Zimowanie biedronkowatych (Coleoptera: Coccinellidae) w strefie podmiejskiej Warszawy

Transkrypt

1 Wiadomości Entomologiczne () 8 90 Poznań 06 Zimowanie biedronkowatych (Coleoptera: Coccinellidae) w strefie podmiejskiej Warszawy Overwintering of ladybird beetles (Coleoptera: Coccinellidae) in the suburban zone of Warsaw Ewelina KOZON, Piotr CERYNGIER, Jerzy ROMANOWSKI Wydział Biologii i Nauk o Środowisku, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, ul. Wóycickiego /, 098 Warszawa, j.romanowski@uksw.edu.pl, p.ceryngier@uksw.edu.pl, autor korespondencyjny ABSTRACT: The species richness and densities of overwintering ladybird beetles (Coleoptera: Coccinellidae) were studied in the municipality of Łomianki in the suburban zone of Warsaw (Central Poland). In total, 74 specimens of species were found, of which the most common was Psyllobora vigintiduopunctata (4.9% of all specimens). Other frequently recorded ladybirds were Exochomus quadripustulatus, Propylea quatuordecimpunctata and Vibidia duodecimguttata. Several of the species registered in this study (Rhyzobius litura, Hyperaspis concolor, Scymnus femoralis, Scymnus interruptus, Adalia conglomerata) have rarely been reported in Poland. KEY WORDS: Coccinellidae, overwintering, Mazovian Lowland, central Poland Większość badań dotyczących ekologii i faunistyki Coccinellidae prowadzona jest w sezonie wegetacyjnym, natomiast zimowaniu biedronek poświęca się niewiele uwagi (CERYNGIER 0). Stosunkowo liczne prace o biedronkowatych Mazowsza również uwzględniają głównie okresy ich aktywności, rozrodu i rozwoju (GAŁECKA 980, CZECHOWSKA 989, PANKANINFRANCZYK i CERYNGIER 99, JĘDRYCZKOWSKI 006, BLOCK i in. 0), aczkolwiek niektóre z prac odnoszą się również do okresu zimowego. Fragmentaryczne dane na temat zimowania różnych gatunków biedronek na Mazowszu można znaleźć w publikacji BIELAWSKIEGO (96). Dwie inne prace wykonane w pobliżu Warszawy (GODEAU i CERYNGIER 0, CERYNGIER i GODEAU 0) w całości poświęcone są zagadnieniom zimowania Coccinellidae.

2 ZIMOWANIE BIEDRONKOWATYCH (COLEOPTERA: COCCINELLIDAE) [ ] 8 Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie struktury zespołu biedronkowatych zimujących w strefie podmiejskiej Warszawy. Zimowe próby Coccinellidae pobierane były w różnego rodzaju środowiskach antropogenicznych: wśród zabudowy podmiejskiej, na terenach użytkowanych rolniczo oraz wzdłuż drogi szybkiego ruchu. Teren i metody Badania przeprowadzono na obszarze gminy Łomianki. Leży ona na północny zachód od Warszawy, pomiędzy warszawską gminą Bielany, Kampinoskim Parkiem Narodowym, gminą Czosnów i doliną Wisły. Centralną część gminy Łomianki pokrywa zabudowa (głównie jednorodzinna), z rozbudowaną siecią dróg, w tym drogą krajową E7. Wschodnia część gminy, Dolina Łomiankowska, graniczy z Wisłą i stanowi obszar o dużych walorach przyrodniczych (ROMANOWSKI i in. 0). Gmina Łomianki znajduje się w całości w otulinie Kampinoskiego Parku Narodowego. W pracy analizowano liczebność i skład gatunkowy biedronek zimujących w ściółce i na powierzchni gruntu. Próby ściółki i wierzchniej warstwy gleby pobierano z jednakowej powierzchni wyznaczonej przy pomocy metalowego okręgu o średnicy 4 cm (powierzchnia 0, m ) i przesiewano przy pomocy sita entomologicznego. Przesiany materiał przenoszono w szczelnie zamykanych workach foliowych do laboratorium, gdzie próby sortowano. Próby pobierano w 0 lokalizacjach w Dziekanowie Leśnym (UTM: DD90), Dąbrowie (DC99), Łomiankach (DC99) i Dolinie Łomiankowskiej (DD90) w okresie od XII 04 r. do 6 III 0 r. Łącznie, podczas 7 wizyt w terenie pobrano 0 prób ściółki, w tym 6 w terenie zabudowanym, 89 w krajobrazie rolniczym i 60 z poboczy drogi krajowej E7. Większość prób (7) pobrano spod różnych gatunków drzew, zaś resztę ( prób) z otwartych terenów trawiastych, głównie trawiastych poboczy drogi E7 ( próby). Zastosowane w niniejszej pracy nazewnictwo i układ systematyczny Coccinellidae przyjęto za KOVÁŘEM (007). Wyniki Podczas badań zarejestrowano łącznie 74 osobniki Coccinellidae należące do gatunków (Tab. ). Najliczniejszym gatunkiem była Psyllobora vigintiduopunctata (LINNAEUS, 78) ( osobników, tj. 4,9% ogółu odłowionych biedronek). Kolejnymi pod względem liczebności były Exochomus quadripustulatus (LINNAEUS, 78) (67 osobników, tj. 4,% ogółu odłowionych biedronek) oraz Vibidia duodecimguttata

3 84 E. KOZON, P. CERYNGIER, J. ROMANOWSKI (PODA, 76) i Propylea quatuordecimpunctata (LINNAEUS, 78) (po osobników, tj. po,% ogółu odłowionych biedronek). Warte odnotowania jest stwierdzenie żywego osobnika inwazyjnego gatunku Harmonia axyridis (PALLAS, 77) w ściółce zebranej pod olchą Alnus glutinosa (L.) GAERTNER nad jez. Kiełpińskim 8 II 0 r. Tab.. Wykaz Coccinellidae zimujących w ściółce w gminie Łomianki wraz z liczbą osobników odnotowanych na obszarach o odmiennym użytkowaniu terenu Table. List of Coccinellidae overwintering in litter in the municipality of Łomianki with numbers of specimens recorded in areas of different land use Przynależność systematyczna Systematic position Coccidulinae, Coccidulini Rhyzobius chrysomeloides (HERBST, 78) Rhyzobius litura (FABRICIUS, 787) Użytkowanie terenu Land use zabudowa urban fabric rolnicze farmland pobocza roadsides 4 Scymninae, Hyperaspidini Hyperaspis concolor (SUFFRIAN, 84) Scymninae, Scymnini Scymnus (Pullus) ferrugatus (MOLL, 78) Scymnus (Scymnus) femoralis (GYLLENHAL, 87) Scymnus (Scymnus) gr. frontalis (FABRICIUS, 787) Scymnus (Scymnus) interruptus (GOEZE, 777) Scymninae, Stethorini Stethorus pusillus (HERBST, 797) Chilocorinae, Chilocorini Chilocorus bipustulatus (LINNAEUS, 78) Exochomus quadripustulatus (LINNAEUS, 78) 9 Chilocorinae, Platynaspidini Platynaspis luteorubra (GOEZE, 777) Coccinellinae, Halyziini Halyzia sedecimguttata (LINNAEUS, 78) Psyllobora vigintiduopunctata (LINNAEUS, 78) Vibidia duodecimguttata (PODA, 76) Coccinellinae, Tytthaspidini Coccinula quatuordecimpustulata (Linnaeus, 78) Tytthaspis sedecimpunctata (Linnaeus, 76)

4 ZIMOWANIE BIEDRONKOWATYCH (COLEOPTERA: COCCINELLIDAE) [ ] 8 c.d. tabeli 4 Coccinellinae, Coccinellini Adalia conglomerata (LINNAEUS, 78) Adalia decempunctata (LINNAEUS, 78) Aphidecta obliterata (LINNAEUS, 78) Calvia quaturdecimguttata (LINNAEUS, 78) Coccinella septempunctata LINNAEUS, 78 Harmonia axyridis (PALLAS, 77) Myzia oblongoguttata (LINNAEUS, 78) Propylea quatuordecimpunctata (LINNAEUS, 78) Epilachninae, Epilachnini Subcoccinella vigintiquatuorpunctata (LINNAEUS, 78) Razem / Total W przebadanych próbach przeciętne zagęszczenie zimujących w ściółce biedronek wyniosło 6,7 osobnika/m. Najwyższe zagęszczenie odnotowano w próbach pobranych na terenach rolniczych (średnio 0, osobnika/m ), pośrednie w próbach z obszarów zabudowanych (średnio 6,9 osobnika/m ), a najniższe w próbach z poboczy drogi szybkiego ruchu (średnio, osobnika/m ). Średnie zagęszczenia biedronek w ściółce spod różnych gatunków drzew wahało się w szerokim zakresie (od 0 do 44 osobników /m ) i było najwyższe pod klonami jesionolistnymi (Acer negundo LINNAEUS) i modrzewiami europejskimi (Larix decidua MILLER). W próbach pobranych z trawiastych poboczy zagęszczenie zimujących Coccinellidae było wyraźnie niższe niż pod drzewami (Tab. ). Największą liczbę gatunków biedronek zarejestrowano w ściółce pod dębami szypułkowymi (Quercus robur LINNAEUS) (9 gatunków) i klonami jesionolistnymi (8 gatunków) (Tab. ). Wśród gatunków Coccinellidae stwierdzonych w niniejszych badaniach znalazło się kilka rzadko odnotowywanych w Polsce: Rhyzobius litura (FABRICIUS, 787) DC99 Łomianki, I 0, ex., w ściółce pod Acer negundo na obszarze zabudowanym; 7 I 0, ex. pod Quercus robur na obszarze użytkowanym rolniczo; 0 III 0, exx. pod Crataegus sp. na obszarze użytkowanym rolniczo.

5 86 E. KOZON, P. CERYNGIER, J. ROMANOWSKI Tab.. Liczba prób ściółki pobranej spod różnych drzew i z trawiastych poboczy w gminie Łomianki oraz liczba osobników, średnie zagęszczenie i liczba gatunków Coccinellidae stwierdzone w tych próbach Table. Numbers of litter samples collected under different trees and from grassy roadsides in the municipality of Łomianki, and numbers of individuals, mean densities and numbers of species of Coccinellidae recorded in these samples Miejsce pobrania prób Place of sampling Pod drzewami / Under trees: Acer negundo L. Acer platanoides L. Acer pseudoplatanus L. Alnus glutinosa (L.) Gaertn. Betula pendula Roth Crataegus sp. Hedera helix L. Larix decidua Mill. Picea abies (L.) H. Karst. Pinus sylvestris L. Populus spp. Quercus robur L. Quercus rubra L. Salix alba L. Sorbus aucuparia L. Tilia spp. Trawiaste pobocza Grassy roadsides N prób ściółki No. of litter samples N osobników No. of individuals Coccinellidae zagęszczenie density (N/m ) 4,7 0,, 0,,7, 7,6 8,,8 6,, 7, 9,7,,8 N gatunków No. of species, Gatunek występujący w Polsce lokalnie. W ostatnich latach podawany z Wrocławia i kilku stanowisk w Wielkopolsce (RUTA i in. 009) oraz z okolic Rogowa (BOROWSKI 0). Na terenie gminy Łomianki tworzy stosunkowo liczną, stabilną populację zasiedlającą głównie pola uprawne (GAŁECKA 980, PANKANINFRANCZYK i CERYNGIER 99, CERYNGIER 997). Hyperaspis concolor (SUFFRIAN, 84) DD90 Dolina Łomiankowska, I 0, ex., w ściółce pod Salix alba LINNAEUS w strefie rolniczej.

6 ZIMOWANIE BIEDRONKOWATYCH (COLEOPTERA: COCCINELLIDAE) [ ] 87 Gatunek o słabo poznanej biologii, ostatnio podany z sąsiedztwa badanego terenu (SZAWARYN i HAWRO 0), a ponadto z okolic Poznania (RUTA i in. 009), Wrocławia (GREŃ i in. 0), Rogowa (BOROWSKI 0) i Cedyni (CERYNGIER i in. 06a). Scymnus femoralis (GYLLENHAL, 87) DD90 Dolina Łomiankowska, I 0, ex., w ściółce pod Pinus sylvestris LINNAEUS w strefie rolniczej. Gatunek w Polsce notowany bardzo rzadko, m. in. z Kampinoskiego Parku Narodowego i gminy Łomianki (CERYNGIER 997, MARCZAK 00). Poza tym wykazany z Dolnego Śląska (Wrocław), Wielkopolski (Mokrz), wschodniej części Mazowsza (Szumin) i Biebrzańskiego Parku Narodowego (RUTA i in. 009) oraz z Wigierskiego Parku Narodowego (CERYNGIER i in. 0). Scymnus interruptus (GOEZE, 777) DC99 Łomianki, 7 II 0, ex., w ściółce pod lipą (Tilia sp.) w strefie pobocza drogi krajowej E7. Gatunek rzadko w Polsce spotykany, w sezonie wegetacyjnym związany z różnymi drzewami i krzewami liściastymi (BIELAWSKI 96). Po 000 roku rejestrowany w Ojcowskim Parku Narodowym (KUŚKA 007), na Górnym Śląsku (GREŃ i in. 0), w Wielkopolsce (RUTA i in. 009) oraz na Mazowszu (RUTA i in. 009, BOROWSKI 0). Adalia conglomerata (LINNAEUS, 78) DD90 Dziekanów Leśny, XII 04, exx., w ściółce pod świerkiem (Picea abies (LINNAEUS) H. KARSTEN) na obszarze zabudowanym; 6 II 0, ex. w ściółce pod modrzewiem (L. decidua) na obszarze zabudowanym; DC99 Łomianki, III 0, ex. pod P. abies pośród zabudowy. Rzadko notowany gatunek borealnogórski, związany z drzewami iglastymi, zwłaszcza świerkiem. Według opublikowanych danych, w bieżącym stuleciu odławiany był jedynie w Puszczy Białowieskiej (Mokrzycki 00), w Górach Świętokrzyskich (Byk 007) i na Górnym Śląsku (GREŃ i in. 0).

7 88 E. KOZON, P. CERYNGIER, J. ROMANOWSKI Dyskusja Stwierdzone w pracy bogactwo gatunkowe biedronkowatych zimujących w środowiskach antropogenicznych gminy Łomianki ( gatunków) można ocenić jako stosunkowo wysokie. We wcześniejszych badaniach w okolicach Warszawy, w podobnej wielkości próbach zebranych w olsach i dąbrowach Kampinoskiego Parku Narodowego (N = 0 osobniki) (GODEAU i CERYNGIER 0) oraz w nadwiślańskich lasach łęgowych (N = 69 osobników) (CERYNGIER i GODEAU 0) zarejestrowano odpowiednio 6 i 4 gatunków. Znacznie wyższe bogactwo gatunkowe odnotowane w niniejszych badaniach wynikało zapewne z większego zróżnicowania środowisk, w których były pobierane próby. Trzy z czterech najliczniej odłowionych gatunków (P. vigintiduopunctata, E. quadripustulatus i P. quatuordecimpunctata) to biedronki w całym kraju pospolite, tworzące populacje o wysokich liczebnościach. Czwarty gatunek, V. duodecimguttata, do niedawna uznawany był za rzadki w Polsce (CZECHOWSKA i BIELAWSKI 98, BURAKOWSKI i in. 986, RUTA i in. 009), jednak dane z ostatnich lat (CERYNGIER i GODEAU 0, CERYNGIER i in. 06a, CERYNGIER i in. 06b) wskazują, że przynajmniej na Mazowszu i w rejonie dolnej Odry (Cedyński Park Krajobrazowy) jest on obecnie gatunkiem często spotykanym. Wśród Coccinellidae zimujących w ściółce nadwiślańskich łęgów wierzbowotopolowych jest zdecydowanym dominantem (CERYNGIER i GODEAU 0). Zarejestrowane w niniejszej pracy zagęszczenia zimujących Coccinellidae były stosunkowo wysokie. Na obrzeżach Puszczy Kampinoskiej, w półnaturalnym środowisku nieużytku z samosiewami sosny (Pinus sylvestris), odnotowano łącznie ok. osobniki zimujące na m (J. ROMA NOWSKI i M. ROMANOWSKI, npubl.), a więc przeszło dwukrotnie mniej niż średnie zagęszczenie zimujących biedronek stwierdzone obecnie. Nieliczne inne dane z Polski i Europy (CERYNGIER 0) również podają na ogół niższe zagęszczenia biedronek zimujących w ściółce od stwierdzonych w tych badaniach. Można więc przyjąć, że w zróżnicowanej środowiskowo strefie podmiejskiej Warszawy dogodne warunki do przezimowania znajdują bogate w gatunki i osobniki zgrupowania Coccinellidae. SUMMARY The species richness and densities of ladybird beetles overwintering in the litter and on the ground surface of various habitats were studied in the municipality of Łomianki in the suburban zone of Warsaw (central Poland) between December 04 and

8 ZIMOWANIE BIEDRONKOWATYCH (COLEOPTERA: COCCINELLIDAE) [ ] 89 6 March 0. The samples of the litter and an upper layer of soil were collected within a round frame of 4 cm diameter (0. m ) and sifted with an entomological sieve. The sifted material was placed in plastic bags and then sorted in the laboratory. Altogether, 0 samples were collected, including 6 samples from builtup areas, 89 from farmland, and 60 from highway roadsides. Majority of samples (7) were collected under a canopy of various trees, and the remaining ones () in open, grassy habitats. In total, 74 specimens of ladybird species were found, of which the most common was Psyllobora vigintiduopunctata (4.9% of all specimens). Other frequently recorded ladybirds were Exochomus quadripustulatus, Propylea quatuordecimpunctata and Vibidia duodecimguttata. Several of the species registered (Rhyzobius litura, Hyperaspis concolor, Scymnus femoralis, Scymnus interruptus, Adalia conglomerata) are considered rare in Poland. The highest densities of overwintering ladybirds were recorded in the samples from the farmland (average 0. specimens/m ), intermediate in the samples from the builtup areas (average 6.9 specimens/m ), and the lowest in the samples from the highway roadsides (average. specimens/m ). PIŚMIENNICTWO BIELAWSKI R. 96: Coccinellidae (Coleoptera) w zbiorowisku roślin zielnych i młodnika sosnowego w Warszawie na Bielanach. Fragmenta Faunistica, 8: 48. BIELAWSKI R. 96: Materiały do poznania Coccinellidae Polski. I (Coleoptera). Polskie Pismo Entomologiczne, : 90. BLOCK M., WOŹNIAK P., CERYNGIER P. 0: Coccinellidae of Mazovian (eastcentral Poland) raised bogs and their surroundings. Harmonia Coccinelles du monde, 7: 7. BOROWSKI J. 0: Beetles (Coleoptera) of the Rogów region. Part II ladybirds (Coccinellidae). International Letters of Natural Sciences, 7: 900. BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 986: Chrząszcze Coleoptera. Cucujoidea, część. Katalog Fauny Polski,, : 78. BYK A. 007: Waloryzacja lasów Gór Świętokrzyskich na podstawie struktury zgrupowań chrząszczy saproksylicznych. (ss. 78) [W:] J. BOROWSKI, S. MAZUR (red.) Waloryzacja ekosystemów leśnych Gór Świętokrzyskich metodą zooindykacyjną. Wydawnictwo SGGW, Warszawa. 4 ss. CERYNGIER P. 997: Ekologiczne uwarunkowania występowania i liczebności Coccinella septempunctata L. (Coleoptera, Coccinellidae) w agrocenozach. Niepubl. rozprawa doktorska, Instytut Ekologii PAN, Dziekanów Leśny. CERYNGIER P. 0: Ecology of dormancy in ladybird beetles (Coleoptera: Coccinellidae). Acta Societatis Zoologicae Bohemicae, 79: 944. CERYNGIER P., GODEAU J.F. 0: Predominance of Vibidia duodecimguttata (Poda, 76) in the assemblages of ladybird beetles (Coleoptera: Coccinellidae) overwintering in floodplain forests. Baltic Journal of Coleopterology, : 40. CERYNGIER P., KRZYSZTOFIAK A., ROMANOWSKI J. 0: Biedronkowate (Coleoptera: Coccinellidae) Wigierskiego Parku Narodowego. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody, 4 (): 4.

9 90 E. KOZON, P. CERYNGIER, J. ROMANOWSKI CERYNGIER P., ROMANOWSKI J., ROMANOWSKI M. 06a: Biedronkowate (Coleoptera: Coccinellidae) Cedyńskiego Parku Krajobrazowego. Wiadomości Entomologiczne, (): 48. CERYNGIER P., ROMANOWSKI J., ROMANOWSKI M. 06b: Biedronkowate (Coleoptera: Coccinellidae) Parku Skaryszewskiego. [W:] J. ROMANOWSKI (red.) Park Skaryszewski w Warszawie przyroda i użytkowanie. Wydawnictwo UKSW, Warszawa: CZECHOWSKA W. 989: Coccinellidae (Coleoptera) of moist meadows on the Mazovian Lowland. Memorabilia Zoologica, 4: 899. CZECHOWSKA W., BIELAWSKI R. 98: Coccinellids (Coleoptera, Coccinellidae) of Warsaw and Mazovia. Memorabilia Zoologica, 4: 897. GAŁECKA B. 980: Structure and functioning of community of Coccinellidae (Coleoptera) in industrial and agricultureforest regions. Polish Ecological Studies, 6: GODEAU J.F., CERYNGIER P. 0: Notes on the overwintering of marshy forest ladybirds in Poland and on the colour change in Sospita vigintiguttata throughout the winter. Harmonia Coccinelles du Monde, 6: 04. GREŃ C., SZOŁTYS H., GRZYWOCZ J., KRÓLIK R. 0: Chrząszcze (Coleoptera) Śląska Dolnego i Górnego dotychczasowy stan poznania oraz nowe dane faunistyczne: biedronkowate (Coccinellidae). Acta Entomologica Silesiana, :. JĘDRYCZKOWSKI W.B. 006: Różnorodność gatunkowa chrząszczy (Coleoptera: Elateridae, Coccinellidae) środowisk antropogenicznych Kampinoskiego Parku Narodowego. Wiadomości Entomologiczne,, Supl. : 998. KOVÁŘ I. 007: Family Coccinellidae Latreille, 807. (ss. 686) [W:] I. LÖBL, A. SMETANA (red.) Catalogue of Palaearctic Coleoptera, Vol. IV. Apollo Books, Stenstrup. 9 ss. KUŚKA A. 007: Niektóre zmiany w koleopterofaunie Ojcowskiego Parku Narodowego po 0 latach gospodarki ochronnej. Prądnik, 7: 9. MARCZAK D. 00: Rzadkie gatunki chrząszczy (Insecta: Coleoptera) Kampinoskiego Parku Narodowego. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody, 9: 89. MOKRZYCKI T. 00: Próba waloryzacji starszych drzewostanów Puszczy Białowieskiej metodą zooindykacyjną na przykładzie chrząszczy (Coleoptera) powierzchni pni. [W:] A. SZUJECKI (red.) Próba szacunkowej waloryzacji lasów Puszczy Białowieskiej metodą zooindykacyjną. Wydawnictwo SGGW, Warszawa. 49 ss. PANKANINFRANCZYK M., CERYNGIER P. 99: Cereal aphids, their parasitoids and coccinellids on oats in central Poland. Journal of Applied Entomology, 9: 07. ROMANOWSKI J., BONIECKI P., KALISZEWICZ A., KLOSS M., OLEJNICZAK I. 0: Flora i fauna rezerwatu przyrody Jezioro Kiełpińskie i sąsiednich starorzeczy w strefie podmiejskiej Warszawy. Studia Ecologiae et Bioethicae, : 89. RUTA R., JAŁOSZYŃSKI P., KONWERSKI S., MAJEWSKI T., BARŁOŻEK T. 009: Biedronkowate (Coleoptera: Coccinellidae) Polski. Część. Nowe dane faunistyczne. Wiadomości Entomologiczne, 8 (): 9. SZAWARYN K., HAWRO V. 0: Hyperaspis concolor (SUFFRIAN, 84) (Coleoptera: Coccinellidae) w centralnej Polsce. Wiadomości Entomologiczne, 4 (): 0.