorek winylu (PCW) 273,9 0,2 54,8 0, Spalanie odpadów komunalnych (spalarnie z nowoczesnymi systemami oczyszczania gazów) 2,9 16,5 47,9 0, Przemiany paliw stałych - Węgiel kamienny 120 0,3 36,0 0, Odlewnie żeliwa (piece indukcyjne lub żeliwiaki z gorącym dmuchem) 64 0,5 32,0 0, Mieszanie asfaltu (skrubery, filtry tkaninowe ) 520,8 0,06 31,2 0, Inne (wędzarnie - czyste paliwo, bez dopalania spalin) 229,1 0,125 28,6 0, Spiekalnie 8 078,7 0,003 24,2 0, Spalanie osadów z oczyszczalni ścieków (z systemami oczyszczania gazów) 5,9 0,5 3,0 0, Rafinerie - Węgiel kamienny 8,6 0,3 2,6 0, Ciepłownie komunalne Drewno 8,1 0,18 1,5 0, Odlewnie żeliwa (piece obrotowe) 7,7 0,2 1,5 0, Spalanie w kotłach, turbinach gazowych i silnikach - Drewno 7,4 0,18 1,3 0, Procesy spalania z kontaktem - Drewno 1,3 0,18 0,2 0, Rafinerie - Drewno 0 0,18 0,0 0, Przemiany paliw stałych - Drewno 0 0,18 0,0 0, Kopalnictwo surowców energetycznych - Drewno 0,2 0,18 0,0 0,0 *- aktywność jest liczbą ciał poddanych kremacji; wskaźnik wyrażony jest w mg TEQ/ciało **- aktywność wyrażona w Gg osadów ściekowych; wskaźnik w mg TEQ/Gg osadów ściekowych Procesy w jakich również mogą powstawać odpady/pozostałości zawierające PCDD/F, to: produkcja koksu, procesy: wielkopiecowy i żeliwiakowy, produkcja miedzi i jej stopów, produkcja cynku, ołowiu oraz innych metali nieżelaznych, spalanie innych paliw (nie tylko węgla i drewna) m.in. paliw pędnych w transporcie, produkcja wyrobów przemysłu mineralnego (wapna, cegieł, szkła i ceramiki), a także procesy niekontrolowanego spalania (pożary, spalanie pozostałości roślinnych, wypalanie traw itp.). Wymienione procesy są źródłem odpadów/pozostałości, w których mogą znajdować się dioksyny, ale nie zostały jak 18

19 dotąd przeprowadzone szczegółowe badania pozwalające na ilościowe określenie zawartości tych zanieczyszczeń. Bezpośrednie zanieczyszczenie gleb związkami z grupy dioksyn jest głównie wynikiem otwartego spalania odpadów rolniczych (ponad 70% ilości określonej w inwentaryzacji dioksyn jako zanieczyszczenia uwalniane do gleby), pożarów lasów (ok. 21%) oraz wypalanie ściernisk (tab. 4). Ze względu na brak odpowiednich wskaźników nie oszacowane zostały ilości z części procesów, które też mogą być źródłem zanieczyszczenia gleb, a mianowicie: z produkcji koksu, z procesów metalurgii żelaza i metali nieżelaznych, z produkcji wyrobów przemysłu mineralnego: cementu, wapna, cegieł, szkła i ceramiki. Tabela 4. Uwolnienia PCDD/F do gleby w roku 2000 Źródła uwolnień dioksyn Aktywność Wskaźnik emisji Emisja Udział [Gg] [mg TEQ/Gg] [mg TEQ] % 0907 Otwarte spalanie odpadów rolniczych (bez 1003) ,0 70, Pożary lasów ,0 21, Wypalanie ściernisk i słomy (pożary nieużytków) 87, ,6 7, Wypalanie ściernisk i słomy 16,8 4 67,2 1,4 Literaturowe wskaźniki uwolnienia dioksyn do produktów są określone tylko dla branży papierniczej, chemicznej, włókienniczej, dla przemysłu drzewnego i dla produkcji kompostu. Wyniki inwentaryzacji przeprowadzonej w oparciu o te wskaźniki sugerują, że produkcja wtórna papieru i produkcja pestycydów, a konkretnie kwasu 2,4-dichlorofenoksyoctowego to główne źródła uwolnień PCDD/F do produktów (odpowiednio ponad 66 i ponad 26% całkowitej ilości dioksyn uwalnianych do produktów we wspomnianych branżach dla których dostępne były wskaźniki) (tab. 5). Brak odpowiednich wskaźników uniemożliwia jednak uwzględnienie uwolnień do produktów w innych gałęziach, gdzie takich uwolnień można się spodziewać np. w metalurgii żelaza i metali nieżelaznych, w produkcji cementu, wapna, cegły, szkła, ceramiki, asfaltów oraz w procesie wędzenia. Brak wskaźników jest tu, podobnie jak w przypadku uwolnień do wcześniej omówionych mediów, przyczyną niepełności inwentaryzacji w tym zakresie i należałoby dążyć do jej uzupełnienia. Tabela 5. Uwolnienia PCDD/F do produktów w roku 2000 Źródła uwolnień dioksyn 0406 Procesy w przemyśle drzewnym, papierniczym i innych (produkcja wtórna papieru - papier odzyskiwany) Produkcja pestycydów (kwas 2,4- dichlorofenoksyoctowy) 0406 Procesy w przemyśle drzewnym, papierniczym i innych (produkcja papieru - proces Krafta, nowe technologia, Cl02, TCF, papier niewybielany) 0406 Procesy w przemyśle drzewnym, papierniczym i innych (suszenie biomasy - czyste drewno) Aktywność Wskaźnik emisji Emisja Udział [Gg] [mg TEQ/Gg] [mg TEQ] % ,0 66, ,0 26, ,0 0,5 611,5 5, ,1 0,1 135,3 1, Wykańczanie tkanin 63,8 1 63,8 0, Produkcja kompostu 322 0,1 32,2 0, Polichlorek winylu (PCW) 273,9 0,1 27,4 0,3 19

20 W przypadku uwolnień PCB i HCB do wody, gleby, odpadów/pozostałości i produktów brakuje określonych wskaźników dla uwzględnienia nawet największych źródeł. Wg danych literaturowych największych uwolnień PCB do gleby można się spodziewać z rozdrabniania złomu (70-90%), z przeciekania/nieszczelności kondensatorów (5-15%) i transformatorów (0,5-2%), stosowania osadów ściekowych do celów rolniczych (1-3%), składowisk odpadów komunalnych (1-5%), produkcji odpadowych paliw pochodnych (RDF) (1-5%). Udział innych procesów m.in. spalania paliw, spalania odpadów i procesów metalurgii żelaza oceniany jest na mniej niż 1% [2]. Identyfikację źródeł uwolnień HCB i PCB do pozostałych komponentów środowiska należałoby prowadzić łącznie z analizą danych na temat emisji tych zanieczyszczeń do powietrza, technologii prowadzenia poszczególnych procesów przemysłowych oraz danych o uwolnieniach dioksyn do poszczególnych mediów, ponieważ prawdopodobne jest powstawanie HCB i PCB w procesach analogicznych do tych w jakich tworzą się PCDD/F. W świetle tego należałoby zwrócić uwagę na uzupełnienie wskaźników uwolnień PCB i HCB w tych kategoriach gdzie występowała największa emisja tych zanieczyszczeń do powietrza (w przypadku HCB głównie procesy metalurgiczne, w zakresie PCB m.in. urządzenia elektroenergetyczne kondensatory i transformatory) oraz w tych kategoriach gdzie spodziewane są istotne uwolnienia dioksyn oznacza to te kategorie w tab. 1, dla których określone są wartości wskaźników emisji (wyróżnione przez + ) i dla których wpisano brak, co oznacza, że uwolnienia w tych sektorach mogą mieć miejsce, tylko nie określono wartości odpowiednich wskaźników. Ze wskazanych kategorii, można wyłączyć te, w przypadku których polskie wartości aktywności są bardzo niewielkie (np. produkcja magnezu czy niklu). W przypadku uwolnień TZO do innych mediów niż powietrze, analogicznie jak w przypadku emisji do powietrza wskaźniki uwolnień danego zanieczyszczenia w znacznym stopniu zależą od stosowanej technologii, warunków prowadzenia procesu, oczyszczania ścieków i te informacje muszą być brane pod uwagę przy wyborze odpowiedniego, reprezentatywnego wskaźnika. Dla przykładu, podaje się [1], że w przemyśle celulozowo-papierniczym, przy stosowaniu technologii produkcji z wykorzystaniem Cl 2 wskaźnik uwolnień PCDD/F do wód wynosi 70 pg TEQ/dm 3 ścieków, a przy stosowaniu nowoczesnych technologii (z ClO 2 ) 2 pg TEQ/dm 3, podobnie w przypadku produkcji magnezu uzyskiwanie MgCl 2 na drodze ogrzewania tlenku magnezu z koksem w atmosferze chloru, gdy nie ma oczyszczania ścieków, jest istotnym źródłem zanieczyszczenia wody - wskaźnik uwolnień PCDD/F określono na 9000 µg TEQ/t wyprodukowanego magnezu, a w przypadku nowoczesnych zakładów, gdzie funkcjonują systemy i rozwiązania pozwalające na kompleksową redukcję emisji/uwolnień zanieczyszczeń, wskaźnik ten wynosi µg TEQ/t. Podobnie w przypadku uwolnień do odpadów/pozostałości np. przy spalaniu odpadów niebezpiecznych w instalacjach bez systemów redukcji emisji zanieczyszczeń wskaźnik uwolnień dioksyn do pyłów lotnych wynosi 9000 µg TEQ/t spalonych odpadów, a gdy proces ten przebiega w instalacjach wyposażonych w urządzenia ochrony powietrza wskaźnik jest zdecydowanie niższy i wynosi w zależności od skuteczności tych urządzeń od 900 µg TEQ/ t (dla systemów o niskiej skuteczności), poprzez 450 µg TEQ/t (dla urządzeń o dobrej skuteczności) do 30 µg TEQ/t w przypadku instalacji wyposażonych w najnowocześniejsze urządzenia o bardzo wysokiej skuteczności. Analogiczne zależności występują również w procesach produkcyjnych: np. w procesie produkcji miedzi poprawa skuteczności urządzeń ochrony powietrza pod kątem emisji/uwolnień dioksyn może istotnie obniżyć wskaźnik 20

21 uwolnień PCDD/F nie tylko do powietrza, ale i do odpadów/pozostałości (obniżenie wartości wskaźnika z 630 do 300 µg TEQ/ t produkowanej miedzi). Oczywiście należy tu podkreślić, iż bardzo istotna jest również odpowiednia kontrola stosowanego materiału wsadowego. Jeśli chodzi o przechodzenie dioksyn do produktów, też mogą występować bardzo duże różnice w wartościach proponowanych wskaźników, w zależności od stosowanej technologii produkcji i finalnej obróbki produktu, np. w produkcji tekstyliów, w zależności od rodzaju stosowanych środków zabezpieczających tkaninę, od typu stosowanych barwników oraz od samego procesu wykańczania i prania tkaniny wskaźniki uwolnień do produktów mogą wahać się od 0,1-100 µg TEQ/ t. Z powyższych przykładów wynika, jak ważna jest przy wyborze odpowiednich, reprezentatywnych wskaźników analiza warunków prowadzenia procesu (stosowanych technologii, systemów redukcji emisji zanieczyszczeń, surowców i innych materiałów wykorzystywanych na każdym etapie produkcji) oraz rozwiązań w zakresie gospodarki wodościekowej i zagospodarowania odpadów w zakładzie. Istotne jest posiadanie aktualnych, szczegółowych informacji na temat aktywności odpowiadających poszczególnym technologiom, aby wskaźnik charakterystyczny dla danych warunków prowadzenia procesu zastosować w inwentaryzacji do odpowiedniej wielkości produkcji czy też np. ilości spalanych odpadów (często globalna, krajowa wartość aktywności musi być podzielona na kilka aktywności odpowiadających poszczególnym warunkom procesowym występującym w obrębie danego sektora). Z drugiej strony ważne jest również rozwijanie krajowej bazy wskaźników, które byłyby reprezentatywne dla procesów prowadzonych w warunkach polskiego przemysłu, ponieważ jak już wspomniano, nawet jeżeli istnieją literaturowe wskaźniki emisji/uwolnień TZO (tab. 1), to nie zawsze odpowiadają one w pełni wszystkim procesom stosowanym w danej kategorii w Polsce (np. nie obejmują wszystkich typów pieców lub stosowanych w Polsce technologii albo też są podane tylko dla wybranych systemów redukcji emisji zanieczyszczeń stosowanych w danej branży). W celu aktualizacji i uzupełniania wskaźników emisji/uwolnień TZO niezbędne jest dokonywanie systematycznych przeglądów literatury (materiałów publikowanych przez organizacje zajmujące się TZO, materiałów konferencyjnych, raportów z realizacji projektów itp.), ponieważ w ostatnich latach prowadzonych jest szereg prac dotyczących różnych aspektów zanieczyszczenia środowiska trwałymi zanieczyszczeniami organicznymi (np. projekty GEF w różnych krajach, projekt Dioxin emission in candidate countries finansowany z funduszy Unii). Istotne byłoby również, w miarę możliwości, rozwinięcie badań krajowych w tym zakresie, aby stworzyć możliwość opracowania krajowych wskaźników, pozwalających na lepsze i pełniejsze oszacowanie ilości TZO wprowadzanych do środowiska. Literatura: [1] UNEP Chemicals: Standardized Toolkit for Identification and Quantification of Dioxin and Furan Releases, Geneva, 2003 [2] European Commission: Preparatory actions in the field of dioxin and PCBs, Brussels,