Faza IV projektu GEF w Polsce MATERIAŁY ROBOCZE DO SPORZĄDZENIA PROGRAMU WDRAŻANIA KONWENCJI SZTOKHOLMSKIEJ W POLSCE (do ograniczonego korzystania)

Transkrypt

1 Faza IV projektu GEF w Polsce MATERIAŁY ROBOCZE DO SPORZĄDZENIA PROGRAMU WDRAŻANIA KONWENCJI SZTOKHOLMSKIEJ W POLSCE (do ograniczonego korzystania) GF/POL/NIP/R.6 UMOŻLIWIENIE DZIAŁAŃ ZMIERZAJĄCYCH DO PRZYSPIESZENIA PRAC NAD WDROŻENIEM KONWENCJI SZTOKHOLMSKIEJ W ZAKRESIE INWENTARYZACJI, MONITORINGU I SPRAWOZDAWCZOŚCI Krzysztof Olendrzyński, Iwona Kargulewicz, Bogusław Dębski, Adam Grochowalski, Jacek Skośkiewicz Niniejszy raport nie był redagowany. Został odtworzony w takiej postaci, w jakiej został przekazany do Instytutu Ochrony Środowiska przez Autora (Autorów). Stanowi materiał roboczy nie do cytowania i powielania.

2 Spis treści Stopniowa weryfikacja wskaźników uwolnień do powietrza PCDD/PCDF ze szczególnym uwzględnieniem procesów spiekania w hutnictwie i cementowniach spalających odpady. Stopniowa weryfikacja wskaźników uwolnień do atmosfery HCB i PCB PCB szczególnie z miejsc jego występowania (magazynowanie zużytych urządzeń elektroenergetycznych zawierających PCB i eksploatacja tych urządzeń). Uzupełnienie katalogu wskaźników i stopniowa ich weryfikacja w odniesieniu do PCDD/F, HCB i PCB w zakresie uwolnień do wód powierzchniowych, gleby, produktów oraz odpadów. Analiza oraz określenie kosztów jednostkowych i zbiorczych weryfikacji wskaźników emisyjnych dla najważniejszych typów źródeł. Analiza oraz określenie kosztów wykonywania pomiarów kontrolnych (odnośnie przestrzegania norm zawartych w załącznikach 4, 5, 6 do Rozporządzenia Ministra Środowiska z 2001), w tym opis stosowanych metod analitycznych wraz z przykładowymi kosztami ich wykonywania. Analiza wykorzystywanych technologii pod kątem określenia odpowiadających im poziomów emisji dla rodzajów działalności o największym udziale w emisji krajowej. Analiza norm emisji TZO wprowadzonych lub planowanych w innych krajach, szczególnie w Unii Europejskiej. Analiza celowości i zakresu wprowadzenia lub uzupełnienia norm emisji TZO w Polsce. Opracowanie założeń do monitoringu i inwentaryzacji uwolnień TZO do powietrza, wody i powierzchni ziemi. Opracowanie propozycji wprowadzenia systemu zbierania danych indywidualnych o aktywnościach i emisjach z poszczególnych zakładów. Opracowanie i aktualizacja, dostępnego przez Internet zasobu informacji dotyczącego stanu obciążenia środowiska przez TZO objęte Konwencją. Opracowanie krajowej strategii prac badawczo-rozwojowych na potrzeby wdrażania Konwencji Sztokholmskiej z uwzględnieniem elementów niezbędnych dla oceny kosztów, potrzeb technicznych i organizacyjno-kadrowych oraz Krajowej strategii. Literatura

3 Wstęp Przedstawione poniżej opracowanie jest udokumentowaniem prac wykonanych w IV etapie projektu GF/POL/01/004 Umożliwienie działań zmierzających do przyspieszenia prac nad wdrożeniem Konwencji Sztokholmskiej w sprawie trwałych związków organicznych. Prace te objęły szeroki zakres zagadnień w ramach głównych priorytetów całego projektu, m.in.: - założenia doskonalenia systemu inwentaryzacji uwolnień PCDD/PCDF, HCB i PCB do środowiska z procesów produkcyjnych oraz z innych źródeł pozaprzemysłowych, łącznie z weryfikacją wskaźników emisji - ewidencja źródeł emisji TZO zgodnie z programem PRTR (Pollutant Release & Transfer Register) - dostępny w Internecie zasób informacji, dotyczący stanu obciążenia środowiska przez TZO objęte Konwencją. Opracowana wersja wstępna trzech rozdziałów (11., 12. i 13.) do NIR została zamieszczona w Załączniku 1. W wykonaniu zadań wzięli udział pracownicy Krajowego Centrum Inwentaryzacji Emisji oraz eksperci zajmujący się emisjami i uwolnieniami trwałych związków organicznych, m.in. dr hab. inż. Adam Grochowalski. Autorzy poszczególnych podrozdziałów zostali wymienieni w poniższej tablicy. Autorzy poszczególnych podrozdziałów Nazwa podrozdziału Stopniowa weryfikacja wskaźników uwolnień do powietrza PCDD/PCDF ze szczególnym uwzględnieniem procesów spiekania w hutnictwie i cementowniach spalających odpady. Stopniowa weryfikacja wskaźników uwolnień do atmosfery HCB i PCB PCB szczególnie z miejsc jego występowania (magazynowanie zużytych urządzeń elektroenergetycznych zawierających PCB i eksploatacja tych urządzeń). Uzupełnienie katalogu wskaźników i stopniowa ich weryfikacja w odniesieniu do PCDD/F, HCB i PCB w zakresie uwolnień do wód powierzchniowych, gleby, produktów oraz odpadów. Analiza oraz określenie kosztów jednostkowych i zbiorczych weryfikacji wskaźników emisyjnych dla najważniejszych typów źródeł Analiza oraz określenie kosztów wykonywania pomiarów kontrolnych (odnośnie przestrzegania norm zawartych w załącznikach 4, 5, 6 do Rozporządzenia Ministra Środowiska z 2001), w tym opis stosowanych metod analitycznych wraz z przykładowymi kosztami ich wykonywania. Analiza wykorzystywanych technologii pod kątem określenia odpowiadających im poziomów emisji dla rodzajów działalności o największym udziale w emisji krajowej. Analiza norm emisji TZO wprowadzonych lub planowanych w innych krajach, szczególnie w Unii Europejskiej. Analiza celowości i zakresu wprowadzenia lub uzupełnienia norm emisji TZO w Polsce. Autorzy Iwona Kargulewicz, Krzysztof Olendrzyński Iwona Kargulewicz, Krzysztof Olendrzyński Jacek Skośkiewicz Bogusław Dębski Adam Grochowalski Adam Grochowalski Iwona Kargulewicz, Krzysztof Olendrzyński Jacek Skośkiewicz Bogusław Dębski Bogusław Dębski, Iwona Kargulewicz, Krzysztof Olendrzyński, Jacek Skośkiewicz, 3

4 Opracowanie założeń do monitoringu i inwentaryzacji uwolnień TZO do powietrza, wody i powierzchni ziemi. Opracowanie propozycji wprowadzenia systemu zbierania danych indywidualnych o aktywnościach i emisjach z poszczególnych zakładów. Opracowanie i aktualizacja, dostępnego przez Internet zasobu informacji dotyczącego stanu obciążenia środowiska przez TZO objęte Konwencją Opracowanie krajowej strategii prac badawczo-rozwojowych na potrzeby wdrażania Konwencji Sztokholmskiej z uwzględnieniem elementów niezbędnych dla oceny kosztów, potrzeb technicznych i organizacyjnokadrowych oraz Krajowej strategii Jacek Skośkiewicz, Iwona Kargulewicz, Krzysztof Olendrzyński, Bogusław Dębski, Jacek Skośkiewicz Adam Grochowalski, Bogusław Dębski, Krzysztof Olendrzyński Jacek Skośkiewicz Krzysztof Olendrzyński Adam Grochowalski 4

5 Stopniowa weryfikacja wskaźników uwolnień do powietrza PCDD/PCDF ze szczególnym uwzględnieniem procesów spiekania w hutnictwie i cementowniach spalających odpady. Stopniowa weryfikacja wskaźników uwolnień do atmosfery HCB i PCB PCB szczególnie z miejsc jego występowania (magazynowanie zużytych urządzeń elektroenergetycznych zawierających PCB i eksploatacja tych urządzeń). W ciągu ostatnich dwóch lat przeprowadzone zostały prace mające na celu uzupełnienie i korektę wskaźników emisji PCDD/F stosowanych w inwentaryzacji, a tym samym poprawę jakości danych o emisji. W 2001 r. zrealizowana została praca: Weryfikacja wskaźników emisji WWA, PCB, HCB i PCDD/F oraz skorygowanie bilansów emisji za lata W ramach realizacji tego tematu oraz dalszych prac, w tym projektu GEF, uzupełniono i zaktualizowano wiele wskaźników emisji. Dla pewnych kategorii opracowane zostały również wskaźniki krajowe, oparte na pomiarach przeprowadzanych przez Zespół Analiz Śladowych Instytutu Chemii i Technologii Nieorganicznej Politechniki Krakowskiej [Grochowalski, 2001, Grochowalski 2002]. Tabela 1. prezentuje zmiany wskaźników emisji PCDD/F jakie zostały wprowadzone w dwóch ostatnich latach do inwentaryzacji emisji dioksyn w Polsce. Pogrubioną pochyłą czcionką wpisano wskaźniki emisji obliczone na podstawie pomiarów krajowych. Tabela 1. Skorygowane wskaźniki PCDD/F Źródło emisji dioksyn 01. Procesy spalania w sektorze produkcji i transformacji energii 0101Elektrownie i elektrociepłownie zawodowe Przyjęty wskaźnik emisji [μg TEQ / Mg] Wskaźnik emisji dotychczas stosowany [μg TEQ / Mg] Węgiel kamienny 0,06 0,1 Węgiel brunatny 0,06 0, Ciepłownie rejonowe Węgiel kamienny 0,06 0, Rafinerie Węgiel kamienny 0,06 0, Przemiany paliw stałych 0,06 0,1 Węgiel kamienny 0,06 0, Kopalnictwo surowców energetycznych Węgiel kamienny 0,06 0,1 Węgiel brunatny 0,06 0,1 02. Procesy spalania w sektorze komunalnym i mieszkaniowym 0201Ciepłownie komunalne Węgiel kamienny 0,06 0,1 Węgiel brunatny 0,06 0, Mieszkalnictwo i usługi Węgiel kamienny Węgiel brunatny Koks 0,61 brak 0203 Rolnictwo, leśnictwo i inne Węgiel kamienny 0,06 10 Węgiel brunatny 0,06 10 Drewno 1 5 5

6 03. Procesy spalania w przemyśle 0301 Spalanie w kotłach, turbinach gazowych i silnikach Węgiel kamienny 0,06 0,1 Węgiel brunatny 0,06 0, Procesy spalania bez kontaktu Węgiel kamienny 0,06 0,1 Węgiel brunatny 0,06 0, Procesy spalania z kontaktem Węgiel kamienny 0,06 0,1 Węgiel brunatny 0,06 0, Spiekalnie 1, Wtórna produkcja ołowiu 8 brak Wtórna produkcja cynku 100 brak Wtórna produkcja miedzi w piecach konwertorowych 0, Wtórna produkcja miedzi w innych piecach 50 brak wskaźnika a następnie stosowany był wskaźnik 50 do całej produkcji wtórnej miedzi Wtórna produkcja aluminium (w tym przeróbka złomu) 150 brak Cement* 0, Produkcja wapna (bez systemów odpylania lub z systemem o niskiej skuteczności) brak wskaźnika a następnie stosowany był wskaźnik 0,15 10 brak Produkcja wapna (dobre systemy odpylania) 0,07 brak Mieszanie asfaltu (bez oczyszczania gazów) 0,07 brak Mieszanie asfaltu (skrubery, filtry tkaninowe ) 0,007 brak Szkło płaskie (bez systemów odpylania lub z systemem o niskiej skuteczności) Szkło opakowaniowe (bez systemów odpylania lub z systemem o niskiej skuteczności) Cegły i pustaki (bez systemów odpylania lub z systemem o niskiej skuteczności) 0,2 brak 0,2 brak 0,2 brak Cegły i pustaki (dobre systemy odpylania) 0,02 brak Materiały ceramiczne (bez systemów odpylania lub z systemem o niskiej skuteczności) 0,2 brak Materiały ceramiczne (dobre systemy odpylania) 0,02 brak 04. Procesy produkcyjne Produkcja koksu (urządzenia odpylające/dopalanie spalin) 0,3 brak Inne (wędzarnie - czyste paliwo, bez dopalania spalin) 6 brak Inne (wędzarnie - czyste paliwo, dopalanie spalin) 0,6 brak 07. Transport drogowy Etylina 2,2 Benzyna bezołowiowa 0,104 Olej napędowy (samochody osobowe i dostawcze) 0,043 brak 09. Zagospodarowanie odpadów Spalanie odpadów komunalnych (spalarnie z nowoczesnymi systemami oczyszczania gazów) Spalanie odpadów przemysłowych (bez systemów oczyszczania gazów) Spalanie odpadów przemysłowych (systemy oczyszczania gazów o niskiej skuteczności) 0,5 0,5 brak 3500 brak 350 brak 6

7 Spalanie odpadów przemysłowych (dobre systemy oczyszczania gazów) Spalanie odpadów przemysłowych (b.dobre systemy oczyszczania gazów) Spalanie osadów z oczyszczalni ścieków (z systemami oczyszczania gazów) Spalanie odpadów szpitalnych (spalarnie spełniające dyrektywę UE) Spalanie odpadów szpitalnych (spalarnie z systemem oczyszczania gazów o niższej sprawności) Spalanie odpadów szpitalnych (spalanie w instalacjach bez systemów oczyszczania gazów) 30 brak 0,5 brak 4 brak 1, a następnie , Otwarte spalanie odpadów rolniczych (bez 1003) 30 brak Kremacje ** 10 μg TEQ / ciało brak 10. Rolnictwo 1003 Wypalanie ściernisk i słomy 5 brak 1003 Wypalanie ściernisk i słomy (pożary nieużytków) 5 brak 11. Inne źródła emisji i pochłaniania zanieczyszczeń 1103 Pożary lasów 5 brak 1125 Inne (pożary wysypisk) 1000 brak 1125 Inne (pożary samochodów) 94 μg TEQ / pożar brak 1125 Inne (pożary domów i fabryk) 400 brak 1125 Inne (palenie papierosów)*** 1,00E-7 μg TEQ/ sztukę brak *- aktywność jest wielkością produkcji klinkieru w Gg, wskaźnik wyrażony jest w mg TEQ/Gg klinkieru **- aktywność jest liczbą ciał poddanych kremacji; wskaźnik wyrażony jest w mg TEQ/ciało ***- aktywność jest w sztukach papierosów; wskaźnik wyrażony jest w mg TEQ/sztukę papierosów Zmiany wskaźników emisji PCB na przestrzeni ostatnich dwóch lat prezentuje tab. 2. Tabela 2. Skorygowane wskaźniki PCB Źródło emisji PCB 01. Procesy spalania w sektorze produkcji i transformacji energii 0101Elektrownie i elektrociepłownie zawodowe Przyjęty wskaźnik emisji [mg/mg] Wskaźnik emisji dotychczas stosowany [mg/mg] Węgiel kamienny 0,31 3,6 Węgiel brunatny 1,8 3,6 Olej opałowy 0,6 3, Ciepłownie rejonowe Węgiel kamienny 0,31 3,6 Olej opałowy 0,6 3, Rafinerie Węgiel kamienny 0,31 3,6 Olej opałowy 0,6 3, Przemiany paliw stałych Węgiel kamienny 0,31 3,6 Olej opałowy 0,6 3,6 Drewno 0,9 3, Kopalnictwo surowców energetycznych Węgiel kamienny 0,31 3,6 Węgiel brunatny 1,8 3,6 Olej opałowy 0,6 3,6 7

8 Drewno 0,9 3,5 02. Procesy spalania w sektorze komunalnym i mieszkaniowym 0201Ciepłownie komunalne Węgiel kamienny 0,413 3,6 Węgiel brunatny 1,8 3,6 Olej opałowy 0,6 3,6 Drewno 0,9 3,5 Koks 3,6 brak 0202 Mieszkalnictwo i usługi Węgiel kamienny 31,6 3,6 Węgiel brunatny 183,2 3,6 Olej opałowy 3,6 3,6 Drewno 9 3,5 Koks 9,7 brak 0203 Rolnictwo, leśnictwo i inne Węgiel kamienny 0,413 3,6 Węgiel brunatny 1,8 3,6 Olej opałowy 0,6 3,6 Drewno 0,9 3,5 Koks 3,6 brak 03. Procesy spalania w przemyśle 0301 Spalanie w kotłach, turbinach gazowych i silnikach Węgiel kamienny 0,31 3,6 Węgiel brunatny 1,8 3,6 Olej opałowy 0,6 3,6 Drewno 0,9 3,5 Koks 3,6 brak 0302 Procesy spalania bez kontaktu Węgiel kamienny 0,31 3,6 Węgiel brunatny 1,8 3,6 Olej opałowy 0,6 3,6 Drewno 0,9 3,5 Koks 3,6 brak 0303 Procesy spalania z kontaktem Węgiel kamienny 0,31 3,6 Węgiel brunatny 1,8 3,6 Olej opałowy 0,6 3,6 Drewno 0,9 3,5 Koks 3,6 brak Spiekalnie 0,065 2, Wtórna produkcja miedzi 2,6 brak Wtórna produkcja aluminium 2,6 brak Cement* 0,007 brak 07. Transport drogowy Etylina** 106 brak Benzyna bezołowiowa 0,02 brak Olej napędowy (samochody osobowe i dostawcze)*** 0,67 brak Olej napędowy (samochody ciężarowe)**** 24,5 brak 09. Zagospodarowanie odpadów Odpady komunalne 0,2 brak 8

9 Spalanie odpadów przemysłowych (bez systemów oczyszczania gazów) Spalanie odpadów przemysłowych (systemy oczyszczania gazów o niższej skuteczności) Spalanie odpadów przemysłowych (nowoczesna technologia spalania, dobre i b.dobre systemy oczyszczania gazów) Spalanie odpadów szpitalnych (spalarnie bez systemów oczyszczania gazów lub z systemami o niskiej skuteczności) 30,4 brak 19,3 brak 0,38 brak 20 brak Spalanie odpadów szpitalnych (spalarnie spełniające dyrektywę 0,39 brak UE) *- aktywność jest wielkością produkcji klinkieru w Gg, wskaźnik w g/gg klinkieru **- wskaźnik został obliczony w oparciu o wskaźnik literaturowy wynoszący 6.32 mikrograma/km, przy założeniu średniego zużycia paliwa na poziomie 8 litrów/100km i ciężaru właściwego benzyny 0,74 kg/l ***- wskaźnik został obliczony w oparciu o wskaźnik literaturowy wynoszący 0.05 mikrograma/km, przy założeniu średniego zużycia paliwa na poziomie 9 litrów/100km i ciężaru właściwego oleju napędowego 0,84 kg/l ****- wskaźnik został obliczony w oparciu o wskaźnik literaturowy wynoszący 5.39 mikrograma/km, przy założeniu średniego zużycia paliwa na poziomie 26 litrów/100km i ciężaru właściwego oleju napędowego 0,84 kg/l (w tym autobusy i ciągniki rolnicze drogowe) pogrubioną kursywą wpisano wskaźniki emisji obliczone na podstawie najnowszych pomiarów krajowych Inwentaryzacja emisji HCB jest wykonywana dopiero od roku Wtedy oszacowana została emisja za lata 1985 i Obecnie oszacowania emisji HCB do powietrza przeprowadza się już rokrocznie. Tab. 3 prezentuje wskaźniki emisji na podstawie których przeprowadzane były inwentaryzacje emisji HCB za lata 1985 i oraz skorygowane wartości wskaźników, wykorzystane do najnowszej inwentaryzacji za rok Tabela 3. Skorygowane wskaźniki HCB Źródło emisji HCB 01. Procesy spalania w sektorze produkcji i transformacji energii Przyjęty wskaźnik emisji [mg/mg] Wskaźnik emisji dotychczas stosowany [mg/mg] Węgiel kamienny 0,013 brak Drewno 0,06 brak 02. Procesy spalania w sektorze komunalnym i mieszkaniowym 0201Ciepłownie komunalne Węgiel kamienny 0,013 brak Drewno 0,06 brak 0202 Mieszkalnictwo i usługi Węgiel kamienny 0,125 0,013 Drewno 0,06 brak 0203 Rolnictwo, leśnictwo i inne Węgiel kamienny 0,013 brak Drewno 0,06 brak 03. Procesy spalania w przemyśle 0301 Spalanie w kotłach, turbinach gazowych i silnikach Węgiel kamienny 0,013 brak Drewno 0,06 brak 0302 Procesy spalania bez kontaktu Węgiel kamienny 0,013 brak Drewno 0,06 brak 9

10 0303 Procesy spalania z kontaktem Węgiel kamienny 0,013 brak Drewno 0,06 brak Spiekalnie 0,14 4, Wtórna produkcja miedzi 39 brak Cement* 0,021 0, Transport drogowy Etylina** 0,355 brak Benzyna bezołowiowa** 0, brak Olej napędowy*** 6,00E-3 brak 09. Zagospodarowanie odpadów Odpady komunalne 0,15 brak Spalanie odpadów przemysłowych (bez systemów oczyszczania gazów lub systemy o niższej skuteczności) Spalanie odpadów przemysłowych (nowoczesna technologia spalania, dobre i b.dobre systemy oczyszczania gazów) 19 brak 0,139 brak Spalanie odpadów szpitalnych (spalarnie spełniające dyrektywę UE) 0,295 brak wskaźnika a następnie stosowany był wskaźnik 29 do wszystkich odpadów szpitalnych *- aktywność jest wielkością produkcji klinkieru w Gg, wskaźnik wyrażony jest w g/gg klinkieru ** wskaźnik został obliczony w oparciu o wskaźnik literaturowy wynoszący dla benzyny ołowiowej 21 ng/km i bezołowiowej 0,024 ng/km przy założeniu średniego zużycia paliwa odpowiednio na poziomie 8 i 8,8 litrów na 100 km oraz ciężaru właściwego benzyn 0,74 kg/l ***- wskaźnik został obliczony w oparciu o wskaźnik literaturowy wynoszący 0.87 ng/km, przy założeniu średniego zużycia paliwa na poziomie 16.5 litrów/100km i ci ężaru właściwego oleju napędowego 0,84 kg/l (w tym autobusy i ciągniki rolnicze drogowe) pogrubioną kursywą wpisano wskaźniki emisji obliczone na podstawie najnowszych pomiarów krajowych Zmiany technologii, modernizacja zakładów, a szczególnie ich wyposażenie w bardziej skuteczne systemy ochrony powietrza znacząco wpływają na wartości wskaźników emisji. Z tego względu wskaźniki te powinny być systematycznie poddawane weryfikacji. Dotyczy to szczególnie głównych źródeł emisji. W przypadku PCDD/F są to następujące procesy: spalanie w sektorze komunalnym - głównie spalanie węgla kamiennego (prawie 37% całkowitej krajowej emisji dioksyn zgodnie z wynikami inwentaryzacji za rok 2001) i drewna (ponad 8% udział w krajowej emisji PCDD/F), spalanie odpadów (udział spalania odpadów przemysłowych w krajowej emisji dioksyn wyniósł prawie 6%, przy czym emisja ta pochodziła głównie ze spalania w instalacjach bez systemów ochrony powietrza lub z systemami o niskiej skuteczności), procesy w metalurgii (głównie produkcja stali ponad 6% udziału a włączając spiekalnie ponad 8% udziału w krajowej emisji PCDD/F oraz wtórna produkcja metali nieżelaznych, przede wszystkim aluminium udział ok. 4% w krajowej emisji PCDD/F) pożary (pożary wysypisk stanowią ponad 21%, a budynków i samochodów ok. 3%). Spośród wymienionych sektorów badania krajowe objęły dotychczas tylko spiekalnie i spalanie węgla, wraz ze współspalaniem odpadów w gospodarstwach domowych. W stosunku do pozostałych źródeł tj. spalania odpadów przemysłowych, hutnictwa żelaza, wtórnej produkcji aluminium oraz spalania paliw: węgla i drewna w sektorze komunalnym i mieszkaniowym celowe byłoby przeprowadzenie analiz emisji dioksyn w celu opracowania reprezentatywnych wskaźników (w przypadku spalania węgla byłoby to rozszerzenie badań dotychczasowych). W miarę możliwości dobrze byłoby ująć w planie badań również 10

11 przemysł miedziowy, który wg analiz prowadzonych w krajach Unii zaliczany jest do istotnych źródeł PCDD/F, aby uzyskać wskaźniki odpowiadające produkcji pierwotnej i wtórnej prowadzonej w warunkach głównych polskich zakładów tej branży. W przypadku PCB zasadnicza część (ponad 70%) oszacowanej emisji pochodzi z urządzeń elektroenergetycznych (kondensatorów). Jest to jednak wartość obarczona dużą niepewnością. Należałoby przeprowadzić analizy emisji z tych urządzeń, które objęłyby ocenę wartości stosowanego wskaźnika, uściślenie zakresu jego stosowania, a przede wszystkim inwentaryzację kondensatorów i transformatorów zawierających PCB. Poza tym głównym źródłem, istotne udziały emisji PCB przypisywane są procesom spalania węgla i drewna w sektorze komunalnym i mieszkaniowym (odpowiednio: ponad 13% i ok. 3%), spalaniu węgla (głównie brunatnego) w energetyce zawodowej (ponad 5% w tym dla węgla brunatnego ok. 4,5%), spalaniu oleju napędowego w samochodach, głównie ciężarowych (ok. 3%), procesom metalurgii żelaza: (prawie 3%, w tym: walcowanie na gorąco ponad 1%, stalownie prawie 1% i spust surówki prawie 1%). Te wymienione sektory należałoby w przyszłości ująć w planach badań emisji PCB, ponieważ są w nich stosowane wskaźniki literaturowe i np. w przypadku procesów metalurgicznych wskaźniki nie są zróżnicowane w zależności od typu pieców stalowniczych, w przypadku spalania oleju napędowego wskaźnik był przeliczany z innych jednostek z wykorzystaniem informacji o średnim jednostkowym zużyciu paliwa przez takie samochody, co może wprowadzać duży błąd, tym bardziej, że obliczony w taki sposób wskaźnik dla samochodów osobowych jest znacznie niższy. Weryfikacja wskaźników dla procesów spalania węgla kamiennego i brunatnego w różnych warunkach (w energetyce zawodowej, przemyśle, w sektorze komunalnym i mieszkaniowym) też jest celowa, ze względu na duże zużycie tych paliw w Polsce. W przypadku HCB weryfikacja wskaźników również powinna objąć główne źródła emisji. Dotyczy to: produkcji wtórnej miedzi (ponad 40% udział w krajowej emisji HCB), spalania odpadów przemysłowych i szpitalnych (po ok. 7-8% w krajowej emisji HCB), a także spalania węgla kamiennego w energetyce zawodowej oraz w sektorze komunalnym i mieszkaniowym (udziały odpowiednio: ponad 6% i ok. 14%). Badania emisji z wyszczególnionych źródeł powinny być wykonane ze względu na potrzebę opracowania wskaźników krajowych, które mogą zdecydowanie odbiegać od zastosowanych wskaźników literaturowych, przyjętych jako wartości średnie z szerokich zakresów wartości podanych dla poszczególnych kategorii źródeł. Potwierdzeniem tego jest np. duża różnica miedzy wartością krajowego wskaźników uzyskanego dla produkcji spieku rud żelaza w polskich spiekalniach a wartością wcześniej stosowanego wskaźnika literaturowego (tab. 3). Badania dotyczące spalania odpadów i spalania węgla umożliwiłyby m.in. zróżnicowanie wskaźników ze względu na warunki prowadzenia tych procesów, co jest niezmiernie istotne przy oszacowaniu emisji. Celowe byłoby również przeprowadzenie analiz w zakładach zajmujących się produkcją i przeróbką aluminium, w których w procesie rafinacji stosowany jest heksachloroetan. Wg danych literaturowych [Bailey, 2001] wskaźnik emisji HCB dla takich procesów jest stosunkowo wysoki i wynosi g/ Mg użytego heksachloroetanu. Korzystne byłoby też uzupełnienie danych na temat wskaźników emisji w kategoriach, gdzie taka emisja może występować a nie jest uwzględniana ze względu na brak odpowiednich informacji (brak wskaźnika). Ogólnie weryfikacja wskaźników powinna zmierzać w kierunku zastępowania wskaźników literaturowych reprezentatywnymi, udokumentowanymi wskaźnikami krajowymi. Analiza wskaźników, połączona z ich korektą, powinna towarzyszyć wszystkim istotnym zmianom technologicznym w obrębie danego sektora. 11

12 Na podstawie danych inwentaryzacyjnych i identyfikacji głównych źródeł emisji TZO wydaje się celowe rozszerzenie pomiarów przede wszystkim w następujących kategoriach: spalanie odpadów przemysłowych (z uwzględnieniem różnych warunków spalania) spalanie węgla w różnych sektorach (głównie w komunalnym i mieszkaniowym) produkcja wtórna aluminium i miedzi hutnictwo żelaza W przypadku PCB kluczową sprawą jest określenie emisji z urządzeń elektroenergetycznych (transformatory i kondensatory). Należy również zwrócić uwagę na emisję ze źródeł, takich jak: współspalanie odpadów w gospodarstwach domowych, pożary wysypisk, budynków, samochodów, (uznawanych za znaczące w krajowej emisji, jeśli chodzi np. o emisję dioksyn). Oszacowania i badania emisji są tu niezmiernie trudne, ponieważ emisja z tych źródeł nie jest kontrolowana. Najistotniejsze byłoby w tym przypadku zbieranie bardziej szczegółowych informacji na temat m.in. skali zjawiska (oszacowanie aktywności), aby poprawić jakość danych inwentaryzacyjnych. Literatura: Bailey R. E.: Global hexachlorobenzene emission, Chemosphere, 43 (2001), Grochowalski A.: Obliczenie i analiza wskaźników emisji dioksyn i furanów z wybranych typów źródeł na potrzeby krajowej inwentaryzacji emisji, 2001 materiały niepublikowane. Grochowalski A.: Sprawozdanie z przeprowadzonych pomiarów i oznaczania stężenia polichlorowanych dibenzodioksyn i dibenzofuranów (PCDDs/PCDFs), heksachlorobenzenu (HCB) oraz polichlorowanych bifenyli (PCBs) emitowanych do atmosfery ze spalinami ze spalarni odpadów niebezpiecznych, spiekalni rud żelaza, pieców cementowych oraz w powietrzu na hali gdzie gromadzone są zużyte i eksploatowane są kondensatory i transformatory przemysłowe,

13 Uzupełnienie katalogu wskaźników i stopniowa ich weryfikacja w odniesieniu do PCDD/F, HCB i PCB w zakresie uwolnień do wód powierzchniowych, gleby, produktów oraz odpadów. W przypadku uwolnień PCDD/F, HCB i PCB do wód, gleby, produktów i odpadów /pozostałości jest znacznie mniej danych na temat wskaźników emisji niż w przypadku emisji tych zanieczyszczeń do powietrza (dotyczy to szczególnie wskaźników odnoszących się do uwolnień HCB i PCB). Podstawowym źródłem wskaźników uwolnień dioksyn i furanów do środowiska jest Standardized Toolkit for Identification and Quantification of Dioxin and Furan Releases [1]. Brak jest niestety podobnych opracowań dla HCB i PCB. Nie ma również krajowych wskaźników pozwalających na określenie uwolnień TZO do innych mediów niż powietrze. Podstawowe działania w kierunku uzupełniania i weryfikacji wskaźników uwolnień do środowiska PCDD/F, HCB i PCB powinny obejmować systematyczne przeglądy publikacji dotyczących wymienionych zanieczyszczeń (głównie materiałów UNEP Chemicals) oraz, w miarę możliwości, prowadzenie badań krajowych w tym zakresie i zbieranie wyników, które pozwoliłyby na opracowanie reprezentatywnych wskaźników. Najistotniejsze jest, podobnie jak w przypadku emisji do atmosfery, zwrócenie uwagi na główne źródła uwolnień danego zanieczyszczenia do środowiska i weryfikacja wskaźników w tych kategoriach oraz, jeżeli to możliwe, zastępowanie wskaźników literaturowych wskaźnikami krajowymi, które odpowiadają stosowanym w Polsce technologiom. Korzystne byłoby również uzupełnianie danych na temat uwolnień poszczególnych TZO do komponentów środowiska z procesów, w których uwolnienia mogą następować, ale dla których brakuje odpowiednich wskaźników do określenia ich wielkości. Tabela 1. prezentuje, w zakresie jakich sektorów dostępne są wskaźniki uwolnień PCDD/F do wody, gleby, odpadów/pozostałości i produktów, a dla jakich kategorii dane takie należałoby uzupełnić. W przypadku uwolnień PCB i HCB do mediów innych niż powietrze brakuje wartości wskaźników nawet dla największych źródeł. Tabela 1. Kompletność danych na temat wartości wskaźników uwolnień PCDD/F do wody, gleby, odpadów/pozostałości i produktów Źródła uwolnień dioksyn woda gleba 01. Procesy spalania w sektorze produkcji i transformacji energii 0101 Elektrownie i elektrociepłownie zawodowe odpady/ pozostałości produkty Węgiel nd nd + nd Olej opałowy nd nd brak nd Gaz ziemny nd nd brak nd 0102 Ciepłownie rejonowe Węgiel nd nd + nd Olej opałowy nd nd brak nd Gaz ziemny nd nd brak nd 0103 Rafinerie Węgiel nd nd + nd Olej opałowy nd nd brak nd Gaz ziemny nd nd brak nd 0104 Przemiany paliw stałych Węgiel nd nd + nd Olej opałowy nd nd brak nd 13

14 Gaz ziemny nd nd brak nd Drewno nd nd + nd 0105 Kopalnictwo surowców energetycznych Węgiel nd nd + nd Olej opałowy nd nd brak nd Gaz ziemny nd nd brak nd Drewno nd nd + nd 02. Procesy spalania w sektorze komunalnym i mieszkaniowym 0201 Ciepłownie komunalne Węgiel nd nd + nd Olej opałowy nd nd brak nd Gaz ziemny nd nd brak nd Drewno nd nd + nd 0202 Mieszkalnictwo i usługi Węgiel nd nd + nd Olej opałowy nd nd brak nd Gaz ziemny nd nd brak nd Drewno nd nd + nd 0203 Rolnictwo, leśnictwo i inne Węgiel nd nd + nd Olej opałowy nd nd brak nd Gaz ziemny nd nd brak nd Drewno nd nd + nd 03. Procesy spalania w przemyśle 0301 Spalanie w kotłach, turbinach gazowych i silnikach Węgiel nd nd + nd Olej opałowy nd nd brak nd Gaz ziemny nd nd brak nd Drewno nd nd + nd 0302 Procesy spalania bez kontaktu Węgiel nd nd + nd Olej opałowy nd nd brak nd Gaz ziemny nd nd brak nd Drewno nd nd + nd 0303 Procesy spalania z kontaktem Węgiel nd nd + nd Olej opałowy nd nd brak nd Gaz ziemny nd nd brak nd Drewno nd nd + nd Spiekalnie brak brak + brak Odlewnie żeliwa brak brak + brak Pierwotna produkcja miedzi brak brak brak brak Wtórna produkcja ołowiu brak brak brak brak Wtórna produkcja cynku brak brak brak brak Wtórna produkcja miedzi brak brak + brak Wtórna produkcja aluminium brak brak + brak Produkcja cementu nd brak + brak Produkcja wapna brak brak brak brak Mieszanie asfaltu nd brak + brak Produkcja szkła nd brak brak brak Produkcja cegieł nd brak brak brak Produkcja ceramiki nd brak brak brak 14

15 Produkcja magnezu + brak + brak Produkcja niklu brak brak brak brak Inne - Suszenie biomasy nd brak brak Procesy produkcyjne Produkcja koksu + brak brak brak Produkcja surówki brak brak brak nd Stalownie konwertorowo-tlenowe brak brak + nd Stalownie elektryczne brak brak + nd Polichlorek winylu (PCW) + nd Produkcja pestycydów (kwas 2,4- dichlorofenoksyoctowy) brak nd brak Produkcja masy papierniczej Inne (wędzarnie) nd brak + brak 06. Zastosowanie rozpuszczaników i innych produktów Pralnie chemiczne (suche czyszczenie) nd nd + nd Wykańczanie tkanin brak nd brak Garbowanie skór brak nd brak Transport drogowy Etylina nd nd brak nd Benzyna bezołowiowa nd nd brak nd Olej napędowy nd nd brak nd 08. Inne pojazdy i urządzenia Olej napędowy nd nd brak nd 09. Zagospodarowanie odpadów Spalanie odpadów komunalnych brak nd + nd Spalanie odpadów przemysłowych brak nd + nd Spalanie osadów z oczyszczalni ścieków brak nd + nd Spalanie odpadów szpitalnych brak nd + nd 0907 Otwarte spalanie odpadów rolniczych brak + brak nd Kremacje* nd nd + nd Spalanie ciał padłych zwierząt nd nd brak nd Oczyszczanie ścieków przemysłowych + nd + nd Oczyszczanie ścieków w sektorze komunalnym + nd + nd Produkcja kompostu brak nd nd Rolnictwo 1003 Wypalanie ściernisk i słomy brak + brak nd 11. Inne źródła emisji i pochłaniania zanieczyszczeń 1103 Pożary lasów brak + brak nd 1125 Inne (pożary wysypisk) brak nd brak nd 1125 Inne (pożary samochodów) brak + + nd 1125 Inne (pożary domów i fabryk) brak + + nd + - oznacza, że są określone wartości wskaźników uwolnień w danym sektorze; nie oznacza to jednak, że znane są wartości wskaźników dla wszystkich technologii (np. dla wszystkich rodzajów pieców czy systemów redukcji zanieczyszczeń) stosowanych w danej kategorii nd nie dotyczy, tzn. uwolnienia w tym zakresie nie występują lub nie oczekuje się wystąpienia znaczących uwolnień w danym sektorze brak oznacza, iż uwolnienia w danej kategorii mogą wystąpić, ale nie na danych pozwalających na określenie wartości odpowiedniego wskaźnika (należy mieć na uwadze, że wystąpienie uwolnień do środowiska w danym sektorze będzie zależało również od rozwiązań w danym przedsiębiorstwie, np. jeżeli odpady/pozostałości poprocesowe zawierające PCDD/F są 15

16 składowane, szczególnie w sposób nieodpowiedni, to mogą wystapić uwolnienia zanieczyszczeń do gleby, jeżeli zakład stosuje skrubery, to mogą następować uwolnienia do wody itp.) Nie wszystkie źródła uwolnień PCDD/F wymienione w powyższej tabeli, dla których istnieją określone wskaźniki emisji lub dla których został wskazany brak takich wskaźników, będą w przypadku Polski istotnymi źródłami, ponieważ niektórym z wylistowanych kategorii odpowiada niska aktywność (wielkość produkcji), np. dotyczy to produkcji magnezu czy niklu, więc uzupełnianie danych na temat takich wskaźników nie powinno być priorytetowe w krajowych badaniach w zakresie TZO. Według inwentaryzacji uwolnień PCDD/F, przeprowadzonej w oparciu o wskaźniki proponowane przez UNEP Chemicals [1], głównymi źródłami uwolnień PCDD/F do wody są (tabela 2): ścieki komunalne (ponad 92% udział w sumie uwolnień do wód pochodzących z uwzględnionych w inwentaryzacji źródeł za rok 2000), produkcja koksu, produkcja masy celulozowej i polichlorku winylu. Istnieje jednak szereg procesów w przypadku których można spodziewać się wprowadzania do wód dioksyn i furanów, a dla których nie opracowane zostały jak dotąd wskaźniki pozwalające na określenie wielkości takich uwolnień. Procesami, które mogą również powodować zanieczyszczenie wód w przypadku odprowadzania ścieków są m.in. procesy produkcji metali, wapna, produkcja energii elektrycznej i ciepła. Źródłem zanieczyszczenia wody mogą być również niekontrolowane procesy spalania, gdy pozostałości zostaną wraz z wodą deszczową wprowadzone do wód powierzchniowych. Tabela 2. Uwolnienia PCDD/F do wody w roku 2000 Źródła uwolnień dioksyn Oczyszczanie ścieków w sektorze komunalnym (bez usuwania osadów ściekowych)* Oczyszczanie ścieków w sektorze komunalnym (z usuwaniem osadów ściekowych)* Oczyszczanie ścieków w sektorze komunalnym (oczyszczanie na złożu biologicznym)* Aktywność Wskaźnik emisji Emisja Udział [Gg] [mg TEQ/Gg] [mg TEQ] % , ,2 41, , ,5 32, , ,2 18, Produkcja koksu (dopalanie, odpylacze) 9 069,4 0,006 54,4 4, Procesy w przemyśle drzewnym, papierniczym i innych (Proces Krafta, nowoczesna technologia, Cl02 lub wybielanie 300,4 0,06 18,0 1,5 bezchlorowe) 0406 Procesy w przemyśle drzewnym, papierniczym i innych (celuloza niebielona) 450,5 0,03 13,5 1, Polichlorek winylu (PCW) 273,9 0,03 8,2 0,7 * - aktywność w Gg ścieków, wskaźnik w mg TEQ na Gg ścieków W przypadku uwolnień PCDD/F do odpadów/pozostałości (tab. 3) szacuje się, że największe ilości PCDD/F mogą występować w odpadach/pozostałościach powstających w procesach metalurgicznych takich jak: produkcja stali (na odpady/pozostałości z tej kategorii przypada ponad 17% sumy dioksyn zawartych w odpadach/pozostałościach ze wszystkich źródeł uwzględnionych w inwentaryzacji), wtórna produkcja aluminium (ponad 14%) i wtórna produkcja miedzi (prawie 13%). Istotny ładunek dioksyn pozostaje w osadach ściekowych powstających w oczyszczalniach ścieków komunalnych (ponad 10% oszacowanej sumy 16

17 PCDD/F dla odpadów/pozostałości w ujętych w inwentaryzacji źródłach) oraz w pozostałościach (głównie popiołach lotnych) z procesu spalania odpadów (w sumie ok. 26% całkowitej ilości PCDD/F w odpadach/pozostałościach z uwzględnionych procesów). Znaczące ilości dioksyn są również w odpadach/pozostałościach ze spalania węgla i drewna (szczególnie zanieczyszczonego farbami, lakierami i innymi środkami konserwującymi drewno). Tabela 3. Uwolnienia PCDD/F do odpadów/pozostałości w roku 2000 Źródła uwolnień dioksyn Aktywność Wskaźnik emisji Emisja Udział [Gg] [mg TEQ/Gg] [mg TEQ] % Stalownie elektryczne ,0 14, Wtórna produkcja aluminium (w tym przeróbka złomu) 123, ,0 14, Wtórna miedź ,0 12, Oczyszczanie ścieków w sektorze komunalnym** 354, ,0 10, Mieszkalnictwo i usługi - Drewno (zanieczyszczone farbami, lakierami, środkami konserwującymi itp.) 1035, ,4 7, Spalanie odpadów szpitalnych (spalarnie z systemem oczyszczania gazów o niższej skuteczności) 22, ,0 6, Spalanie odpadów przemysłowych - niebezpiecznych (bez systemów oczyszczania gazów) 2, ,0 5, Spalanie odpadów przemysłowych - niebezpiecznych (dobre systemy oczyszczania gazów) 40, ,0 5, Spalanie odpadów przemysłowych (dobre systemy oczyszczania gazów) ,0 5, Kremacje* , ,0 4, Elektrownie i elektrociepłownie zawodowe - Węgiel kamienny , ,8 3, Stalownie konwertorowo-tlenowe 6 793,8 1, ,7 3, Spalanie odpadów przemysłowych (mniej sprawne systemy oczyszczania gazów) ,0 2, Mieszkalnictwo i usługi - Węgiel kamienny 8 102,8 0, ,8 0, Spalanie odpadów przemysłowych - niebezpiecznych (systemy oczyszczania gazów o mniejszej skuteczności) 2, ,0 0, Procesy spalania bez kontaktu - Węgiel kamienny 6 484,5 0, ,4 0, Ciepłownie komunalne - Węgiel kamienny , ,9 0, Mieszkalnictwo i usługi - Drewno (czyste) 5865,8 0, ,8 0, Spalanie odpadów przemysłowych (bez systemów oczyszczania gazów) ,0 0, Procesy spalania z kontaktem - Węgiel kamienny 3 229,9 0,3 969,0 0, Spalanie w kotłach, turbinach gazowych i silnikach - Węgiel kamienny Spalanie odpadów przemysłowych (b. dobre systemy oczyszczania gazów) Przemysł papierniczy (boilery opalane ługiem czarnym, osadami ściekowymi i drewnem) Spalanie odpadów szpitalnych (spalarnie spełniające dyrektywę UE) 3 078,5 0,3 923,6 0,3 53,5 16,5 882,8 0,3 0, ,0 0,2 4, ,0 0, Produkcja cementu ,4 0,04 601,9 0,2 17

18 Spalanie odpadów szpitalnych (spalanie w instalacjach bez systemów oczyszczania gazów) 23, ,0 0, Rolnictwo, leśnictwo i inne - Węgiel kamienny ,3 450,3 0, Kopalnictwo surowców energetycznych - Węgiel kamienny Spalanie odpadów przemysłowych - niebezpiecznych (b. dobre systemy oczyszczania gazów) 1 490,2 0,3 447,1 0,1 14, ,0 0, Procesy spalania bez kontaktu - Drewno 1739,5 0,18 313,1 0, Ciepłownie rejonowe - Węgiel kamienny 871 0,3 261,3 0, Rolnictwo, leśnictwo i inne - Drewno 1 140,10 0,18 205,2 0, Przemysł papierniczy (boilery opalane korą) 0, ,0 0, Masa papiernicza (proces Krafta, bielenie ClO2 lub bez Cl2) 300,4 0,2 60,1 0, Inne (wędzarnie - czyste paliwo, dopalanie spalin) 458,2 0,125 57,3 0, Polichlorek winylu (PCW) 273,9 0,2 54,8 0, Spalanie odpadów komunalnych (spalarnie z nowoczesnymi systemami oczyszczania gazów) 2,9 16,5 47,9 0, Przemiany paliw stałych - Węgiel kamienny 120 0,3 36,0 0, Odlewnie żeliwa (piece indukcyjne lub żeliwiaki z gorącym dmuchem) 64 0,5 32,0 0, Mieszanie asfaltu (skrubery, filtry tkaninowe ) 520,8 0,06 31,2 0, Inne (wędzarnie - czyste paliwo, bez dopalania spalin) 229,1 0,125 28,6 0, Spiekalnie 8 078,7 0,003 24,2 0, Spalanie osadów z oczyszczalni ścieków (z systemami oczyszczania gazów) 5,9 0,5 3,0 0, Rafinerie - Węgiel kamienny 8,6 0,3 2,6 0, Ciepłownie komunalne Drewno 8,1 0,18 1,5 0, Odlewnie żeliwa (piece obrotowe) 7,7 0,2 1,5 0, Spalanie w kotłach, turbinach gazowych i silnikach - Drewno 7,4 0,18 1,3 0, Procesy spalania z kontaktem - Drewno 1,3 0,18 0,2 0, Rafinerie - Drewno 0 0,18 0,0 0, Przemiany paliw stałych - Drewno 0 0,18 0,0 0, Kopalnictwo surowców energetycznych - Drewno 0,2 0,18 0,0 0,0 *- aktywność jest liczbą ciał poddanych kremacji; wskaźnik wyrażony jest w mg TEQ/ciało **- aktywność wyrażona w Gg osadów ściekowych; wskaźnik w mg TEQ/Gg osadów ściekowych Procesy w jakich również mogą powstawać odpady/pozostałości zawierające PCDD/F, to: produkcja koksu, procesy: wielkopiecowy i żeliwiakowy, produkcja miedzi i jej stopów, produkcja cynku, ołowiu oraz innych metali nieżelaznych, spalanie innych paliw (nie tylko węgla i drewna) m.in. paliw pędnych w transporcie, produkcja wyrobów przemysłu mineralnego (wapna, cegieł, szkła i ceramiki), a także procesy niekontrolowanego spalania (pożary, spalanie pozostałości roślinnych, wypalanie traw itp.). Wymienione procesy są źródłem odpadów/pozostałości, w których mogą znajdować się dioksyny, ale nie zostały jak 18

19 dotąd przeprowadzone szczegółowe badania pozwalające na ilościowe określenie zawartości tych zanieczyszczeń. Bezpośrednie zanieczyszczenie gleb związkami z grupy dioksyn jest głównie wynikiem otwartego spalania odpadów rolniczych (ponad 70% ilości określonej w inwentaryzacji dioksyn jako zanieczyszczenia uwalniane do gleby), pożarów lasów (ok. 21%) oraz wypalanie ściernisk (tab. 4). Ze względu na brak odpowiednich wskaźników nie oszacowane zostały ilości z części procesów, które też mogą być źródłem zanieczyszczenia gleb, a mianowicie: z produkcji koksu, z procesów metalurgii żelaza i metali nieżelaznych, z produkcji wyrobów przemysłu mineralnego: cementu, wapna, cegieł, szkła i ceramiki. Tabela 4. Uwolnienia PCDD/F do gleby w roku 2000 Źródła uwolnień dioksyn Aktywność Wskaźnik emisji Emisja Udział [Gg] [mg TEQ/Gg] [mg TEQ] % 0907 Otwarte spalanie odpadów rolniczych (bez 1003) ,0 70, Pożary lasów ,0 21, Wypalanie ściernisk i słomy (pożary nieużytków) 87, ,6 7, Wypalanie ściernisk i słomy 16,8 4 67,2 1,4 Literaturowe wskaźniki uwolnienia dioksyn do produktów są określone tylko dla branży papierniczej, chemicznej, włókienniczej, dla przemysłu drzewnego i dla produkcji kompostu. Wyniki inwentaryzacji przeprowadzonej w oparciu o te wskaźniki sugerują, że produkcja wtórna papieru i produkcja pestycydów, a konkretnie kwasu 2,4-dichlorofenoksyoctowego to główne źródła uwolnień PCDD/F do produktów (odpowiednio ponad 66 i ponad 26% całkowitej ilości dioksyn uwalnianych do produktów we wspomnianych branżach dla których dostępne były wskaźniki) (tab. 5). Brak odpowiednich wskaźników uniemożliwia jednak uwzględnienie uwolnień do produktów w innych gałęziach, gdzie takich uwolnień można się spodziewać np. w metalurgii żelaza i metali nieżelaznych, w produkcji cementu, wapna, cegły, szkła, ceramiki, asfaltów oraz w procesie wędzenia. Brak wskaźników jest tu, podobnie jak w przypadku uwolnień do wcześniej omówionych mediów, przyczyną niepełności inwentaryzacji w tym zakresie i należałoby dążyć do jej uzupełnienia. Tabela 5. Uwolnienia PCDD/F do produktów w roku 2000 Źródła uwolnień dioksyn 0406 Procesy w przemyśle drzewnym, papierniczym i innych (produkcja wtórna papieru - papier odzyskiwany) Produkcja pestycydów (kwas 2,4- dichlorofenoksyoctowy) 0406 Procesy w przemyśle drzewnym, papierniczym i innych (produkcja papieru - proces Krafta, nowe technologia, Cl02, TCF, papier niewybielany) 0406 Procesy w przemyśle drzewnym, papierniczym i innych (suszenie biomasy - czyste drewno) Aktywność Wskaźnik emisji Emisja Udział [Gg] [mg TEQ/Gg] [mg TEQ] % ,0 66, ,0 26, ,0 0,5 611,5 5, ,1 0,1 135,3 1, Wykańczanie tkanin 63,8 1 63,8 0, Produkcja kompostu 322 0,1 32,2 0, Polichlorek winylu (PCW) 273,9 0,1 27,4 0,3 19

20 W przypadku uwolnień PCB i HCB do wody, gleby, odpadów/pozostałości i produktów brakuje określonych wskaźników dla uwzględnienia nawet największych źródeł. Wg danych literaturowych największych uwolnień PCB do gleby można się spodziewać z rozdrabniania złomu (70-90%), z przeciekania/nieszczelności kondensatorów (5-15%) i transformatorów (0,5-2%), stosowania osadów ściekowych do celów rolniczych (1-3%), składowisk odpadów komunalnych (1-5%), produkcji odpadowych paliw pochodnych (RDF) (1-5%). Udział innych procesów m.in. spalania paliw, spalania odpadów i procesów metalurgii żelaza oceniany jest na mniej niż 1% [2]. Identyfikację źródeł uwolnień HCB i PCB do pozostałych komponentów środowiska należałoby prowadzić łącznie z analizą danych na temat emisji tych zanieczyszczeń do powietrza, technologii prowadzenia poszczególnych procesów przemysłowych oraz danych o uwolnieniach dioksyn do poszczególnych mediów, ponieważ prawdopodobne jest powstawanie HCB i PCB w procesach analogicznych do tych w jakich tworzą się PCDD/F. W świetle tego należałoby zwrócić uwagę na uzupełnienie wskaźników uwolnień PCB i HCB w tych kategoriach gdzie występowała największa emisja tych zanieczyszczeń do powietrza (w przypadku HCB głównie procesy metalurgiczne, w zakresie PCB m.in. urządzenia elektroenergetyczne kondensatory i transformatory) oraz w tych kategoriach gdzie spodziewane są istotne uwolnienia dioksyn oznacza to te kategorie w tab. 1, dla których określone są wartości wskaźników emisji (wyróżnione przez + ) i dla których wpisano brak, co oznacza, że uwolnienia w tych sektorach mogą mieć miejsce, tylko nie określono wartości odpowiednich wskaźników. Ze wskazanych kategorii, można wyłączyć te, w przypadku których polskie wartości aktywności są bardzo niewielkie (np. produkcja magnezu czy niklu). W przypadku uwolnień TZO do innych mediów niż powietrze, analogicznie jak w przypadku emisji do powietrza wskaźniki uwolnień danego zanieczyszczenia w znacznym stopniu zależą od stosowanej technologii, warunków prowadzenia procesu, oczyszczania ścieków i te informacje muszą być brane pod uwagę przy wyborze odpowiedniego, reprezentatywnego wskaźnika. Dla przykładu, podaje się [1], że w przemyśle celulozowo-papierniczym, przy stosowaniu technologii produkcji z wykorzystaniem Cl 2 wskaźnik uwolnień PCDD/F do wód wynosi 70 pg TEQ/dm 3 ścieków, a przy stosowaniu nowoczesnych technologii (z ClO 2 ) 2 pg TEQ/dm 3, podobnie w przypadku produkcji magnezu uzyskiwanie MgCl 2 na drodze ogrzewania tlenku magnezu z koksem w atmosferze chloru, gdy nie ma oczyszczania ścieków, jest istotnym źródłem zanieczyszczenia wody - wskaźnik uwolnień PCDD/F określono na 9000 µg TEQ/t wyprodukowanego magnezu, a w przypadku nowoczesnych zakładów, gdzie funkcjonują systemy i rozwiązania pozwalające na kompleksową redukcję emisji/uwolnień zanieczyszczeń, wskaźnik ten wynosi µg TEQ/t. Podobnie w przypadku uwolnień do odpadów/pozostałości np. przy spalaniu odpadów niebezpiecznych w instalacjach bez systemów redukcji emisji zanieczyszczeń wskaźnik uwolnień dioksyn do pyłów lotnych wynosi 9000 µg TEQ/t spalonych odpadów, a gdy proces ten przebiega w instalacjach wyposażonych w urządzenia ochrony powietrza wskaźnik jest zdecydowanie niższy i wynosi w zależności od skuteczności tych urządzeń od 900 µg TEQ/ t (dla systemów o niskiej skuteczności), poprzez 450 µg TEQ/t (dla urządzeń o dobrej skuteczności) do 30 µg TEQ/t w przypadku instalacji wyposażonych w najnowocześniejsze urządzenia o bardzo wysokiej skuteczności. Analogiczne zależności występują również w procesach produkcyjnych: np. w procesie produkcji miedzi poprawa skuteczności urządzeń ochrony powietrza pod kątem emisji/uwolnień dioksyn może istotnie obniżyć wskaźnik 20

21 uwolnień PCDD/F nie tylko do powietrza, ale i do odpadów/pozostałości (obniżenie wartości wskaźnika z 630 do 300 µg TEQ/ t produkowanej miedzi). Oczywiście należy tu podkreślić, iż bardzo istotna jest również odpowiednia kontrola stosowanego materiału wsadowego. Jeśli chodzi o przechodzenie dioksyn do produktów, też mogą występować bardzo duże różnice w wartościach proponowanych wskaźników, w zależności od stosowanej technologii produkcji i finalnej obróbki produktu, np. w produkcji tekstyliów, w zależności od rodzaju stosowanych środków zabezpieczających tkaninę, od typu stosowanych barwników oraz od samego procesu wykańczania i prania tkaniny wskaźniki uwolnień do produktów mogą wahać się od 0,1-100 µg TEQ/ t. Z powyższych przykładów wynika, jak ważna jest przy wyborze odpowiednich, reprezentatywnych wskaźników analiza warunków prowadzenia procesu (stosowanych technologii, systemów redukcji emisji zanieczyszczeń, surowców i innych materiałów wykorzystywanych na każdym etapie produkcji) oraz rozwiązań w zakresie gospodarki wodościekowej i zagospodarowania odpadów w zakładzie. Istotne jest posiadanie aktualnych, szczegółowych informacji na temat aktywności odpowiadających poszczególnym technologiom, aby wskaźnik charakterystyczny dla danych warunków prowadzenia procesu zastosować w inwentaryzacji do odpowiedniej wielkości produkcji czy też np. ilości spalanych odpadów (często globalna, krajowa wartość aktywności musi być podzielona na kilka aktywności odpowiadających poszczególnym warunkom procesowym występującym w obrębie danego sektora). Z drugiej strony ważne jest również rozwijanie krajowej bazy wskaźników, które byłyby reprezentatywne dla procesów prowadzonych w warunkach polskiego przemysłu, ponieważ jak już wspomniano, nawet jeżeli istnieją literaturowe wskaźniki emisji/uwolnień TZO (tab. 1), to nie zawsze odpowiadają one w pełni wszystkim procesom stosowanym w danej kategorii w Polsce (np. nie obejmują wszystkich typów pieców lub stosowanych w Polsce technologii albo też są podane tylko dla wybranych systemów redukcji emisji zanieczyszczeń stosowanych w danej branży). W celu aktualizacji i uzupełniania wskaźników emisji/uwolnień TZO niezbędne jest dokonywanie systematycznych przeglądów literatury (materiałów publikowanych przez organizacje zajmujące się TZO, materiałów konferencyjnych, raportów z realizacji projektów itp.), ponieważ w ostatnich latach prowadzonych jest szereg prac dotyczących różnych aspektów zanieczyszczenia środowiska trwałymi zanieczyszczeniami organicznymi (np. projekty GEF w różnych krajach, projekt Dioxin emission in candidate countries finansowany z funduszy Unii). Istotne byłoby również, w miarę możliwości, rozwinięcie badań krajowych w tym zakresie, aby stworzyć możliwość opracowania krajowych wskaźników, pozwalających na lepsze i pełniejsze oszacowanie ilości TZO wprowadzanych do środowiska. Literatura: [1] UNEP Chemicals: Standardized Toolkit for Identification and Quantification of Dioxin and Furan Releases, Geneva, 2003 [2] European Commission: Preparatory actions in the field of dioxin and PCBs, Brussels,

22 Analiza oraz określenie kosztów jednostkowych i zbiorczych weryfikacji wskaźników emisyjnych dla najważniejszych typów źródeł. Dla obliczeń kosztów przyjęto następujące związki chemiczne: 1. Nieorganiczne substancje gazowe NO x, CO, SO 2 2. HCl, HF 3. Pył całkowity 4. Metale takie jak: Hg, Cd, Tl, Sb, As, Pb, Cr, Co, Cu, Mn, Ni, V, Sn 5. Całkowity węgiel organiczny- TOC 6. Polichlorowane dibenzodioksyny i dibenzofurany sumarycznie, wyrażone w ng-teq 7. Polichlorowane bifenyle PCB 8. Heksachlorobenzen - HCB Sposób pomiaru instrumentalnego przyjęto za niezależny pomiar od pomiaru ciągłego obowiązującego dla pozwoleń zintegrowanych (poza metalami, dioksynami i HF) Obliczenia przyjęto dla metod referencyjnych stosowanych w pomiarach emisyjnych wg Dyrektywy UE 2000/76/EC. Dla dioksyn jest to norma EN Założono pomiary wykonywane dwukrotnie w ciągu roku na każdym emitorze i w pełnym zakresie pomiarowym. Dla każdej gałęzi przemysłowej w procesach termicznych: Energetyka wielkoprzemysłowa węglowa, bez względu na rodzaj technologii spalania Energetyka lokalna kotłownie osiedlowe i przemysłowe Energetyka indywidualna węglowa Energetyka indywidualna olejowa Energetyka indywidualna gazowa Niekontrolowane spalanie odpadów domowych w energetyce węglowej indywidualnej Spalarnie odpadów komunalnych (jedna) Spalarnie odpadów niebezpiecznych i przemysłowych Spalarnie odpadów szpitalnych Współspalanie odpadów w energetyce węglowej (paliwo alternatywne oraz odpady przemysłowe) Współspalanie odpadów w piecach cementowych (paliwo alternatywne oraz odpady przemysłowe) Wytapianie i przetwarzanie Al. Wytapianie i przetwarzanie Zn/Pb Wytapianie i przetwarzanie Cu Wytapianie i przetwarzanie stali Inne emisje z procesów termicznych Tabela 1: Koszt zbiorczy weryfikacji wskaźników emisji z wymienionych powyżej źródeł emisji przy sali 100 pomiarów w całym zakresie przedsięwzięcia (dla uproszczenia przyjęto 1 rok sesji pomiarowej) Koszt w PLN brutto/rok Koszt wykonania oznaczenia dla 1 sesji pomiarowej Przygotowanie, legalizacja i kalibracja aparatury pomiarowej Materiały i odczynniki do poboru próbek Koszty delegacyjne 800 Koszty montażu i demontażu aparatury na punkcie pomiaru

23 Wynagrodzenia osobowe Wykonanie analiz chemicznych SUMA Koszt wykonania oznaczenia dla 100 sesji pomiarowych Całkowity koszt wykonania badań dla 100 sesji i więcej Tabela 2: Koszt oznaczenia poszczególnych związków lub grup Koszt wykonania oznaczenia dla 1 sesji pomiarowej Koszt w PLN brutto/rok Koszt wykonania oznaczenia dla 1 sesji pomiarowej Nieorganiczne substancje gazowe NO x, CO, SO HCl, HF 600 Pył całkowity 100 Metale takie jak: Hg, Cd, Tl, Sb, As, Pb, Cr, Co, Cu, Mn, Ni, V, Sn 900 Całkowity węgiel organiczny- TOC 400 Polichlorowane dibenzodioksyny i dibenzofurany Polichlorowane bifenyle PCB 800 Heksachlorobenzen - HCB SUMA Koszt wykonania oznaczenia dla 100 sesji pomiarowych Nieorganiczne substancje gazowe NO x, CO, SO HCl, HF Pył całkowity Metale takie jak: Hg, Cd, Tl, Sb, As, Pb, Cr, Co, Cu, Mn, Ni, V, Sn Całkowity węgiel organiczny- TOC Polichlorowane dibenzodioksyny i dibenzofurany Polichlorowane bifenyle PCB Heksachlorobenzen - HCB Razem Powyższe koszty należy podzielić przez ilość (rodzajów) źródeł emisji wg powyżej przedstawione listy (założenie 15) + 1 niekontrolowane spalanie odpadów. Daje to tabelę 3: Tabela 3: Koszt weryfikacji jednego wskaźnika emisji dla jednego rodzaju emisji. Przy 6 pomiarach / jeden rodzaj emisji Koszt ok. w PLN brutto/rok Nieorganiczne substancje gazowe NO x, CO, SO HCl, HF Pył całkowity

24 Metale takie jak: Hg, Cd, Tl, Sb, As, Pb, Cr, Co, Cu, Mn, Ni, V, Sn Całkowity węgiel organiczny- TOC Polichlorowane dibenzodioksyny i dibenzofurany Polichlorowane bifenyle PCB Heksachlorobenzen - HCB Tabela 4: Koszt weryfikacji jednego wskaźnika emisji dla niekontrolowanego spalania odpadów w piecach domowych. Przy 6 pomiarach / jeden rodzaj emisji Koszt ok. w PLN brutto/rok Nieorganiczne substancje gazowe NO x, CO, SO HCl, HF Pył całkowity 500 Metale takie jak: Hg, Cd, Tl, Sb, As, Pb, Cr, Co, Cu, Mn, Ni, V, Sn Całkowity węgiel organiczny- TOC Polichlorowane dibenzodioksyny i dibenzofurany Polichlorowane bifenyle PCB Heksachlorobenzen HCB Koszt jest w miarę jednolity i nie zależy od źródła emisji z wyjątkiem niekontrolowanego spalania w piecach domowych, gdzie koszty można przyjąć za 0,75 wyżej przedstawionych (z wyjątkiem dioksyn, PCB i HCB, dla których koszty wskaźników są takie same jak w tab.3) Jako minimum należałoby przyjąć konieczność wykonania 10 pomiarów na każdy określany wskaźnik emisji dla wybranej technologii. W tabelach 3 i 4 przyjęto 6. Dlatego tabele 5 i 6 zawierają koszty obliczone dla 10 pomiarów (tylko dioksyny, PCB i HCB) 24

25 Tabela 5: Koszt weryfikacji jednego wskaźnika emisji dla jednego rodzaju emisji (dla jednej technologii) przy 10 pomiarach Przy 10 pomiarach / jeden rodzaj emisji Koszt ok.w PLN brutto/rok Polichlorowane dibenzodioksyny i dibenzofurany Polichlorowane bifenyle - PCB Heksachlorobenzen - HCB Razem: Tabela 6: Koszt weryfikacji jednego wskaźnika emisji dla niekontrolowanego spalania odpadów w piecach domowych przy 10 pomiarach Przy 10 pomiarach / jeden rodzaj emisji Koszt ok. w PLN brutto/rok Polichlorowane dibenzodioksyny i dibenzofurany Polichlorowane bifenyle PCB Heksachlorobenzen - HCB Razem

26 Analiza oraz określenie kosztów wykonywania pomiarów kontrolnych (odnośnie przestrzegania norm zawartych w załącznikach 4, 5, 6 do Rozporządzenia Ministra Środowiska z 2001), w tym opis stosowanych metod analitycznych wraz z przykładowymi kosztami ich wykonywania. W zakresie obowiązującym w Rozporządzeniu pomiary dotyczą następujących substancji chemicznych: 1. Nieorganiczne substancje gazowe NO x, CO, SO 2 2. HCl, HF 3. Pył całkowity 4. Metale takie jak: Hg, Cd, Tl, Sb, As, Pb, Cr, Co, Cu, Mn, Ni, V, Sn 5. Całkowity węgiel organiczny- TOC 6. Polichlorowane dibenzodioksyny i dibenzofurany sumarycznie, wyrażone w ng-teq Obliczenia przyjęto dla metod referencyjnych stosowanych w pomiarach emisyjnych wg Dyrektywy UE 2000/76/EC. Dla dioksyn jest to norma EN Dla wszystkich substancji chemicznych koszty na podstawie własnych doświadczeń. UWAGA przyjęto średnie koszty rzeczywiste obejmujące następujące czynności: Przygotowanie aparatury pomiarowej (kalibracja, legalizacja, czyszczenie itp.), koszty materiałów eksploatacyjnych i odczynników stosowanych do pomiaru i przygotowania aparatury pomiarowej przed poborem próbek i po pobraniu próbek spalin. Koszty delegacyjne dla dwóch osób przejazd samochodem średnio 400 km tam i z powrotem, koszty montażu i demontażu aparatury na punkcie pomiarowym, wykonanie profili prędkości spalin w kanale pomiarowym oraz dwukrotny pobór próby spalin dla oznaczania dioksyn i metali oraz pyłu całkowitego (jako średniodobowe) a NO x, SO 2, CO, HCl, HF, TOC jako wartości chwilowe i średniodobowe na podstawie wartości chwilowych. Pomiar dioksyn odbywać się będzie przy spełnieniu wymagań PN-EN Czas pomiaru 6-8 godzin. W tym czasie wykonane zostaną pomiary wartości chwilowych w/wym. substancji chemicznych oraz pobrane próbki do oznaczenia zawartości metali i pyłu całkowitego. Uwaga: Przedstawione koszty zawierają wykonanie pełnych analiz chemicznych jako integralnej części oznaczenia. W kosztach nie przewidziano ani nie uwzględniono zakupu aparatury do poboru prób, aparatury kontrolno pomiarowej i analitycznej. Są to rzeczywiste koszty wykonania oznaczeń substancji chemicznych (w/wym.) w spalinach. Koszty dotyczą pełnego zakresu oznaczania wszystkich wymienionych substancji chemicznych jako zestaw w odniesieniu do jednej sesji pomiarowej na jednym emitorze. Przy obliczaniu kosztów przyjęto, że pomiary wykonywane będą dwukrotnie na każdym emitorze w ciągu roku. Kalkulacja dotyczy wykonania minimum 100 sesji pomiarowych w ciągu roku. Dla pomiarów wykonywanych w ilości 1-10 sesji pomiarowych w roku koszty pojedynczej sesji wynoszą 1,4 x wartość podanych kosztów dla pojedynczej sesji pomiarowej (dla podanej wartości minimum 100 sesji). Dla pomiarów wykonywanych w ilości sesji pomiarowych koszt pojedynczej sesji pomiarowej wynosi 1,3 x tej wartości, a dla ilości odpowiednio 1,2 x wartość pojedynczej sesji dla ponad 100 pomiarów rocznie. Założono pomiary wykonywane dwukrotnie w ciągu roku na każdym emitorze i w pełnym zakresie pomiarowym. Przewidziano następujące gałęzi przemysłowe w procesach termicznych: 26

27 Energetyka wielkoprzemysłowa węglowa, bez względu na rodzaj technologii spalania Energetyka lokalna kotłownie osiedlowe i przemysłowe Energetyka indywidualna węglowa Energetyka indywidualna olejowa Energetyka indywidualna gazowa Spalarnie odpadów komunalnych (jedna) Spalarnie odpadów niebezpiecznych i przemysłowych Spalarnie odpadów szpitalnych Współspalanie odpadów w energetyce węglowej (paliwo alternatywne oraz odpady przemysłowe) Współspalanie odpadów w piecach cementowych (paliwo alternatywne oraz odpady przemysłowe) Wytapianie i przetwarzanie Al. Wytapianie i przetwarzanie Zn/Pb Wytapianie i przetwarzanie Cu Wytapianie i przetwarzanie stali Inne emisje z procesów termicznych Niekontrolowane spalanie odpadów domowych w energetyce węglowej indywidualnej ze względu na niemożliwość spełnienia wymogów emisyjnych w zakresie zastosowania normy PN-EN-1948 (zbyt mała minimalna prędkość spalin w punkcie pomiarowym) oraz brak króćców pomiarowych i konieczność (w większości przypadków) pobierania spalin z otworu wylotowego komina, można przyjąć koszt wykonania jako 0,75 x wartość podanych kosztów dla pojedynczej sesji pomiarowej (dla podanej wartości minimum 100 sesji) przy dowolnej liczbie pomiarów. Dotyczy to całego spektrum oznaczanych substancji chemicznych w/wym. Koszt jednostkowy wykonania pełnego pomiaru kontrolnego w zakresie oznaczania substancji chemicznych: 1. Nieorganiczne substancje gazowe NO x, CO, SO 2 2. HCl, HF 3. Pył całkowity 4. Metale takie jak: Hg, Cd, Tl, Sb, As, Pb, Cr, Co, Cu, Mn, Ni, V, Sn 5. Całkowity węgiel organiczny- TOC 6. Polichlorowane dibenzodioksyny i dibenzofurany sumarycznie w ng-teq wynosi PLN w odniesieniu do 100 sesji pomiarowych rocznie. Szczegółowy wykaz kosztów zebrano w tabelach 1, 2 i 3 poniżej. 27

28 Tabela 1. Koszt wykonania jednej sesji pomiarowej dla ilości powyżej 100 sesji/rok Koszt w PLN brutto Przygotowanie, legalizacja i kalibracja aparatury pomiarowej Materiały i odczynniki do poboru próbek Koszty delegacyjne 800 Koszty montażu i demontażu aparatury na punkcie pomiaru 900 Wynagrodzenia osobowe Wykonanie analiz chemicznych SUMA Całkowity koszt wykonania badań dla 100 sesji i więcej Tabela 2. Koszt wykonania jednej sesji pomiarowej dla 50 sesji/rok Koszt w PLN brutto Przygotowanie, legalizacja i kalibracja aparatury pomiarowej Materiały i odczynniki do poboru próbek Koszty delegacyjne 800 Koszty montażu i demontażu aparatury na punkcie pomiaru 900 Wynagrodzenia osobowe Wykonanie analiz chemicznych SUMA Całkowity koszt wykonania badań dla 50 sesji Tabela 3. Koszt wykonania jednej sesji pomiarowej dla 10 sesji/rok Koszt w PLN brutto Przygotowanie, legalizacja i kalibracja aparatury pomiarowej Materiały i odczynniki do poboru próbek Koszty delegacyjne 800 Koszty montażu i demontażu aparatury na punkcie pomiaru 900 Wynagrodzenia osobowe Wykonanie analiz chemicznych SUMA Całkowity koszt wykonania badań dla 10 sesji

29 Analiza wykorzystywanych technologii pod kątem określenia odpowiadających im poziomów emisji dla rodzajów działalności o największym udziale w emisji krajowej Emisja TZO z danych procesów przemysłowych ściśle powiązana jest ze stosowaną technologią produkcji i skutecznością stosowanych urządzeń redukcji emisji zanieczyszczeń. Analiza warunków prowadzenia danego procesu (stosowanych paliw i warunków spalania, materiałów wsadowych / surowców oraz innych substancji stosowanych na etapie produkcji i obróbki wyrobu, temperatury prowadzenia procesu, instalacji ochrony powietrza itd.) w połączeniu z analizą warunków sprzyjających emisji poszczególnych zanieczyszczeń jest podstawą do przyjęcia reprezentatywnego dla danej działalności wskaźnika emisji a z drugiej strony do opracowania odpowiedniej strategii redukcji emisji z poszczególnych procesów. W przypadku PCDD/F głównym źródłem emisji jest sektor komunalny i mieszkaniowy, którego udział w krajowej emisji wyniósł w 2001 r ponad 46%. Emisja pochodzi w tej kategorii głównie z podsektora mieszkalnictwo i usługi (SNAP 0202), gdzie nadal rozpowszechnione są m.in. piece i kotły, w których występuje dolny proces spalania w całej objętości złoża. Urządzenia te charakteryzuje niska sprawność cieplna i wysoka emisja zanieczyszczeń, wynikające głównie z nierównomiernego obciążenia cieplnego komory spalania i wymiennika, braku kontrolowanego i efektywnego dopływu powietrza wtórnego, braku strefy dopalania produktów odgazowania węgla i termicznego rozkładu substancji organicznej węgla, wysokiej temperatury spalin za kotłem oraz braku wymagań jakościowych odnośnie stosowanego paliwa, co pociąga za sobą dodatkowo spalanie różnego typu odpadów gospodarczych w tych urządzeniach [1]. Pomiary krajowe emisji PCDD/F z pieców węglowych w gospodarstwach domowych [2] potwierdziły wysoką wartość emisji z tych źródeł i występowanie dość powszechnie zjawiska współspalania odpadów w paleniskach domowych, a także pozwoliły na oszacowanie wskaźnika emisji, którego wartość znacznie przewyższa wartości wskaźników ze spalania węgla w energetyce zawodowej lub w elektrociepłowniach przemysłowych (18 mg TEQ/Gg przy 0,06 mg TEQ/Gg w energetyce zawodowej). Działania zmierzające do redukcji emisji zanieczyszczeń sektora komunalnego i mieszkaniowego powinny zmierzać w kierunku zastąpienia węgla przyjaźniejszymi dla środowiska nośnikami energii tj. gazem lub energią elektryczną. Korzystna byłaby również wymiana urządzeń grzewczych starej konstrukcji na urządzenia nowoczesne - bardziej efektywne np. na kotły retortowe, w których zachodzi górny proces spalania w części złoża (współprądowo) i w których istnieje możliwość ciągłego, automatycznie sterowanego podawania paliwa, możliwość regulowania oraz kontrolowania ilości powietrza wprowadzanego do komory spalania. Istotną kwestią, zarówno pod względem sprawności energetycznej jak i pod względem ekologicznym, jest stosowanie odpowiednich paliw powinny być one dobrane do danej techniki spalania i konstrukcji kotła, jeśli chodzi o wielkość ziarna, jednorodność frakcji ziarnowych i właściwości fizykochemiczne [1]. Ważne byłoby więc zapewnienie zaopatrzenia rynku w paliwa (również węglowe) odpowiednio przygotowane do stosowania w poszczególnych typach urządzeń. Znaczący efekt miałoby również ograniczenie, a najlepiej całkowite wyeliminowanie współspalania odpadów w gospodarstwach domowych. Dużą rolę w ograniczeniu emisji z sektora komunalnego i mieszkaniowego mogłyby przynieść odpowiednie działania legislacyjne i edukacyjne w tym zakresie (np. rozwiązanie problemu zbierania odpadów szczególnie w obszarach wiejskich a z drugiej strony uświadamianie jak niekorzystne oddziaływanie może mieć spalanie odpadów w paleniskach domowych). 29

30 Kolejnym istotnym źródłem emisji dioksyn, są pożary, szczególnie wysypisk, którym zgodnie z wynikami inwentaryzacji za rok 2001 przypisuje się ponad 21% udział w całkowitej krajowej emisji PCDD/F. Oszacowanie emisji z pożarów wysypisk jest bardzo trudne i obarczone dużą niepewnością ze względu na brak szczegółowych danych w tym zakresie (brak danych na temat dokładnej liczby pożarów i ilości spalonych odpadów). Emisja z tej kategorii mogłoby zostać znacznie ograniczona przez zwiększenie udziału składowisk posiadających instalacje odgazowania. W roku 2001, wg danych GUS [3], spośród 1036 istniejących składowisk zorganizowanych tylko 112 wyposażonych było w tego typu instalację (w tym w 87 z nich gaz z instalacji nie był unieszkodliwiany przez spalenie a uchodził do atmosfery). Jednym ze znaczących źródeł emisji PCDD/F jest emisja z procesów związanych z metalurgią żelaza (spiekanie rud żelaza, produkcja surówki, produkcja stali; łączny udział tych podkategorii w całkowitej krajowej emisji PCDD/F w 2001 r. wyniósł ponad 8%) oraz z produkcją metali nieżelaznych (głównie wtórna produkcja aluminium i miedzi, udziały tych poszczególnych podsektorów w krajowej emisji PCDD/F wyniosły prawie 5%). Wskaźniki emisji zastosowane w inwentaryzacji dioksyn dla wymienionych kategorii pochodziły z pomiarów krajowych (spiekalnie) lub w przypadku braku danych krajowych (produkcja surówki, stali i metali nieżelaznych) wybrane zostały spośród wskaźników proponowanych w Standardized Toolkit for Identification and Quantification of Dioxin and Furan Releases [4] lub innych dostępnych opracowaniach [5-9]. Wybór odpowiednich wskaźników wymagał analizy i porównania technologii stosowanych w Polsce [10] z warunkami procesów, dla których oznaczone zostały poszczególne wskaźniki emisji przedstawione we wspomnianych opracowaniach. Dla przykładu, w przypadku produkcji wtórnej miedzi UNEP Chemical [4] proponuje trzy wskaźniki emisji dioksyn i furanów. Wartości tych wskaźników znacznie różnią się od siebie i wynoszą odpowiednio: 800 µg TEQ/t, 50 µg TEQ/t i 5 µg TEQ/t, przede wszystkim w zależności od stosowanych systemów ochrony powietrza. W Polsce producentami miedzi są: KGHM Polska Miedź producent miedzi pierwotnej przerabiający również złom miedzi, Walcownia metali Dziedzice producent prętów, rur i taśm z mosiądzu, HMN Szopienice S.A. - wytwarzająca między innymi blachy, krążki i rury cienkościenne z miedzi i mosiądzu, Hutmen S.A. producent rur, drutu i prętów oraz stopów odlewniczych z miedzi i jej stopów, Huta Będzin S.A. produkująca rury, pręty, kształtki, blachy z miedzi i mosiądzu oraz mosiądz odlewniczy, a także szereg mniejszych zakładów [10]. Ze względu na to, iż większość dużych hut jest dość dobrze wyposażona w urządzenia odpylające (elektrofiltry, chłodzenie, filtry workowe), a np. w KGHM złom miedziowy przetwarzany jest również w konwertorach, skąd gazy powstałe w tym procesie kierowane są do dalszego przerobu w fabryce kwasu siarkowego lub dopalane w kotłach ciepłowni [10] oraz dodatkowo ze względu na to, że czystość złomu określona jest Polskimi Normami, spośród wymienionych wskaźników emisji z Standardized Toolkit for Identification and Quantification of Dioxin and Furan Releases wybrano wskaźnik 50 µg TEQ/t (wskaźnik 800 µg TEQ/t wydaje się w świetle powyższych argumentów za wysoki. Natomiast 5 µg TEQ/t mógłby być wskaźnikiem za niskim z powodu istnienia w Polsce szeregu niewielkich zakładów przetwórstwa miedzi, gdzie systemy ochrony powietrza są na ogół znacznie gorsze niż w przypadku dużych hut z wysokiej skuteczności systemami redukcji emisji. 30

31 Wybór wskaźników emisji TZO ze spalania odpadów zależał przede wszystkim od warunków spalania - głównie od skuteczności oczyszczania powstających w procesie gazów. To kryterium pozwala na przyjęcie podziału funkcjonujących w Polsce spalarni na następujące kategorie: A - instalacje spełniające wymogi dyrektywy 2000/76/EC posiadające minimum trzystopniowy system oczyszczania gazów odlotowych obejmujący odpylanie (przede wszystkim filtry tkaninowe), usuwania gazów kwaśnych metodami chemicznymi (metoda mokra lub sucha) oraz adsorpcję (lotnych metali ciężkich i dioksyn), B - instalacje wyposażone w dwustopniowy system oczyszczania gazów odlotowych obejmujący bądź głównie mokry skruber (pracujący jednoczenie jako odpylacz i absorber), czasami współpracujący z cyklonem lub filtrem tkaninowym, albo wtrysk suchego reagenta wraz z filtrem tkaninowym, C - instalacje wyposażone w jednostopniowy system oczyszczania gazów odlotowych obejmujący najczęściej cyklon lub baterię cyklonów, D - instalacje nie posiadające żadnych systemów oczyszczania gazów odlotowych [11]. W przypadku spalania odpadów komunalnych, w jedynej istniejącej w Polsce spalarni tego typu odpadów, przyjęcie najniższych wskaźników emisji nie budzi wątpliwości, natomiast w przypadku odpadów medycznych i przemysłowych dobranie odpowiedniego wskaźnika wymaga analizy i podziału całkowitej ilości spalanych odpadów na ilości unieszkodliwiane w poszczególnych kategoriach spalarni [11]. Jest to niezwykle ważne biorąc pod uwagę rozpiętość wartości zalecanych wskaźników w zależności od skuteczności stosowanych systemów ochrony powietrza (wg Toolkit... np. dla spalania odpadów medycznych w spalarniach różnie wyposażonych w urządzenia redukcji emisji, wskaźniki wynosiły odpowiednio: 1 µg TEQ/t dla najnowocześniejszych spalarni, 525 i 3000 µg TEQ/t dla spalarni wyposażonych w systemy niższej skuteczności oraz µg TEQ/t dla instalacji bez redukcji emisji zanieczyszczeń, natomiast dla procesów spalania odpadów przemysłowych zalecano następujące wskaźniki: 0,5, 30, 350 i 3500 µg TEQ/t). W inwentaryzacji emisji PCDD/F w kategorii spalanie odpadów medycznych wykorzystano wskaźniki pochodzące z krajowych pomiarów, odpowiednio: 1,38, 68, 453,3 µg TEQ/t a w przypadku spalania odpadów przemysłowych wykorzystano wspomniane powyżej wskaźniki zalecane przez UNEP Chemical [4]. Przy inwentaryzacji emisji HCB i PCBs wybór wskaźników i podział aktywności odpowiadających danym wskaźnikom również musi opierać się na analizach stosowanych technologii i warunków prowadzenia poszczególnych procesów, analogicznie jak w przypadku dioksyn. Istotne jest podkreślenie faktu, że działania w kierunku poprawy jakości danych inwentaryzacyjnych powinny uwzględniać przede wszystkim opracowywanie wskaźników krajowych, bo wskaźniki te mogą znacznie odbiegać od zalecanych wskaźników domyślnych w danych kategoriach. Przykładem mogą być m.in. polskie wskaźniki emisji dioksyn w spalarniach odpadów medycznych (podane i porównane ze wskaźnikami domyślnymi powyżej) czy spiekalniach rud żelaza (polski wskaźnik 1,45 µg TEQ/t, a wskaźniki zalecane przez UNEP to: 0,3, 5 i 20 µg TEQ/t). Należy podkreślić również konieczność aktualizacji stosowanych wskaźników emisji okresowe weryfikacje powinny odzwierciedlać zachodzące zmiany technologii w poszczególnych branżach. Na podstawie danych inwentaryzacyjnych i identyfikacji głównych źródeł emisji TZO oraz oceny sytuacji i zachodzących zmian w poszczególnych sektorach wydaje się celowe rozszerzenie pomiarów i przeprowadzanie systematycznych przeglądów/analiz sytuacji przede wszystkim w następujących kategoriach: 31

32 gospodarka odpadami (spalanie odpadów) - sytuacja w tym zakresie zmienia się ciągle od kilku lat i wg oceny ekspertów [12] dane w zakresie warunków spalania a tym samym wskaźników emisji dobrze byłoby aktualizować w najbliższym okresie co ok. 2 lata; wprowadzanie nowych przepisów prawnych (w wyniku implementacji dyrektyw UE) powoduje istotne zmiany w gospodarce odpadami - maleje ilość powstających odpadów przemysłowych na skutek działań w zakresie czystszej produkcji i recyklingu odpadów przemysłowych, w zakresie gospodarki odpadami medycznymi i weterynaryjnymi obserwuje się zmniejszanie ilości odpadów przy jednoczesnym znaczącym wzroście ich kaloryczności (zwiększony udział tworzyw sztucznych) oraz spadek udziału spalanych odpadów dzięki selekcji odpadów u źródła (na oddziałach szpitalnych) oraz ze względu na pojawienie się sterylizatorów odpadów; w zakresie odpadów komunalnych i osadów ściekowych należy oczekiwać dalszego wzrostu zainteresowania metodami termicznymi; istniejące obecnie instalacje termicznego przekształcania odpadów w znacznej części nie są w stanie spełnić aktualnych wymogów w zakresie zarówno wyposażenia technicznego, organizacji procesu spalania jak i wielkości emisji, stąd obserwuje się ich systematyczną likwidację, np. w 2000 roku spalarni odpadów medycznych w Polsce było ok. 180, natomiast w 2002 już tylko 133 spalanie węgla w różnych sektorach - głównie w sektorze komunalnym i mieszkaniowym, który jest bardzo istotnym źródłem emisji TZO, a wielkość emisji i wskaźniki są tu bardzo trudne do określenia, ze względu na duże rozdrobnienie w zakresie tej kategorii, różne typy stosowanych pieców i urządzeń grzewczych oraz towarzyszący często spalaniu węgla proces współspalania odpadów, którego skalę trudno jest oszacować a może być ona bardzo różna w różnych regionach kraju i może ulegać istotnym zmianom, do uchwycenia których celowe jest przeprowadzenie odpowiednich analiz produkcja wtórna aluminium i miedzi jest to znaczące źródło emisji a brakuje krajowych badań i krajowych wskaźników w tym zakresie hutnictwo żelaza zachodząca restrukturyzacja i przekształcenia własnościowe mogą pociągać za sobą zmiany w tym sektorze; dodatkowy argument za uwzględnieniem tego sektora w programie badań to brak krajowych wyników pomiarów w tym zakresie (z wyjątkiem spiekalni rud żelaza) Literatura: [1] Kubica K. (2003): Zagrożenia trwałymi zanieczyszczeniami, zwłaszcza dioksynami i furanami z indywidualnych palenisk domowych i kierunki działań dla ich ograniczenia, Zabrze [2] Grochowalski A. (2001): Obliczenie i analiza wskaźników emisji dioksyn i furanów i WWA z wybranych typów źródeł na potrzeby krajowej inwentaryzacji emisji, Kraków 2001 (opracowani przygotowane na potrzeby pracy: Weryfikacja wskaźników emisji WWA, PCB, HCB i PCDD/F oraz skorygowanie bilansów emisji za lata , Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa, [3] GUS (2002): Infrastruktura komunalna w 2001 roku, Warszawa [4] UNEP Chemicals (2003): Standardized Toolkit for Identification and Quantification of Dioxin and Furan Releases, Genewa 2003 [5] Berdowski et al. (1995): Technical paper to the OSPARCOM-HELOCOM-UNECE emission heavy metals and persistent organic pollutants. 32

33 [6] Joint EMEP/CORINAIR Emission Inventory Guidebook. [7] Quass U., Fermann M. (1997): Identification of Relevant Industrial Sources of Dioxins and Furans in Europe The European Dioxin Inventory, LUA-NRW, Essen [8] Quass et al. (2000): Assessment of dioxin emission until 2005 The European Dioxin Emission Inventory - Stage II, LUA-NRW, [9] NILU (1999): Environmental Cycling of Selected Persistent Organic Pollutants (POPs) in the Baltic Region (POPCYCLING-Baltic), [10] Kołsut W. (2002): Przemysł informacje do inwentaryzacji emisji PCDD/PCDF, Warszawa, [11] Wielgosiński G. Politechnika Łódzka informacje niepublikowane, zbierane m.in. do przygotowania Planu Implementacji Dyrektywy 2000/76/EC w sprawie spalania odpadów. [12] Wielgosiński G. i inni: Opracowanie danych i aktualizacja inwentaryzacji emisji zanieczyszczeń ze spalania odpadów,

34 Analiza norm emisji TZO wprowadzonych lub planowanych w innych krajach, szczególnie w Unii Europejskiej. Analiza celowości i zakresu wprowadzenia lub uzupełnienia norm emisji TZO w Polsce. Normy emisji i uwolnień TZO Normy dotyczące emisji i uwolnień trwałych związków organicznych odnoszą się w Polsce do wybranych zanieczyszczeń i są zawarte w szeregu aktów prawnych (rozporządzenia, ustawy). Poniżej przedstawiono zakres tych uregulowań dla poszczególnych komponentów środowiska oraz porównanie z zapisami obowiązującymi kraje Unii Europejskiej na podstawie Dyrektyw. Opis norm zawartych w Dyrektywach UE przedstawiono w dalszej części niniejszego podrozdziału w Tablicy 5. Powietrze Normy emisji TZO do powietrza określono w Rozporządzeniu Ministra Środowiska 1 jedynie dla dioksyn i furanów. Normy zawarte w w/w rozporządzeniu zostały zamieszczone w Tablicy 1. Dotyczą one instalacji, w których są spalane lub współspalane odpady. Tablica 1. Normy emisji dioksyn i furanów do powietrza Lp. Źródło emisji Standardy emisyjne w ng/ m INSTALACJE SPALANIA ODPADÓW (Załącznik 5) ISTNIEJĄCE INSTALACJE SPALANIA ODPADÓW KOMUNALNYCH (Załącznik 6) ISTNIEJĄCE INSTALACJE SPALANIA ODPADÓW, W KTÓRYCH SPALANE SĄ OLEJE ODPADOWE (Załącznik 7) Piece do produkcji klinkieru cementowego, w których współspalane są odpady (Załącznik 8) Źródła spalania paliw, w których współspalane są odpady (Załącznik 8) Instalacje inne niż wymienione w pkt. 4. lub 5, w których współspalane są odpady 0,1 Średnia z próby o czasie trwania od 6 do 8 godzin, przy zawartości 11 % tlenu w gazach odlotowych 0,1 przy zawartości 11 % tlenu w gazach odlotowych 0,1 przy zawartości 3 % tlenu w gazach odlotowych 0,1 przy zawartości 10 % tlenu w gazach odlotowych 0,1 dla paliw ciekłych, przy zawartości 6 % tlenu w gazach odlotowych 0,1 Podane w Tablicy 1 normy emisji mają takie same wartości jak normy zawarte w Dyrektywie 94/67/EC dotyczącej spalania odpadów niebezpiecznych (patrz tablica 5). 1 ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ŚRODOWISKA z dnia 4 sierpnia 2003 r. w sprawie standardów emisyjnych z instalacji (Dz. U z dnia 18 września 2003 r.) 34

35 Odpady W przypadku odpadów przepisy Ustawy o odpadach 2 nie określają ilościowego limitu dla uwolnień TZO, natomiast definiują jakie trwałe związki organiczne powodują zaliczenie odpadów do kategorii odpadów niebezpiecznych, oraz zawierają zakazy dotyczące unieszkodliwiania PCB. Za odpady niebezpieczne (Lista A) uznaje się m.in. te, które składają się z: - biocydów i środków fitofarmaceutycznych (poz.4), - substancji zawierających PCB (np. dielektryki itp.) (poz.10), - wszelkich substancji lub przedmiotów zanieczyszczonych dowolną pochodną polichlorowanego dibenzofuranu (poz.17), - wszelkich substancji lub przedmiotów zanieczyszczonych dowolną pochodną polichlorowanej dibenzo-p-dioksyny (poz.18). Składniki odpadów (wg Załącznika 3), które kwalifikują je jako odpady niebezpieczne to m.in.: - C32 PCB, - C34 biocydy i substancje fitofarmaceutyczne (np. pestycydy), - C43 aromatyczne, policykliczne i heterocykliczne związki organiczne, - C49 jakąkolwiek pochodną polichlorowanego dibenzofuranu, - C50 jakąkolwiek pochodną polichlorowanej dibenzo-p-dioksyny, Art. 38. Ustawy o odpadach określa sposób unieszkodliwiania substancji zawierających PCB w sposób następujący: 1. Zakazuje się odzysku PCB. 2. Odpady zawierające PCB mogą być poddawane odzyskowi lub unieszkodliwiane tylko po usunięciu z tych odpadów PCB, z zastrzeżeniem ust Jeżeli usunięcie PCB z odpadów jest niemożliwe, do unieszkodliwienia odpadu zawierającego PCB stosuje się przepisy dotyczące unieszkodliwiania PCB. 4. PCB powinno być unieszkodliwiane poprzez spalanie w spalarniach odpadów niebezpiecznych. W przypadku spalania olejów odpadowych Rozporządzenie Ministra Środowiska 1 określa, że normy emisji (podane w Tablicy 1 p.3) odnoszą się do istniejących instalacji spalania odpadów, w których spalane są oleje odpadowe mające wartość opałową nie mniejszą niż 30 MJ/kg oraz zawierające mniej niż 50 ppm polichlorowanych węglowodorów aromatycznych (PCB). Natomiast Dyrektywa 75/439/EC dotycząca usuwania ze środowiska olejów odpadowych (patrz tablica 5) precyzuje warunek, że oleje odpadowe wykorzystywane jako paliwo nie zawierają PCB i polichrorowanych terfenyli (PCB/PCT) w stężeniu powyżej 50 ppm. Woda 2 USTAWA z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (Dz. U z dnia 20 czerwca 2001 r.) 35

36 Ustawa Prawo wodne 3 odnosi się do trwałych związków organicznych w formie zakazu. Wg art ścieki wprowadzane do wód lub do ziemi w ramach zwykłego albo szczególnego korzystania z wód, oczyszczone w stopniu wymaganym przepisami ustawy, nie mogą zawierać: - dwuchloro-dwufenylo-trójchloroetanu (DDT), - wielopierścieniowych chlorowanych dwufenyli (PCB) - wielopierścieniowych chlorowanych trójfenyli (PCT), Ścieki Normy uwolnień trwałych związków organicznych w formie ścieków zostały sformułowane w dwojaki sposób: - w odniesieniu do objętości ścieków (stężenie), - w odniesieniu do wielkości produkcji. Odniesienie do objętości ścieków W Rozporządzeniu Ministra Środowiska 4 z roku 2002 w Załączniku nr 3 przedstawiono najwyższe dopuszczalne wartości stężeń dla oczyszczonych ścieków przemysłowych (Tablica 2). W Załączniku nr 5 przedstawiono najwyższe dopuszczalne wartości stężeń dla ścieków pochodzących z oczyszczania gazów odlotowych, z procesu termicznego przekształcania odpadów (Tablica 3). Odniesienie do wielkości produkcji W Rozporządzeniu Ministra Środowiska 5 z roku 2003 w Załączniku nr 3 przedstawiono najwyższe dopuszczalne masy substancji, które mogą być odprowadzane w ściekach przemysłowych, przypadające na jednostkę powstającego produktu (Tablica 4). 3 USTAWA z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne. (Dz. U. Nr 115, poz. 1229) 4 ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ŚRODOWISKA z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie warunków, jakie należy spełnić przy wprowadzaniu ścieków do wód lub do ziemi oraz w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego. (Dz. U. Nr 212, poz. 1799) 5 ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ŚRODOWISKA z dnia 31 stycznia 2003 r. w sprawie dopuszczalnych mas substancji, które mogą być odprowadzane w ściekach przemysłowych (Dz. U. Nr 35, poz. 309) 36

37 Tablica 2. Najwyższe dopuszczalne wartości wskaźników zanieczyszczeń dla oczyszczonych ścieków przemysłowych *) Lp. Nazwa wskaźnika Rodzaj produkcji 6 Aldryna (C 12 H 8 Cl 6 ) Dieldryna (C 12 H 8 Cl 16 O) Endryna (C 12 H 8 Cl 6 O) Produkcja aldryny i/lub dieldryny, i/lub endryny łącznie z konfekcjonowaniem tych substancji w tym samym zakładzie Jednostka miary Najwyższa dopuszczalna wartość mg/l średnia dobowa średnia miesięczna mg/l ścieków 1) 0,01 0,002 7 Heksachlorobenzen (HCB) Produkcja i przetwórstwo heksachlorobenzenu (HCB) mg HCB/l ścieków 2,0 1,0 Produkcja nadchloroetylenu (PER) i tetrachloroetanu (CCl 4 ) przez nadchlorowanie Przemysł metali nieżelaznych Produkcja trichloroetylenu (TRI) i/lub nadchloroetylenu (PER) za pomocą innych procesów Inne zakłady mg HCB/l ścieków mg HCB/l ścieków mg HCB/l ścieków mg HCB/l ścieków 3,0 1,5 0,003 2) 2) 2,0 1,0 *) Nie dotyczy ścieków z oczyszczania gazów odlotowych z procesu termicznego przekształcania odpadów 1) Wartości dopuszczalne dotyczą sumarycznego zrzutu aldryny, dieldryny, endryny i izodryny 2) Normy zostaną ustalone do końca 2003 r. po przeprowadzeniu niezbędnych badań. Normy podane w Tablicy 2 są zgodne z wartościami podanymi w Dyrektywie 86/280/EC dotyczącej uwalniania do środowiska substancji niebezpiecznych (patrz tablica 5), przy czym polskie uregulowania rozszerzono o zapisy dla kategorii Przemysł metali nieżelaznych oraz Inne zakłady. Tablica 3. Najwyższe dopuszczalne wartości wskaźników zanieczyszczeń dla ścieków pochodzących z oczyszczania gazów odlotowych, z procesu termicznego przekształcania odpadów 1) Lp. Nazwa substancji Jednostka miary Najwyższa dopuszczalna wartość 2) 13 Dioksyny i furany, określone jako suma indywidualnych dioksyn i furanów mg/l 0,3 1) Najwyższe dopuszczalne wartości wskaźników zanieczyszczeń dla ścieków pochodzących z oczyszczania gazów odlotowych z procesu termicznego przekształcania odpadów stosuje się od dnia 28 grudnia 2005 r. 2) Analizy wykonuje się z próbek niefiltrowanych. Nie znaleziono w Dyrektywach UE odpowiednika uregulowania zawartego w Tablicy 3. 37

38 Tablica 4. Najwyższe dopuszczalne masy niektórych substancji szczególnie szkodliwych, które mogą być odprowadzane w ściekach przemysłowych. Lp. Nazwa substancji 6 7 Aldryna (C 12 H 8 Cl 6 ) Dieldryna (C 12 H 8 Cl 16 O) Endryna (C 12 H 8 Cl 6 O) Izodryna (C 12 H 8 Cl 6 ) Heksachlorobenzen (HCB) Rodzaj produkcji Produkcja aldryny i/lub dieldryny, i/lub endryny łącznie z konfekcjonowaniem tych substancji w tym samym zakładzie Produkcja i przetwórstwo heksachlorobenzenu Produkcja nadchloroetylenu (PER ) i tetrachloroetanu (CCl 4 ) przez nadchlorowanie Jednostka miary Najwyższa dopuszczalna wartość w jednym lub więcej okresach średnia średnia dobowa miesięczna g /t całkowitej zdolności produkcyjnej 15,0 3,0 zakładu 3) g HCB/t zdolności produkcyjnej HCB g HCB/t zdolności produkcyjnej PER+ CCl 4 20,0 10,0 3,0 1,5 Normy podane w Tablicy 4 są zgodne z wartościami podanymi w Dyrektywie 86/280/EC dotyczącej uwalniania do środowiska substancji niebezpiecznych (patrz tablica 5) Produkty Dyrektywy 86/363/EEC oraz 90/642/EEC zawierają normy dla produktów takich jak herbata, zboża, mięso i jego przetwory, podroby i tłuszcz zwierzęcy, mleko krowie i śmietana oraz jaja (Tablica 5). Dla Polski maksymalne poziomy pozostałości substancji chemicznych w wybranych produktach żywnościowych pochodzenia roślinnego i zwierzęcego zostały podane w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia 6 i przedstawione dla TZO poniżej w tablicach 6, 7 i 8. Normy w Dyrektywach Unii Europejskiej W Tablicy 5 zamieszczono wybrane regulacje dotyczące TZO zawarte w Dyrektywach UE. Normy mające postać stężeń lub wskaźników na jednostkę produkcji, przedstawiono w podziale na komponenty środowiska oraz poszczególne trwałe związki organiczne. Podano nazwę odpowiedniego aktu prawnego, jego adres internetowy w bazie UNEP CHEMICALS Data Bank, rodzaj regulacji i jej skrócony opis. Część uregulowań nie zawiera wartości liczbowych a jedynie ogólne zalecenia lub nakazy. 6 ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ZDROWIA z dnia 19 grudnia 2002 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych poziomów pozostałości środków chemicznych stosowanych przy uprawie, ochronie, przechowywaniu i przewozie roślin, które mogą znajdować się w środkach spożywczych lub na ich powierzchni bez szkody dla zdrowia lub życia człowieka (Dz. U. z 2003 r. Nr 21, poz. 177) 38

39 Tablica 5.Regulacje Unii Europejskiej dotyczące TZO ze szczególnym uwzględnieniem norm emisji Nazwa aktu prawnego i adres internetowy UNEP Rodzaj regulacji i treść normy POWIETRZE Dioksyny i furany Council Directive 94/67/EC of 16 December 1994 on the emisja do powietrza maksymalne dopuszczalne stężenie w gazach odlotowych incineration of hazardous waste Emisja dioksyn i furanów ze spalarni. Wszystkie średnie wartości pomiarów za okres minimum 6 godzin i maksimum 8 godzin nie mogą przekroczyć wartości progowej 0,1 ng TEQ/m3. Ta wartość al?irecno= &iaction= progowa zdefiniowana jest jako dla suma stężeń poszczególnych dioksyn i furanów przemnożonych przez odpowiadające im współczynniki ekwiwalentu toksyczności. WODA Aldryna Council Directive of 12 June 1986 on limit values and quality objectives for discharges of certain dangerous substances included in List I of the Annex to Directive 76/464/EEC (86/280/EEC) al?irecno= &iaction= Council Directive of 12 June 1986 on limit values and quality objectives for discharges of certain dangerous substances included in List I of the Annex to Directive 76/464/EEC (86/280/EEC) al?irecno= &iaction= Emisja do wody maksymalne dopuszczalne stężenie Wartości progowe całkowitego ładunku aldryny, dieldryny, endryny i isodryny w ściekach opuszczających zakład przemysłowy: Średnia miesięczna przy produkcji dla aldryny (w tym preparatów) na terenie tego samego zakładu ) wynosi 2 μg/l ścieków lub 3 g/t całkowitej produkcji; wartość średnia dzienna wynosi 10 μg/l lub 15 g/t. Środowisko wodne maksymalne dopuszczalne stężenie Stężenie w powierzchniowych wodach śródlądowych, ujściach rzek, wodach przybrzeżnych wewnętrznych i terytorialnych nie może przekroczyć dla aldryny 10 ng/l (stężenie odnosi się do średniej arytmetycznej wyników otrzymanych w ciągu jednego roku). 39

40 Dieldryna Council Directive of 16 June 1975 concerning the quality required of surface water intended for the abstraction of drinking water in the Member States (75/440/EEC) al?irecno= &iaction= Dieldryna Council Directive of 12 June 1986 on limit values and quality objectives for discharges of certain dangerous substances included in List I of the Annex to Directive 76/464/EEC (86/280/EEC) al?irecno= &iaction= Council Directive of 12 June 1986 on limit values and quality objectives for discharges of certain dangerous substances included in List I of the Annex to Directive 76/464/EEC (86/280/EEC) al?irecno= &iaction Powierzchnia wód maksymalne dopuszczalne stężenie Wartość progowa dla pestycydów ogółem (akarycyd, heksachlorocykloheksan - BHC, dieldryna) w słodkich wodach powierzchniowych wykorzystywanych lub planowanych na cele pitne: 0,001 mg/l przy prostym fizycznym oczyszczaniu wody i dezynfekcji; 0,0025 przy normalnym fizycznym oczyszczaniu wody i dezynfekcji; 0,005 mg/l przy intensywnym oczyszczaniu wody i dezynfekcji. Wartości progowe całkowitego ładunku aldryny, dieldryny, endryny i isodryny w ściekach opuszczających zakład przemysłowy: Średnia miesięczna przy produkcji dla dieldryny (w tym preparatów) na terenie tego samego zakładu wynosi 2 μg/l ścieków lub 3 g/t całkowitej produkcji; wartość średnia dzienna wynosi 10 μg/l or 15 g/t. Stężenie w powierzchniowych wodach śródlądowych, ujściach rzek, wodach przybrzeżnych wewnętrznych i terytorialnych nie może przekroczyć dla dieldryny 10 ng/l (stężenie odnosi się do średniej arytmetycznej wyników otrzymanych w ciągu jednego roku). 40

41 Endryna Council Directive of 12 June 1986 on limit values and quality objectives for discharges of certain dangerous substances included in List I of the Annex to Directive 76/464/EEC (86/280/EEC) al?irecno= &iaction Council Directive of 12 June 1986 on limit values and quality objectives for discharges of certain dangerous substances included in List I of the Annex to Directive 76/464/EEC (86/280/EEC) al?irecno= &iaction= DDT Council Directive of 12 June 1986 on limit values and quality objectives for discharges of certain dangerous substances included in List I of the Annex to Directive 76/464/EEC (86/280/EEC) al?irecno= &iaction Emisja do wody maksymalne dopuszczalne stężenie Wartości progowe całkowitego ładunku aldryny, dieldryny, endryny i isodryny w ściekach opuszczających zakład przemysłowy: Średnia miesięczna przy produkcji dla endryny (w tym preparatów na terenie tego samego zakładu) wynosi 2 μg/l ścieków lub 3 g/t całkowitej produkcji; wartość średnia dzienna wynosi 10 μg/l or 15 g/t. Stężenie w powierzchniowych wodach śródlądowych, ujściach rzek, wodach przybrzeżnych wewnętrznych i terytorialnych nie może przekroczyć dla endryny 5 ng/l (stężenie odnosi się do średniej arytmetycznej wyników otrzymanych w ciągu jednego roku). Emisja do wody maksymalne dopuszczalne stężenie Wartości progowe dla DDT (DDT oznacza sumę izomerów p,p'-ddt, o,p'-ddt, p,p'- DDD and p,p'-dde) w ściekach z zakładu przemysłowego: Średnia miesięczna przy produkcji DDT, w tym metabolitów DDT, w tym samym zakładzie wynosi 0. 2 mg/l ścieków lub 4 g/t DDT wytworzonego lub wykorzystywanego; wartość średnia dzienna wynosi 0,4 mg/l lub 8 g/t. Dla nowych zakładów, najlepsze dostępne techniki powinny umożliwić obniżenie standardu emisji DDT do wartości poniżej 1 g/t produkowanej substancji. 41

42 Council Directive of 12 June 1986 on limit values and quality objectives for discharges of certain dangerous substances included in List I of the Annex to Directive 76/464/EEC (86/280/EEC) al?irecno= &iaction= HCB Council Directive of 12 June 1986 on limit values and quality objectives for discharges of certain dangerous substances included in List I of the Annex to Directive 76/464/EEC (86/280/EEC) al?irecno= &iaction= Council Directive of 12 June 1986 on limit values and quality objectives for discharges of certain dangerous substances included in List I of the Annex to Directive 76/464/EEC (86/280/EEC) al?irecno= &iaction= Aldryna, Dieldryna, DDT, Endryna, Chlordan, HCB, Mireks, Toksapfen, Heptachlor, PCB Council Directive of 4 May 1976 on pollution caused by certain dangerous substances discharged into the aquatic environment of the Community (76/464/EEC) Środowisko wodne maksymalne dopuszczalne stężenie Stężenie p,p'-ddt w powierzchniowych wodach śródlądowych, ujściach rzek, wodach przybrzeżnych wewnętrznych i morskich terytorialnych nie może przekroczyć 10 ng/l. Stężenie całkowitego DDT (p,p'-ddt, o,p'-ddt, p,p'-ddd and p,p'-dde) w powierzchniowych wodach śródlądowych, ujściach rzek, wodach przybrzeżnych wewnętrznych i morskich terytorialnych nie może przekroczyć 25 ng/l. Środowisko wodne maksymalne dopuszczalne stężenie Stężenie HCB w wodach śródlądowych, ujściach rzek, wodach przybrzeżnych wewnętrznych i terytorialnych nie może przekroczyć 0,03 μg/l (stężenie odnosi się do średniej arytmetycznej wyników otrzymanych w ciągu jednego roku). Emisja do wody maksymalne dopuszczalne stężenie Wartości progowe dla HCB w ściekach opuszczających zakład przemysłowy: 1. Średnia miesięczna przy produkcji i przetwarzaniu HCB wynosi 1 mg/l ścieków lub 10 g HCB/t produkcji HCB; wartość średnia dzienna wynosi 2 mg/l lub 20 g HCB/t. 2. Średnia miesięczna przy produkcji perchloroetylenu (PER) i czterochlorku węgla (CCl 4 ) poprzez chlorowanie wynosi 1,5 mg/l ścieków lub 1,5 g HCB/t łącznej produkcji PER i CCl 4 ; wartość średnia dzienna wynosi 3 mg/l ścieków lub 3 g HCB/t. 42

43 al?irecno= &iaction= Aldryna, Dieldryna, DDT, Endryna, Chlordan, HCB, Mireks, Toksapfen, Heptachlor, PCB Council Directive of 17 December 1979 on the protection of groundwater against pollution caused by certain dangerous substances (80/68/EEC) al?irecno= &iaction ODPADY PCB Council Directive of 6 April 1976 on the disposal of polychlorinated biphenyls and polychlorinated terphenyls.(76/403/eec). al?irecno= &iaction= Wymagane jest pozwolenie odpowiednich władz dla tego rodzaju uwolnień. Wymaganie wprowadzenia standardów emisji. Możliwość udzielenia pozwolenia pod warunkiem wykonania oceny wszystkich bezpośrednich i potencjalnych uwolnień do wód gruntowych oraz spełniania wszelkich technicznych warunków ochrony wód gruntowych. Zakaz niekontrolowanych uwolnień; usuwanie metodami nie wpływającymi negatywnie na zdrowie ludzi i środowisko w wyznaczonych autoryzowanych instalacjach. Council Directive of 12 December 1991 on hazardous waste (91/689/EEC). al?irecno= &iaction= Council Decision of 1 February 1993 on the conclusion, on behalf of the community, of the convention on the control of transboundary movements of hazardous wastes and their disposal (Basel Convention) (93/98/EEC) al?irecno= &iaction= Wymagania podjęcia odpowiednich kroków dla zapewnienia właściwej gospodarki odpadami niebezpiecznymi Wymagane przestrzeganie ograniczeń importu lub eksportu w ramach Konwencji Bazylejskiej 43

44 Commission Decision of 20 December 1993 establishing a list of wastes pursuant to article 1 (A) of Council Directive 75/442/EEC on waste al?irecno= &iaction= Council Decision of 22 December 1994 establishing a list of hazardous wastes pursuant to article 1 (4) of Council Directive 91/689/EEC on hazardous waste al?irecno= &iaction= Council Regulation (EEC) No 259/93 of 1 February 1993 on the supervision and control of shipments of waste within, into and out of the European Community al?irecno= &iaction= Council Directive 96/59/EC of 16 September 1996 on the disposal of polychlorinated biphenyls and polychlorinated terphenyls (PCB/PCT) al?irecno= &iaction= Council Directive of 16 June 1975 on the disposal of waste oils (75/439/EEC) al?irecno= &iaction= Council Directive of 17 December 1979 on the protection of groundwater against pollution caused by certain dangerous substances (80/68/EEC) al?irecno= &iaction= Wymagania: ograniczenie powstawania hydraulicznych olejów odpadowych zawierających PCB; usuwanie metodami nie wpływającymi negatywnie na zdrowie ludzi i środowisko; Zakaz niekontrolowanych uwolnień. Usuwane odpady niebezpieczne powinny być we właściwy sposób pakowane, oznakowane i rejestrowane. Odpady, substancje i wyroby zawierające lub skażone PCB powyżej 50 mg/kg znajdują się na liście odpadów niebezpiecznych ("RED LIST OF WASTES"). Strony podejmą niezbędne działania aby: 2) utworzono inwentaryzacje sprzętu zawierającego PCB w ilości powyżej 5 dm 3, 9) transformatory zawierające powyżej % wagowo PCBs podlegały dekontaminacji w ściśle określonych warunkach. Strony zapewnią, że oleje odpadowe wykorzystywane jako paliwo nie zawierają PCB i polichrorowanych terfenyli (PCB/PCT) w stężeniu powyżej 50 ppm. Możliwość udzielenia pozwolenia pod warunkiem wykonania oceny wszystkich bezpośrednich i potencjalnych uwolnień do wód gruntowych oraz spełniania wszelkich technicznych warunków ochrony wód gruntowych. 44

45 Council Directive 76/769/EEC of 27 July 1976 on the approximation of the laws, regulations and administrative provisions of the Member States relating to restrictions on the marketing and use of certain dangerous substances and preparations al?irecno=168&iaction= Nie mogą być wykorzystywane PCBs, z wyjątkiem jednochloro i dwuchloro bifenyli lub preparaty, w tym oleje odpadowe, o zawartości PCB wyższej niż 0,005% wagowo. ŻYWNOŚĆ HCB Council Directive of 27 November 1990 on the fixing of maximum levels for pesticide residues in and on certain products of plant origin, including fruit and vegetables (90/642/EEC) al?irecno= &iaction= Council Directive of 24 July 1986 on the fixing of maximum levels for pesticide residues in and on cereals (86/362/EEC) al?irecno= &iaction= Council Directive of 24 July 1986 on the fixing of maximum levels for pesticide residues in and on foodstuffs of animal origin (86/363/EEC) al?irecno= &iaction= Maksymalny poziom pozostałości pestycydów w żywności Herbata: 0,01 mg/l. Maksymalny poziom pozostałości pestycydów w żywności Zboża: 0,01 mg/kg. Maksymalny poziom pozostałości pestycydów w żywności Mięso, przetwory mięsne, podroby i tłuszcz zwierzęcy: 0,2 mg/kg tłuszczu. Mleko krowie i śmietana: 0,01 mg/kg. Jaja świeże w skorupach, żółtko jaj: 0,02 mg/kg. 45

46 PRODUKTY Dioksyny Council Directive of 27 July 1976 on the approximation of the laws of the Member States relating to cosmetic products (76/768/EEC) al?irecno= &iaction= Wyroby kosmetyczne nie mogą zawierać dioksyn MONITORING Dieldryna Council Directive of 9 October 1979 concerning the methods of measurement and frequencies of sampling and analysis of surface water intended for the abstraction of drinking water in the member states (79/869/EEC) Metody referencyjne pomiarów al?irecno= &iaction= Heksachlorobenzen Council Directive of 28 June 1990 on the protection of workers from the risks related to exposure to carcinogens at work (sixth individual directive within the meaning of article 16(1) of Directive 89/391/EEC). (90/394/EEC). al?irecno= &iaction= Wymagania: dokonanie oceny zagrożenia dla zdrowia i bezpieczeństwa pracowników; ograniczenie wykorzystywania HCB i/lub zastąpienie inną substancją; stosowanie środków zmniejszających zagrożenie pracowników 46

47 Tablica 6. Najwyższe dopuszczalne poziomy pozostałości trwałych związków organicznych w środkach spożywczych pochodzenia roślinnego Nazwa środka chemicznego Najwyższe dopuszczalne poziomy pozostałości (mg/kg produktu) Nazwa środka spożywczego ALDRYNA (łącznie z dieldryną w przeliczeniu na dieldrynę) 0,02 herbata CHLORDAN 0,02 herbata DDT 0,05 owoce cytrusowe 0,05 pozostałe owoce 0,05 warzywa 0,05 ziemniaki 0,05 chmiel 0,2 herbata 0,05 pozostałe środki spożywcze pochodzenia roślinnego ENDRYNA 0,01 owoce cytrusowe 0,01 owoce, warzywa 0,01 ziemniaki 0,01 herbata 0,01 pozostałe środki spożywcze pochodzenia roślinnego HEKSACHLOROBENZEN (HCB) 0,01 herbata HEPTACHLOR 0,01 owoce cytrusowe 0,01 owoce, warzywa 0,01 ziemniaki 0,02 herbata 0,01 pozostałe środki spożywcze pochodzenia roślinnego TOKSAFEN (jak KAMFECHLOR) 0,1 owoce cytrusowe 0,1 owoce, warzywa 0,1 ziemniaki 0,1 herbata 0,1 chmiel 0,1 pozostałe środki spożywcze poch. roślinnego Źródło: Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 19 grudnia

48 Tablica 7. Najwyższe dopuszczalne poziomy pozostałości trwałych związków organicznych w lub na ziarnie zbóż Nazwa środka chemicznego ALDRYNA(łącznie z dieldryną w przeliczeniu na dieldrynę), ENDRYNA, HEKSACHLOROBENZEN (HCB), HEPTACHLOR CHLORDAN Najwyższe dopuszczalne poziomy pozostałości (mg/kg produktu) 0,01 ziarno zbóż 0,02 ziarno zbóż DDT (suma DDT, DDE i DDD) 0,05 ziarno zbóż Źródło: Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 19 grudnia 2002 Tablica 8. Najwyższe dopuszczalne poziomy pozostałości trwałych związków organicznych mających powinowactwo do tłuszczu w lub na środkach spożywczych pochodzenia zwierzęcego Nazwa środka chemicznego Najwyższe dopuszczalne poziomy pozostałości (mg/kg tłuszczu) mięso i jego przetwory mleko i jego przetwory jaja bez skorup ALDRYNA (łącznie z dieldryną w przeliczeniu na dieldrynę) 0,2 0,006 0,02 CHLORDAN 0,05 0,002 0,005 DDT (suma DDT, DDE i DDD) 1,0 0,04 0,05 ENDRYNA 0,05 0,001 0,005 HEPTACHLOR 0,2 0,004 0,02 Źródło: Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 19 grudnia

49 Podsumowanie W ramach analizy zakresu norm dotyczących trwałych związków organicznych dokonano porównania zakresu odpowiednich przepisów polskich i unijnych. Wynik tego porównania przedstawiono w Tablicy 9. Tablica 9. Porównanie zakresu norm polskich i unijnych dotyczących TZO Komponent i zakres TZO Normy - Przepisy polskie Odniesienie do norm UE Powietrze Emisja dioksyn i furanów Odpady Zawartość PCB do 50 ppm w spalanych olejach odpadowych Ścieki Aldryna, Dieldryna, Endryna, HCB Zawartość dioksyn i furanów w ściekach z oczyszczania gazów odlotowych Produkty Maksymalny poziom pozostałości pestycydów (HCB) w żywności Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 4 sierpnia 2003 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 4 sierpnia 2003 W odniesieniu do objętości ścieków - Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 29 listopada 2002 W odniesieniu do wielkości produkcji - Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 31 stycznia 2003 W odniesieniu do objętości ścieków - Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 29 listopada 2002 Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 19 grudnia 2002 Zgodność z zapisami Dyrektywy 94/67/EC Zgodność z zapisami Dyrektywy 75/439/EC Zgodność z zapisami Dyrektywy 86/280/EC Zgodność z zapisami Dyrektywy 86/280/EC Brak odpowiednich zapisów Dyrektywa 86/363/EEC oraz Dyrektywa 90/642/EEC Analiza informacji z Tablicy 9 prowadzi do wniosku, że polskie unormowania dotyczące trwałych związków organicznych są w dużym stopniu zgodne z przepisami UE. Rozważając celowość i zakres wprowadzenia lub uzupełnienia norm emisji TZO w Polsce można sformułować następujące wnioski: - zakres norm w przepisach UE został generalnie odzwierciedlony w prawodawstwie polskim i nie wymaga uzupełnienia, - należy śledzić stan nowych uregulowań dotyczących norm TZO w ramach UE, aby ewentualnie wprowadzić je również w Polsce. 49

50 Opracowanie założeń do monitoringu i inwentaryzacji uwolnień TZO do powietrza, wody i powierzchni ziemi. Zalecenia do monitoringu zanieczyszczeń objętych Konwencją Sztokholmską Cele i zalecenia ogólne Opracowanie i realizacja efektywnych działań zmierzających do redukcji TZO w środowisku wymaga pełnej inwentaryzacji źródeł tych zanieczyszczeń i znajomości zagadnień dotyczących ich przenoszenia. Dokładne informacje o stężeniach zanieczyszczeń w środowisku pozwalają na ustalanie odpowiedniej polityki ekologicznej a z drugiej strony na ocenę realizacji jej założeń. Oczekuje się, że rozwinięcie systemu monitoringu zanieczyszczeń objętych Konwencją może dodatkowo ułatwić decyzję o wprowadzeniu na listę Konwencji nowych substancji o podobnych właściwościach, a także ułatwi rozwój monitoringu i badań związanych z zupełnie innymi typami zanieczyszczeń. Monitoring ma również na celu umożliwienie oceny zagrożeń zdrowia człowieka związanych z występowaniem zanieczyszczeń w środowisku i podjęcia odpowiednich działań prewencyjnych w tym kierunku. Narzędziem ułatwiającym analizę danych z monitoringu poprzez umożliwienie opracowania odpowiednich modeli, a jednocześnie elementem pomocnym w opracowywaniu strategii redukcji TZO jest inwentaryzacji źródeł emisji/uwalniania zanieczyszczeń do środowiska. Przy tworzeniu systemu monitoringu i konkretnych zaleceń dotyczących wyboru miejsc, okresu i częstotliwości poboru próbek należy wziąć pod uwagę m.in.: informacje na temat produkcji i stosowania substancji/preparatów zawierających zanieczyszczenia z omawianej grupy (również w przeszłości), aktualne i historyczne dane o emisji w regionie, przepływ zanieczyszczeń w środowisku, ruch powietrza i wody, zarówno w pojęciu lokalnym jak również szerszym (poza regionem, w sąsiednich krajach), poziomy tła dla wszystkich badanych komponentów środowiska, występujące również wokół kraju. Przy wyborze materiału biologicznego do badań należy uwzględnić pozycję organizmów w piramidzie troficznej i rozprzestrzenienie gatunku na terenie kraju i w krajach sąsiednich, aby zapewnić możliwość pozyskania próbek do analiz porównawczych. Wybór metod próbkowania i analiz powinien zapewnić dobrą jakość danych (dobra precyzję i dokładność), mając na względzie również zmniejszanie się w przyszłości stężeń oznaczanych zanieczyszczeń, co wymaga stosowania metod analitycznych o dużej czułości. Ze względu na przyszłe badania dotyczące wieloletnich zmian poziomów TZO w środowisku i ewentualne rozszerzenie monitoringu o nowe zanieczyszczenia, sprawą istotną byłoby zachowanie próbek do przeprowadzenia ich analiz w przyszłości, kiedy to będą stanowić cenne źródło informacji na temat danych historycznych. Przy projektowaniu systemu monitoringu sprawą niezmiernie istotną jest jego racjonalne powiązanie z wcześniej stworzonymi i funkcjonującymi systemami monitoringu (na poziomie lokalnym, krajowymi, regionalnym oraz globalnym), w celu wykorzystania już istniejącego potencjału badawczego. W związku z tym rozszerzenie lub wprowadzenie nowego systemu monitoringu powinna poprzedzić szczegółowa analiza istniejących systemów na wszystkich poziomach. Główne zadania monitoringu substancji objętych Konwencją to: określanie średnich stężeń zanieczyszczeń ujętych w Konwencji Sztokholmskiej (dioksyny i furany, toksafen, polichlorowane bifenyle, heksachlorobenzen, DDT, aldryna, dieldryna, endryna, chlordan, heptachlor, mireks) w różnych komponentach 50

51 środowiska: powietrzu, wodzie, osadach dennych, glebie i organizmach żywych oraz przewidywanie przyszłych trendów dotyczących koncentracji tych zanieczyszczeń zbieranie danych dotyczących krótkoterminowych zmian i fluktuacji przestrzennych pozwalających na ustalenie głównych źródeł TZO w kraju (i ewentualnie w sąsiednich rejonach), warunków emisji zanieczyszczeń, ich transportu oraz na określenie tła obserwacja poziomu wymienionych zanieczyszczeń w organizmach długo żyjących zwierząt należących do wyższych poziomów piramidy pokarmowej (troficznej), u których występuje tendencja do akumulacji TZO, w celu określenia stanu zanieczyszczenia środowiska tymi związkami i możliwości jego porównania z sytuacją w innych regionach. Przy ustalaniu wytycznych do monitoringu należy uwzględnić właściwości konkretnego badanego zanieczyszczenia oraz komponentu środowiska, którego dotyczą badania. Poniżej zestawione zostały podstawowe kwestie, jakie należy wziąć pod uwagę przy monitoringu TZO odpowiednio w powietrzu, wodzie, osadach dennych, glebie i organizmach żywych. Powietrze Przy monitoringu zanieczyszczeń w powietrzu należy uwzględniać m.in.: równowagę dynamiczną istniejącą pomiędzy powietrzem i innymi komponentami środowiska (równowaga gleba-powietrze, woda-powietrze), zmiany warunków pogodowych (głównie temperatury) w związku z tym zaleca się pobieranie próbek we wszystkich porach roku, a co najmniej w najzimniejszej i najcieplejszej, a dodatkowo, w celu uniknięcia wpływu krótkoterminowych, gwałtownych zmian atmosferycznych próbkowanie powinno prowadzić się w przeciągu 1-2 tygodni. Próbkowanie i metoda analityczna powinna być dobrana zgodnie z aktualnie zalecanymi metodami, odpowiednio do rodzaju substancji i jej stężenia. Należy też uwzględnić ruch powietrza i napływ zanieczyszczeń spoza kraju oraz przeprowadzić analizę krajowych i pozakrajowych źródeł emisji, łącznie z danymi historycznymi. Aby w pełni wyjaśnić źródła zmian krajowego poziomu stężeń TZO celowe byłoby prowadzenie ciągłego monitoringu przez cały rok lub częsty pobór dużych próbek w ciągu roku w różnych miejscach kraju, a ostatecznie modelowe przedstawienie przemieszczania się (przenoszenia) badanych zanieczyszczeń. Przy wyborze miejsc poboru próbek istotne jest nie tylko uwzględnienie warunków lokalizacji pod względem np. gęstości zaludnienia, stopnia urbanizacji i uprzemysłowienia terenu, gdzie pobierane będą próbki, ale również mobilności i czasu połowicznego rozpadu oznaczanych substancji. Ogólnie zaleca się, że odległość pomiędzy ustalonymi punktami pomiarowymi nie powinna przekraczać odległości na jakie mogą zostać przetransportowane zanieczyszczenia w czasie równym czasowi ich połowicznego rozpadu (np. w Japonii, w związku z tym kryterium, zaproponowano usytuowanie punktów pomiarowych co 100 kilometrów). Woda Monitoring środowiska wodnego powinien objąć wody z głównych rzek na terenie kraju, z przybrzeżnej strefy Morza Bałtyckiego i wybranych jezior. Priorytetowym celem jest określenie strumienia zanieczyszczeń wprowadzanego z rzek lądu do morza, co wskazuje na lokalizację punktów pomiarowych przy ujściu rzek i w pobliżu większych miast usytuowanych na wybrzeżu, ale w celu wyjaśnienia zagadnień związanych z transportem zanieczyszczeń zaleca się również pobór próbek w środkowym i górnym biegu rzek. Przy 51

52 monitoringu wód należy uwzględnić napływ zanieczyszczeń z lądu, daleki transport zanieczyszczeń z opadów, z topnienia śniegu itp. Zakłada się, że w wodach rzek poziom TZO nie wykazuje bardzo dużych fluktuacji, ale, biorąc pod uwagę sezonowe zmiany temperatur i stanu wód zaleca się pobór próbek we wszystkich porach roku. Dodatkowo przy ustalaniu miejsc próbkowania istnieje konieczność uwzględniania takich aspektów jak np. forma zagospodarowania terenu, obecność składowiska odpadów itp. W przypadku wód przybrzeżnych zalecane jest, aby miejsca poboru próbek odpowiadały punktom wybranym dla próbkowania osadów dennych i próbek biologicznych, co umożliwia analizę zależności między stężeniami w wodzie, osadach i materiale biologicznym. Lokalizacja punktów pomiarowych w sąsiedztwie miejsc poboru próbek powietrza pozwoliłaby dodatkowo na analizy równowagi woda-powietrze. Ustalenie liczby punktów pomiarowych na rzekach podlega innym kryteriom niż w przypadku powietrza i trudno jest ustalić jakąś średnią odległość na jaką zanieczyszczenia są przenoszone. Poza wpływem źródeł TZO zlokalizowanych w dorzeczu rzeki na stężenie tych zanieczyszczeń w wodzie, należy jeszcze zwrócić uwagę, że stężenie zanieczyszczeń na całej długości rzeki nie jest jednakowe i że mogą istnieć znaczne różnice wielkości przepływu w różnych odcinkach rzeki, związanych m.in. z istnieniem elektrowni, ujęć wody dla celów gospodarczych, dopływami rzeki itp. Osady denne i gleby Badania morskich osadów dennych wymagają uwzględnienia faktu, że trudno jest ustalić roczny przyrost warstwy osadów dla corocznej analizy, ponieważ na skutek wpływu naturalnych i sztucznych czynników następuje mieszanie świeżych warstw osadu ze starymi i trudno ustalić roczne zmiany. W związku z tym zasadnicza część próbek powinna być pobierana w miejscach gdzie takie mieszanie jest możliwie najmniejsze i gdzie zmienność warunków akumulacji osadu jest stosunkowo najniższa. Nie jest konieczne pobieranie próbek co roku z tego samego miejsca. W pierwszych kilku latach (np. pięciu) próbki mogą być pobierane co roku w innych punktach, a po tych kilku latach proponuje się powrót do punktów zbadanych kolejno: w pierwszym roku, drugim i tak cyklicznie. Zaleca się zlokalizować punkty pomiarowe w pobliżu ujścia rzek i prowadzić równoległe pomiary wody rzecznej, morskiej i materiału biologicznego. W celu określenia wieku warstw osadu proponuje się wykorzystanie dodatkowo metod izotopowych ( 210 Pb). Monitoring gleb powinien zostać przygotowany w oparciu o analizę warunków w konkretnych regionach kraju z uwzględnieniem wpływu lokalnych źródeł TZO i informacji dotyczących danych historycznych na temat stosowania i wytwarzania produktów zawierających związki z tej grupy. Przy ustalaniu wytycznych do monitoringu gleb można wykorzystać ogólne zalecenia stosowane do oceny jakości gleb. W przypadku monitoringu osadów i gleb, ze względu na to, że są to materiały heterogeniczne i istnieje trudność uzyskania reprezentatywnych próbek pokazujących stan zanieczyszczenia w konkretnym roku, a tym samym trudności w przeprowadzeniu wieloletniej ogólnokrajowej analizy trendów poziomu zanieczyszczeń, zakłada się modyfikowanie procedur próbkowania w zakresie monitoringu tych komponentów środowiska w oparciu o uzyskiwane wstępne wyniki badań w początkowym etapie funkcjonowania monitoringu TZO. 52

53 Materiał biologiczny Wybór materiału biologicznego determinowany jest przez cel badań. Do analiz zmian rocznych TZO wybiera się organizmy krótko żyjące a w przypadku analizy zmian wieloletnich i oceny bioakumulacji próbki pobiera się z organizmów długo żyjących. W tym przypadku istotne jest aby istniała możliwość określenia wieku badanego osobnika. W celu oceny narażenia zdrowia ludzkiego w zależności od poziomu zanieczyszczeń w badanych tkankach zwierzęcych celowe jest wybieranie do badań materiału pobranego od gatunków, które stanowią pożywienie człowieka. Jeżeli analiza tego typu nie jest celem badań zaleca się wybieranie do badań osobników z gatunków rozprzestrzenionych na terenie kraju i w krajach sąsiednich, ze względu na łatwość uzyskania materiału do badań i analiz porównawczych. Badania dotyczące człowieka Do badań człowieka pod kątem poziomu zawartości TZO zaleca się wykorzystywanie próbek: mleka kobiet, krwi, moczu i włosów. Na ocenę bioakumulacji pozwalają też badania tkanki tłuszczowej i wątroby. Wszystkie takie analizy powinny być prowadzane w połączeniu z analizą trybu życia i cech osobniczych badanych ludzi. Identyfikacja potrzeb związanych z rozwojem monitoringu TZO Istnieje potrzeba opracowania szczegółowych wytycznych w formie poradnika lub podręcznika, który byłby w sposób ciągły aktualizowany, a zwierałby informacje na temat funkcjonowania systemu oraz na temat najnowszych zalecanych metod badawczych stosowanych w analizie monitorowanych zanieczyszczeń. Celowe byłoby również rozwijanie współpracy międzynarodowej (dwu- i wielostronnej), która ułatwiłaby prowadzenie wspólnych badań i projektów, w tym badań interkalibracyjnych, pozwoliłaby na wymianę doświadczeń i analizy porównawcze stanu środowiska w różnych krajach (gł. sąsiedzkich), w kontekście zanieczyszczenia TZO. Ważne jest także uczestnictwo polskich specjalistów w szkoleniach pozwalających na uaktualnianie posiadanej wiedzy i podnoszenie kwalifikacji oraz włączenie się kraju w Globalny Program Monitoringu. 53

54 Opracowanie propozycji wprowadzenia systemu zbierania danych indywidualnych o aktywnościach i emisjach z poszczególnych zakładów. 1. Potrzeby informacyjne wynikające z Konwencji Sztokholmskiej Konwencja Sztokholmska zobowiązuje strony między innymi do następujących działań: Œ informowania społeczeństwa o sprawach związanych z realizacją konwencji (Artykuł 10), w tym o szkodliwym wpływie substancji na organizm ludzki i środowisko naturalne (Artykuł 10.2); Œ prowadzenia prac badawczych i monitoringu (Artykuł 11); Œ składania okresowych raportów Konferencji Stron dotyczących wdrożenia zapisów Konwencji, w tym danych statystycznych (Artykuł 15). Powyższe działania wymagają istnienia systemu informacyjnego, który zapewniałby dostarczanie odpowiedniego zakresu wiarygodnych danych. Jednocześnie celem takiego systemu jest potwierdzenie działań, jakie strona podjęła w celu wdrożenia postanowień konwencji oraz oceny ich skuteczności. Dane ilościowe jakich powinien dostarczyć system informacyjny dotyczą przede wszystkim dwóch zagadnień: a. dane statystyczne określające całkowitą wielkość produkcji, importu i eksportu wszystkich substancji chemicznych wymienionych w załączniku A lub załączniku B, albo rzetelne szacunki takich danych, b. ocenę aktualnych i prognozowanych emisji i uwolnień trwałych związków organicznych. Dane o wielkości produkcji, importu i eksportu (punkt a) mogą zostać uzyskane z systemu statystyki publicznej oraz szacunków instytutów i izb branżowych. Ocena aktualnych i prognozowanych emisji i uwolnień trwałych związków organicznych może być wykonywana w ramach krajowej inwentaryzacji zanieczyszczeń, poprzez wykorzystanie średnich wskaźników emisji. Konwencja uznaje w tym przypadku za minimum opracowanie i utrzymywanie rejestrów źródeł i szacunków uwolnień, z uwzględnieniem kategorii źródeł określonych w załączniku C (Artykuł 5, p. a (i)). Rejestry o wymaganym na potrzeby Konwencji zakresie informacji, a szczególnie z powszechnym dostępem w formie elektronicznej, nie są w Polsce prowadzone, jednak zgodnie z uregulowaniami międzynarodowymi zostaną opracowane i wdrożone w najbliższych latach. Dotyczy to przede wszystkim rejestrów EPER i PRTR. 2. Stan aktualny 2.1 Istniejące rejestry Od kilku lat istnieją w Polsce cząstkowe rejestry obejmujące pewien wybrany obszar dotyczący ochrony środowiska. Najważniejsze z nich to: Rejestr decyzji o dopuszczalnej emisji Na podstawie art. 30 ust. 9 ustawy o ochronie środowiska (Prawo Ochrony Środowiska - POŚ), organy właściwe do wydawania decyzji o dopuszczalnej emisji (są nimi zasadniczo 54

55 starostowie, wojewodowie zaś w odniesieniu do obiektów zaliczonych do inwestycji szczególnie szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi) zobowiązane są do przechowywania w publicznie dostępnym rejestrze danych o rodzajach i ilości substancji zanieczyszczających dopuszczonych do wprowadzania do powietrza zawartych w decyzjach o dopuszczalnej emisji. Według art. 30 ust. 10 na wniosek jednostki organizacyjnej, której decyzja dotyczy, uzasadniony szczególnymi potrzebami ochrony tajemnicy handlowej, organ wyłącza dane, o których mowa w ust. 9, z publicznie dostępnego rejestru. Rejestr zanieczyszczeń wprowadzanych do powietrza. Artykuł 287 ust.1 POŚ zobowiązuje jednostki organizacyjne do prowadzenia aktualizowanej co kwartał ewidencji zawierającej wykaz rodzajów i ilości zanieczyszczeń wprowadzanych do powietrza oraz dane, na których podstawie określono te ilości. Rejestry opłat za korzystanie środowiska Od wielu lat podmioty gospodarcze objęte są obowiązkiem raportowania (art. 286 ust. 1 POŚ), związanego z korzystaniem ze środowiska (powietrze, woda, odpady). Podmiot korzystający ze środowiska obowiązany jest przedstawić marszałkowi województwa, dane wykorzystane do ustalenia wysokości opłat. Informacje od podmiotów gospodarczych (ok. 80 tysięcy w skali kraju) są zbierane przez urzędy marszałkowskie. Dotychczas dostęp do tych informacji przez organy administracji był bardzo ograniczony ze względu na brak centralnej ogólnopolskiej bazy danych oraz brak formalnych uzgodnień instytucjonalnych, szczególnie pomiędzy administracją samorządową i państwową. Osobny problem stanowi fakt, że w istniejących kartotekach brak jest wielu podmiotów, które powinny wnosić opłaty. W związku z tym, że projekt Ustawy o zmianie ustawy - Prawo ochrony środowiska oraz niektórych innych ustaw (tzw. ustawy czyszczącej ) zawiera propozycję 7 utworzenia wojewódzkich i centralnej bazy informacji o korzystaniu ze środowiska, powyżej opisana sytuacja powinna ulec poprawie. Ponadto wg informacji Ministerstwa Środowiska 8, przygotowane są nowe rozwiązania, dające Ministrowi Środowiska narzędzie umożliwiające monitorowanie, nadzorowanie i egzekwowanie realizacji zadań wynikających z polityki ekologicznej państwa przez samorządy. Rejestr pozwoleń zintegrowanych Zgodnie a art. 212 ust.1. POŚ minister właściwy do spraw środowiska prowadzi rejestr wniosków o wydanie pozwolenia zintegrowanego a także analizuje wnioski i wydane pozwolenia. 7 Według projektu Ustawy o zmianie ustawy - Prawo ochrony środowiska oraz niektórych innych ustaw w art. 286a ust.7 Minister właściwy do spraw środowiska prowadzi centralną bazę informacji o korzystaniu ze środowiska w zakresie wprowadzania gazów i pyłów do powietrza, poboru wody oraz wprowadzania ścieków do wód i do ziemi. 8 Konferencja prasowa Ministra Środowiska Czesława Śleziaka, Warszawa 25 września 2003 r. 55

56 2.2 Rejestry międzynarodowe W skali międzynarodowej istnieje lub jest planowanych szereg rejestrów na potrzeby raportowania do Konwencji Genewskiej, Konwencji Klimatycznej (UN FCCC), dyrektyw UE oraz innych porozumień i organizacji międzynarodowych (OECD). Poniżej zamieszczono charakterystykę ważniejszych rejestrów. EPER W Unii Europejskiej na bazie Dyrektywy 9 w sprawie zintegrowanego zapobiegania i kontroli zanieczyszczeń z 1996 roku oraz Decyzji Komisji Europejskiej 10 tworzy się krajowe rejestry w ramach europejskiego rejestru EPER (European Pollutant Emission Register). Lista zanieczyszczeń w rejestrze EPER obejmuje łącznie 50 substancji lub ich grup (w tym dla powietrza 37). Lista rodzajów działalności obejmuje następujące główne kategorie: 1. Zakłady przemysłu energetycznego 2. Produkcja i obróbka metali 3. Przemysł mineralny 4. Przemysł chemiczny 4.1 Instalacje do produkcji podstawowych związków organicznych 4.2 Instalacje do produkcji podstawowych substancji nieorganicznych 4.3 Instalacje do produkcji nawozów na bazie fosforu, azotu i potasu 4.4 Instalacje do produkcji środków ochrony roślin i biocydów 4.5 Instalacje do produkcji podstawowych produktów farmaceutycznych 4.6 Instalacje chemiczne do produkcji materiałów wybuchowych 5. Gospodarka odpadami 5.1 Instalacje do usuwania lub odzysku z odpadów niebezpiecznych 5.2 Instalacje spalania odpadów komunalnych 5.3 Instalacje do usuwania odpadów nie powodujących zagrożeń 5.4 Wysypiska odpadów 6. Inne działania 6.1 Zakłady papiernicze 6.2 Zakłady obróbki wstępnej lub barwienia włókien lub tekstyliów 6.3 Zakłady garbowania skór o wydajności ponad 12 ton produktu końcowego dziennie 6.4a. Rzeźnie 6.4b. Zakłady produkcji i przetwórstwa produktów żywnościowych 6.5 Instalacje do usuwania lub recyklingu padliny oraz odpadów zwierzęcych 6.6 Instalacje do intensywnej hodowli drobiu i świń 6.7 Instalacje wykorzystujące rozpuszczalniki organiczne 6.8 Instalacje do produkcji węgla lub elektrografitu Dla znacznej części powyższych rodzajów działalności określone zostały progi aktywności lub dodatkowe uszczegółowienia. 9 art. 15 Dyrektywy Rady 96/61/EC (IPPC) 10 Decyzja Komisji Europejskiej 2000/479/EC z 17 lipca

57 PRTR W ramach Konwencji z Åarhus i na podstawie podpisanego w roku 2003 Protokołu z Kijowa przewiduje się tworzenie rejestrów uwalniania i transferu zanieczyszczeń (PRTR - Pollution Release and Transfer Registers). Są to publicznie dostępne bazy danych oparte na informacjach o substancjach zanieczyszczających, wykorzystywanych, wytwarzanych, przemieszczanych lub uwalnianych do środowiska przez podmioty gospodarcze. Informacje są dostarczane okresowo przez spełniające określone kryteria zakłady. Kategorie aktywności uwzględniane w rejestrze PRTR to: 1. sektor energii (np. rafinerie, instalacje do gazyfikacji, ciepłownie i inne instalacje 2. produkcja i przetwarzanie metali 3. przemysł mineralny 4. przemysł chemiczny 5. gospodarka odpadami i ściekami 6. produkcja i przetwarzanie papieru i drzewa 7. rolnictwo i hodowla ryb i owoców morza 8. produkty zwierzęce i roślinne z sektora żywności i napoi 9. inne (np. wstępna obróbka lub farbowanie tkanin i materiałów > 10 ton/dzień) Zakres rejestru PRTR można uznać za rozszerzenie zakresu rejestru EPER, tj.: - Rozszerzona została lista zanieczyszczeń (86 substancji lub grup) w tym: CFC, HCFC, halony (Protokół Montrealski), substancje objęte Konwencją Sztokholmską i/lub Protokołem z Aarhus (aldryna, chlordan, dieldryna, endryna, heptachlor, mireks, toksafen i polichlorowane bifenyle), inne herbicydy, pestycydy, insektycydy (chlorowcoorganiczne); - Rozszerzono zakres o źródła rozproszone i transfery zanieczyszczeń; - Uwzględniono pozostałe komponenty środowiska poza powietrzem, tj. wodę i glebę. Należy zwrócić uwagę, że art. 10 Konwencji (art. 10 ust.5) znajduje się dodatkowe zalecenie do tworzenia takich rejestrów uwalniania i transferu zanieczyszczeń. Duże źródła spalania (LCP) W myśl Dyrektywy 11 UE państwa członkowskie są zobowiązane do przekazywania Komisji Europejskiej sprawozdań z przebiegu realizacji przyjętych programów zmniejszenia emisji. Sprawozdania te powinny zawierać, dla wszystkich obiektów energetycznych objętych dyrektywą, między innymi informacje o wielkości emisji dwutlenku siarki i tlenków azotu z tych obiektów, oddzielnie dla obiektów nowych i dla obiektów istniejących - także indywidualne dane o rocznej emisji z każdego z zakładów). Handel uprawnieniami do emisji gazów cieplarnianych Handel uprawnieniami do emisji gazów cieplarnianych może się odbywać na podstawie Protokołu z Kioto i/lub nowej Dyrektywy UE 12. Podstawą tego rodzaju handlu stanowi rejestr podmiotów gospodarczych, którym przyznano określoną ilość uprawnień, utworzony w ramach Krajowego Planu Alokacji Uprawnień (KPAU). 11 Dyrektywa 2001/80/WE z dnia 23 października 2001 r. w sprawie ograniczenia emisji niektórych zanieczyszczeń do powietrza z dużych źródeł spalania paliw 12 COM (2003)

58 Przewidywany jest również krajowy handel uprawnieniami do emisji dwutlenku siarki i tlenków azotu, na potrzeby realizacji zobowiązań do redukcji SO 2 i NO x wg limitów dla kraju określonych w Traktacie Akcesyjnym. 2.3 Dotychczasowe działania Od szeregu lat Instytut Ochrony Środowiska bierze udział w pracach nad opracowaniem koncepcji systemu zbierania danych na potrzeby inwentaryzowania emisji zanieczyszczeń. W roku 1999 i 2001 IOŚ był współwykonawcą dwóch ekspertyz 13, w których przedstawiono i przeanalizowano warianty wprowadzenia takiego systemu. W latach odbyło się wiele seminariów i warsztatów, dotyczących utworzenia systemu informacyjnego, zaspokajającego potrzeby rejestrów emisji EPER, PRTR, LCP oraz handlu emisjami. 3. Propozycja wprowadzenia systemu informacyjnego 3.1 Analiza populacji zakładów objętych systemem Zakres populacji Obecnie trudno jest dokładnie określić ile podmiotów powinno zostać objętych systemem inwentaryzacji na potrzeby Konwencji Sztokholmskiej. Według wstępnych oszacowań populacja ta będzie porównywalna z obiektami zobowiązanymi do posiadania pozwoleń zintegrowanych (zgodnie z Dyrektywą IPPC). Porównanie populacji dla wybranych rejestrów przedstawiono na Rysunku 1. Ważne jest natomiast, że podobnie jak dla innych opisanych wyżej rejestrów, potrzebne są dane indywidualne a więc dane zbierane z poszczególnych podmiotów gospodarczych. Warunek ten praktycznie wyklucza bezpośrednie korzystanie z systemu statystyki publicznej i oznacza konieczność budowy nowego systemu informacyjnego lub dostosowania któregoś z istniejących systemów. 13 Projekt ujednolicenia zakresu informacji dotyczących ochrony powietrza zbieranych na potrzeby statystyki resortowej i publicznej, IOŚ, ARE, Warszawa Opracowanie i analiza wariantów pozyskiwania informacji dla krajowych inwentaryzacji emisji zanieczyszczeń powietrza, IOŚ, Warszawa

59 PRTR Pollution Release and Transfer Register; Około 5000 podmiotów EPER European Pollutant Emission Register; Około 2000 podmiotów IPPC Integrated Pollution Prevention and Control; Pozwolenia zintegrowane, ok podmiotów NAP National Allocation Plan (Dyrektywa UE); Krajowy Plan Alokacji Uprawnień Uprawnienia zbywalne do emisji CO 2 ; ok podmiotów LCP Large Combustion Plants; Duże Źródła Spalania, ok. 200 podmiotów Rys. 1 Rejestry o emisjach i ich źródłach Zakres zanieczyszczeń aktualnie objętych inwentaryzacją w wybranych systemach przedstawiono w Tablicy 1. Tablica 1. Zakres wybranych inwentaryzacji emisji zanieczyszczeń powietrza Substancja PRTR EPER LCP Lista do opłat Konwencja Sztokholmska Trwałe Związki Organiczne Aldryna x x Chlordan x x Dieldryna x x Endryna x x Heptachlor x x Mireks x x 59

60 Toksafen x x DDT x Dioksyny i furany x x x x PCB x x x x HCB x x x 3.2 Analiza niezbędnego zakresu informacji Wymagany zakres potrzebnych informacji można podzielić na cztery grupy: a. Organizacyjne (nazwa, adres, rodzaj działalności PKD, itp.) b. Aktywności (zużycie paliw, zużycie surowców, wielkość produkcji), c. Emisje (wielkość roczna, sezonowa, dobowa, na jednostkę produkcji), d. Charakterystyki technologii produkcji, oraz systemów redukcji emisji mające wpływ na wielkości emisji. 3.3 Obecna sytuacja Obecnie zbliżająca się akcesja do Unii Europejskiej i związana z tym konieczność wypełnienia postanowień zawartych w Dyrektywach UE a także zobowiązań wynikających z innych porozumień międzynarodowych (np. podpisania przez Polskę w dniu 21 maja 2003r. w Kijowie Protokołu o PRTR) coraz bardziej uświadamia pilną potrzebę zbudowania w Polsce systemu informacyjnego, który może zapewnić dostarczenie odpowiedniego zakresu danych. Należy przypomnieć, że tego zakresu danych nie można uzyskać bezpośrednio z systemu statystyki publicznej, ze względu na ograniczenia spowodowane tajemnicą statystyczną. Jednym z pilnych i obecnie będących w stadium opracowywania jest rejestr obiektów na potrzeby handlu emisjami w ramach Unii Europejskiej. Budowa tego rejestru jest warunkiem powstania Krajowego Planu Alokacji Uprawnień (KPAU) i powinna zostać zakończona w pierwszym kwartale roku Propozycje działań Warianty działań dla wdrożenia planowanego rejestru emisji na potrzeby Konwencji Sztokholmskiej oraz innych związanych z polityką krajową oraz wymaganiami międzynarodowymi: 1. powiązanie planowanego rejestru z systemem pozwoleń Jest to logiczne rozwiązanie, biorąc pod uwagę, że zakres podmiotowy planowanego rejestru obejmuje instalacje wymagające pozwolenia zintegrowanego. W myśl art. 212 ust.1 POŚ minister właściwy do spraw środowiska prowadzi rejestr wniosków o wydanie pozwolenia zintegrowanego. Z dużym prawdopodobieństwem można założyć, że rejestr taki będzie prowadzony w formie elektronicznej. W myśl art. 212 ust.2 POŚ minister właściwy do spraw środowiska może zwrócić się o udzielenie informacji lub udostępnienie innych niż wskazane w ust. 1 dokumentów związanych z wydawaniem pozwoleń zintegrowanych. 60

61 Biorąc powyższe pod uwagę istnieje możliwość stworzenia systemu dostarczającego informacji o wielkości emisji zanieczyszczeń w zakresie jaki przewidziano dla planowanego rejestru. Wymaga to rozszerzenia zakresu informacji zbieranych od podmiotów zobowiązanych do uzyskania pozwolenia zintegrowanego. 2. powiązanie planowanego rejestru z systemem opłat za emisję Istotną zaletą takiego podejścia jest to, że tzw. system opłatowy działa od lat a dane są wprowadzane w formie elektronicznej. Utworzenie planowanego rejestru wymagałoby rozszerzenia zakresu informacji zbieranych od wydzielonej grupy podmiotów gospodarczych. Niedogodności takiego rozwiązania to: duża różnica w populacji podmiotów: w systemie opłatowym ok tysięcy, w planowanym rejestrze ok. 2 tysięcy podmiotów, lista zanieczyszczeń w planowanym rejestrze różni się od listy substancji do opłat, natomiast uzasadnione jest ograniczenie listy substancji do opłat, urzędy marszałkowskie, prowadzące system opłatowy, są już obecnie bardzo obciążone wprowadzaniem danych 3. powiązanie planowanego rejestru z obowiązkami prowadzących instalację Obowiązki prowadzących instalację oraz użytkowników urządzeń określone w art POŚ są w znacznym stopniu zbieżne z potrzebami informacyjnymi planowanego rejestru. I tak: Œ W myśl art. 147 ust.1 POŚ prowadzący instalację oraz użytkownik urządzenia są obowiązani do okresowych pomiarów, a więc określania wielkości emisji. Œ W art. 148 ust.1 POŚ zawarta jest delegacja do wydania rozporządzenia 14, w którym m.in. zostanie zawarte wymaganie prowadzenia pomiarów emisji w zależności odpowiednio od: 1) rodzaju instalacji albo urządzenia, 2) nominalnej wielkości emisji z instalacji albo urządzenia, 3) parametrów charakteryzujących wydajność lub moc instalacji albo urządzenia. Œ W art. 149 ust.2 POŚ zawarta jest delegacja do wydania rozporządzenia 15, w którym m.in. zostaną określone rodzaje wyników pomiarów prowadzonych w związku z eksploatacją instalacji lub urządzenia, które powinny być przekazywane właściwym organom ochrony środowiska W przypadku tego wariantu niezbędne zmiany legislacyjne dla utworzenia planowanego rejestru byłyby najmniejsze. Należałoby skorelować listę rodzajów instalacji oraz listę zanieczyszczeń (wraz z wartościami progowymi) w tych rozporządzeniach z Załącznikami A, B i C do Konwencji oraz podobnymi parametrami dla rejestrów EPER i PRTR. 14 ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ŚRODOWISKA z dnia 13 czerwca 2003 r. w sprawie wymagań w zakresie prowadzenia pomiarów wielkości emisji, Dz. U z dnia 30 czerwca 2003 r. 15 ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ŚRODOWISKA z dnia 27 lutego 2003 r. w sprawie rodzajów wyników pomiarów prowadzonych w związku z eksploatacją instalacji lub urządzenia, przekazywanych właściwym organom ochrony środowiska oraz terminu i sposobów ich prezentacji, Dz. U z dnia 8 kwietnia 2003r 61

62 4. Pozwolenia zintegrowane W odniesieniu do budowy rejestru obiektów zobowiązanych do posiadania pozwoleń zintegrowanych (transpozycja Dyrektywy IPPC) sytuację komplikuje fakt, że dla części obiektów istnieją derogacje w Traktacie Akcesyjnym 16, przesuwające o kilka lat wypełnienie zobowiązań. Odpowiednie Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie późniejszych terminów do uzyskania pozwolenia zintegrowanego zostało dnia wysłane do Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z prośbą o podpis w klauzuli "w porozumieniu". 5. Duże obiekty spalania Podobnie jak dla pozwoleń zintegrowanych, dla części obiektów podlegających Dyrektywie LCP istnieją derogacje w Traktacie Akcesyjnym 17, przesuwające o kilka lat wypełnienie zobowiązań. 16 ZAŁĄCZNIK XII, Rozdział 13. ŚRODOWISKO NATURALNE, punkt D, ust ZAŁĄCZNIK XII, Rozdział 13. ŚRODOWISKO NATURALNE, punkt D, ust. 2 62

63 3.5 Inne działania Wdrożenie rejestru źródeł emisji może zostać wsparte poprzez realizację planowanego na lata przez Ministerstwo Środowiska projektu nt. utworzenia systemu zbierania danych o indywidualnych źródłach emisji, w ramach programu pomocowego PSO-MATRA dla krajów akcesyjnych, finansowanego przez Rząd Holandii. Niezależnie od przyjętego wariantu należy wykonać prace metodyczne mające na celu opracowanie metodologii określania emisji zanieczyszczeń, szczególnie tych, których emisja do tej pory nie była w Polsce wiarygodnie szacowana. Dokonanie wyboru metody utworzenia i prowadzenia rejestru zanieczyszczeń jest niezbędnym warunkiem utworzenia ogólnokrajowego systemu zarządzania informacjami środowiskowymi, a który z kolei warunkować będzie skuteczne raportowanie i wywiązywania się Polski z wdrażania wszelkich konwencji i dyrektyw UE dotyczących ochrony środowiska. 63

64 Opracowanie i aktualizacja, dostępnego przez Internet zasobu informacji dotyczącego stanu obciążenia środowiska przez TZO objęte Konwencją Biorąc pod uwagę fakt, że Internet jest obecnie najobszerniejszym źródłem informacji w wielu dziedzinach, a zarazem informacja ta często nie podlega żadnej kontroli ani weryfikacji, w opracowaniu tym skupiono się na przedstawieniu stron internetowych przedstawiających informację sprawdzoną i mogącą posłużyć za punkt wyjścia do różnorodnych opracowań i projektów. Wiele z opisanych lokalizacji prezentuje dane liczbowe i dokumenty będące oficjalnym wynikiem lub stanowiskiem danego państwa czy organizacji. Nie ma niestety możliwości uwzględnienia wszystkich stron traktujących o TZO głównie ze względu na ogromne ilości publikowanego materiału, a zarazem jego rozdrobnienie (w szczególności artykuły i opracowania publikowane przez różnego rodzaju stowarzyszenia i organizacje ekologiczne). W pierwszym punkcie opracowania przedstawiono krajowe strony internetowe dotyczące obciążenia środowiska przez TZO, w punkcie drugim strony zagraniczne i międzynarodowe. Pod każdą omówioną lokalizacją umieszczono adres internetowy strony domowej organizacji udostępniającej zasoby, a następnie w miarę możliwości adresy bezpośrednie do zasobów informacyjnych dotyczących TZO lub ich wydzielonej części. 1. Przegląd krajowych stron internetowych prezentujących informacje o TZO objętych Konwencją Sztokholmską IOŚ/KCIE Instytut Ochrony Środowiska / Krajowe Centrum Inwentaryzacji Emisji Na stronie internetowej KCIE prezentowane są dane dotyczące rocznych emisji zanieczyszczeń, w tym TZO, do powietrza. Dokładne opracowania inwentaryzacyjne zostały wykonane dla takich trwałych zanieczyszczeń organicznych jak: dioksyny i furany, PCB, HCB i WWA. W zakładce emisje prezentowane są informacje w postaci danych liczbowych oraz ich opracowań graficznych w formie wykresów i rozkładów przestrzennych, odnoszących się do rocznych emisji TZO z obszaru Polski. Dla lat 2000 i 2001 dane przedstawione zostały z rozbiciem źródeł emisji na 11 kategorii głównych wg klasyfikacji SNAP. Pełne prace inwentaryzacyjne zawierają aktywności, wskaźniki emisji oraz dane emisyjne z rozbiciem źródeł emisji do trzeciego stopnia w klasyfikacjach SNAP97 i NFR oraz uwzględnieniem spalania różnego rodzaju paliw można je pobrać w języku polskim i angielskim, umieszczonych w zakładce z plikami do pobrania Download. Poniżej przykładowe opracowanie danych emisyjnych dla dioksyn ze strony KCIE (rys.1). Rys. 1. Wykres trendów emisji TZO do powietrza w latach [KCIE/IOŚ] odsyłacz do strony głównej IOŚ odsyłacz do strony głównej KCIE 64

65 OTZO Ogólnopolskie Towarzystwo Zagospodarowania Odpadów 3R Towarzystwo należy do Międzynarodowej Sieci na rzecz Eliminacji TZO (ang. IPEN) zrzeszającej około 300 podmiotów z całego świata. W ramach Kampanii na rzecz Eliminacji Trwałych Zanieczyszczeń Organicznych stowarzyszenie opublikowało na swoich stronach m.in. raporty: Raport na temat trwałych zanieczyszczeń organicznych w Polsce ogólny raport dotyczący TZO w Polsce Raport z badań pokarmu kobiecego na obecność TZO dane o kumulacji TZO w pokarmie kobiecym Kryteria techniczne dla niszczenia nagromadzonych trwałych zanieczyszczeń organicznych dokument Greenpeace przetłumaczony na j. polski omawiający problemy związane z emisją TZO podczas spalania odpadów Raport Amerykańskiej Agencji Ochrony Środowiska w sprawie dioksyn przetłumaczone na j. polski opracowanie US EPA odsyłacz do strony głównej odsyłacz bezpośredni EMIPRO oraz Instytut Chemii i Technologii Nieorganicznej Politechniki Krakowskiej Strona internetowa firmy zajmującej się pomiarami stężeń m.in. TZO, związanej z Instytutem Chemii i Technologii Nieorganicznej Politechniki Krakowskiej. Na stronie tej we fragmencie pt. O Dioksynach można zapoznać się z danymi dotyczącymi dopuszczalnych dawek, informacjami dotyczącymi gospodarki odpadami oraz wynikami badań stężenia TZO w powietrzu atmosferycznym miasta Krakowa w roku 1996 (seria letnia i zimowa) wraz z dokładnymi opisami punktów i metod pomiarowych. odsyłacz bezpośredni 2. Przegląd zagranicznych stron internetowych prezentujących informacje o TZO objętych Konwencją Sztokholmską UNEP United Nations Environmental Programme Jednym z najważniejszych źródeł informacji dotyczących TZO są strony programu UNEP, a w szczególności rozbudowane zakładki poświęcone programowi dotyczącemu chemikaliów UNEP Chemicals. Umieszczono tam szczegółowe informacje o samym programie, poświęconemu przede wszystkim wdrażaniu mechanizmów kontroli i obniżania ładunków TZO dostających się do środowiska naturalnego. Na stronach udostępniony został także bardzo duży zakres informacji w postaci dokumentów w formie elektronicznej (najczęściej pdf), odsyłaczy do stron tematycznie związanych z TZO, a także wypowiedzi międzynarodowych ekspertów na forum dyskusyjnym. UNEP udostępnił do pobrania m.in. takie dokumenty jak Guidelines for the Identification of PCBs and Materials Containing PCBs, pierwszą edycję Standardized Toolkit for Identification and Quantification of Dioxin and Furan Release, Inventory of Information Sources on Chemicals - Persistent Organic Pollutants oraz wiele prac inwentaryzacyjnych i opracowań międzynarodowych danych monitoringowych dotyczących TZO. 65

66 odsyłacz do strony głównej UNEP Chemicals odsyłacz bezpośredni do UNEP Chemicals odsyłacz bezpośredni do UNEP Chemicals POPS Reports and Documents Wśród wielu odsyłaczy na stronie UNEP Chemicals, można znaleźć informacje o prowadzonych działaniach międzynarodowych w ramach globalnego programu monitoringu TZO oraz odsyłacz do strony z krajowymi programami monitoringu (National Monitoring Programmes) tam umieszczone zostały podstawowe informacje oraz odsyłacze do 39 krajowych programów monitoringu TZO na całym świecie. odsyłacz bezpośredni do UNEP Chemicals National Monitoring Programmes STOCKHOLM CONVENTION Strona poświęcona Konwencji Sztokholmskiej zbierająca i prezentująca większość oficjalnych dokumentów związanych z tą konwencją. Oprócz wielu materiałów przedstawionych na stronach UNEP można tutaj w łatwy sposób znaleźć m.in. tekst konwencji w wielu językach oraz informacje o punktach kontaktowych i planach implementacyjnych w poszczególnych krajach. Udostępnione do pobrania zostały bogate zasoby dokumentów, podręczników, wskazówek i opracowań w formie elektronicznej. odsyłacz bezpośredni EMEP Na stronie internetowej Europejskiego programu EMEP związanego z realizacją konwencji w sprawie transgranicznego transportu zanieczyszczeń na dalekie odległości (CLRTAP) udostępniona została użytkownikom internetowym baza danych WebDab, zawierająca dane o rocznych emisjach zanieczyszczeń do powietrza. Struktura bazy została w ostatnim czasie zmodernizowana ze względu na przechodzenie ze stosowanej dotychczas klasyfikacji źródeł emisji SNAP 97 na NFR. Prezentowane dane są opracowywane i oficjalnie raportowane przez poszczególne kraje uczestniczące można tam znaleźć informacje dotyczące emisji między innymi takich TZO jak: aldryna, chlordan, DDT, dieldryna, dioksyny i furany, endryna, heptachlor, HCB, mirex, PCB oraz toksafen. Baza swoim zakresem obejmuje 49 państw (w tym wszystkie państwa europejskie) i zawiera dane wstecz do roku 1980 oraz projekcje na lata 2005, 2010, 2015 i 2020 jednak ze względu na luki w danych nadsyłanych przez państwa członkowskie nie wszystkie informacje objęte zakresem bazy są dostępne. Poniżej rozkład przestrzenny emisji PCB do powietrza z terytorium Białorusi w roku 1995 w naniesieniu na kwadraty siatki EMEP 50 na 50 km wykonany na podstawie oszacowań ekspertów (rys.2). 66

67 Rys 2. Rozkład przestrzenny rocznych emisji PCB na terytorium Białorusi w naniesieniu na kwadraty siatki EMEP 50 na 50 km w roku 1995 w kg/rok [źródło EMEP] Poniżej przedstawiono przykładowe dane otrzymane z bazy WebDab w wyniku zapytania użytkownika o całkowite krajowe emisje dioksyn z wszystkich dostępnych lat dla Polski (po prawej) i ich graficzne przedstawienie w postaci słupkowego wykresu trendu otrzymywane automatycznie po naciśnięciu odsyłacza plot barchart (po lewej) rys. 3. Sector: SNAP NATIONAL Pollutant: DIOX Rys 3. Wykres trendu rocznych emisji dioksyn do powietrza [Gg] z obszaru Polski oraz źródłowe dane liczbowe otrzymane z bazy danych WebDab [źródło EMEP] Poland e-07 b e-07 b e-07 b e-07 b e-07 b e-07 b e-07 b e-07 b e-07 b e-07 b odsyłacz do strony głównej odsyłacz bezpośredni do bazy danych MSC-E Meteorological Synthesizing Centre East Na stronach Meteorologicznego Centrum Syntetyzującego Wschód prowadzona jest wydzielona część informacyjna poświęcona TZO. Opracowania MSW-E w opierają się w dużej mierze na danych monitoringowych i inwentaryzacyjnych raportowanych do programu EMEP przez kraje członkowskie, stamtąd dane trafiają do Meteorologicznych Centrów Syntetyzujących Wschód i Zachód, gdzie są przetwarzane i wykorzystywane na potrzeby wielu projektów, w tym modeli transportu zanieczyszczeń. Analizie poddawane są takie aspekty jak zmienność emisji i stężeń w czasie, transport zanieczyszczeń i związane z nim ich rozkłady przestrzenne. Na stronie tej znalazły się również szczegółowe informacje dotyczące specyfiki modelowania rozprzestrzenia się zanieczyszczeń z uwzględnieniem specyfiki związków z grupy TZO oraz opracowania wyników modelowania w postaci danych liczbowych i map. Udostępniono także bardzo szczegółowe opracowania dotyczące TZO w poszczególnych krajach uczestniczących w programie EMEP zawierające m.in. dane 67