Pojęcie cyberprzestrzeni we współczesnym polskim porządku prawnym

Transkrypt

1 Pojęcie cyberprzestrzeni we współczesnym polskim porządku prawnym MGR MARTA BERDEL-DUDZIŃSKA KATEDRA PRAWA KONSTYTUCYJNEGO WYŻSZA SZKOŁA INFORMATYKI I ZARZĄDZANIA W RZESZOWIE 1. Zagadnienia wprowadzające Wybity polski naukowiec, humanista K. Dąbrowski, w książce Trud istnienia 1 rozpoczyna swoje rozważania dotyczące właściwości umysłu człowieka oraz wielopłaszczyznowości i wszechstronności wiedzy w ten oto sposób: W wielu naukach empirycznych o wyodrębnionym zakresie i określonych metodach badawczych spotykamy dwa odrębne typy postaw uczonych. Jedni dążąc do głębszego rozumienia zasadniczych problemów nauki szukają rozwiązań zarówno w wąskim zakresie danej dyscypliny, jak i poza nim; drudzy aby zachować niezależność swoich metod, aby się «nie rozpraszać» nie wychodzą poza zakres swej specjalności 2. W moich poszukiwaniach naukowych z założenia rozpraszam się poza dyscyplinę prawa, sięgając do różnych innych dziedzin nauki, z uwagi na to, że bliższa jest mi pierwsza z postaw, jakie opisał K. Dąbrowski. Stąd też w niniejszym artykule znajdą się próby wielopłaszczyznowego spojrzenia na pojęcie cyberprzestrzeń. Można zaobserwować, że coraz częściej w języku potocznym pojawiają się słowa zaczynające się od cyber. Nowe cybersłowa stały się bardzo popularne. Słowotwórstwo w tym zakresie zaskakuje swym bogactwem i pomysłowością. Te procesy językowe stały się z pewnością ciekawym obszarem dla badaczy języka. Językoznawcy podkreślają, że cząstka cyber jest w języku polskim pierwszym członem wyrazów złożonych, wskazuje na ich związek z informatyką. Słowo cyber w polszczyźnie nie występuje samodzielnie, można jednak tę cząstkę interpretować jako powstałą od przymiotnika cybernetyczny. Derywaty słowotwórcze zaczynające się od cyber należy interpretować jako wyrazy złożone. W języku funkcjonują takie neologizmy, jak: cyberprzestrzeń, cyberspołeczeństwo, cyberprzemoc, cyberterroryzm, cyberwojna, cyberprzestępczość, cyberatak, cybermobbing, cyberempatia 3, cyberhumanizm 4, cyberniania itp. W Słowniku wyrazów obcych W. Kopalińskiego możemy odnaleźć słowo cybernetyka, oznaczające teoretyczne studium kontroli i komunikacji w maszynach i żywych organizmach. Cybernetyka to nauka interdyscyplinarna, która znajduje zastosowanie w różnych dziedzinach, jak np. teoria sieci nerwowych, teoria komunikacji, komputery, zautomatyzowane systemy regulacji. Słowo cybernetyka pochodzi od greckiego kybernetes sternik, zarządca, kybernan sterować, kontrolować 5. Ostatnio, w związku z nowelizacją ustawy o stanie wojennym oraz kompetencjach Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych i zasadach jego podległości konstytucyjnym organom Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych innych ustaw, szczególnie często w różnych informacjach pojawiało się słowo cyberbezpieczeństwo, jak również zbitka słów cyberbezpieczeństwo państwa 6. Prędzej czy później niektóre zwroty z języka potocznego wchodzą także do języka prawnego i prawniczego. Słowo cyberprzestrzeń wydaje się być szczególnym przykładem. Odpowiednią ilustracją dla rozważań w zakresie używania przez polskiego prawodawcę słów związanych z cyberprzestrzenią będzie wspomniana zmiana w ustawodawstwie polskim. 27 września 2011 r. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Bronisław Komorowski podpisał ustawę z 30 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy o stanie wojennym oraz o kompetencjach Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych i zasadach jego podległości konstytucyjnym organom Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych innych ustaw, która weszła w życie 2 listopada 2011 r. 7. Pracom nad tą ustawą towarzyszyły liczne dyskusje na temat pojęcia cyberprzestrzeni. Rozważano też kwestie związane z pojmowaniem zagrożeń cyberprzestrzeni w prawie krajowym i międzynarodowym. Przy okazji wprowadzania w życie nowych regulacji, normatywizacji pewnych pojęć, warto wspomnieć, jak istotną rolę w powstawaniu konkretnych przepisów prawnych ma istnienie materialnych źródeł prawa. Proces kształtowania się prawa, czyli działania czynników o charakterze gospodarczym, ekonomicznym, społecznym, jest równie istotny (a może o wiele bardziej znaczący?), jak proces prawotwórczy sensu stricto. W przypadku wprowadzenia do treści ustawy pojęć związanych z cyberprzestrzenią mamy do czynienia z działaniem czynnika w postaci postępu technologicznego, a w szczególności tzw. rewolucji informacyjnej. 2. Człowiek wobec wyzwań współczesności Nie od dziś filozofowie analizują problematykę bytowania człowieka w świecie materii. R. Ingarden zauważa:

2 Człowiek znajduje się na granicach dwu dziedzin bytu: Przyrody i specyficznie ludzkiego świata, i nie może bez niego istnieć, lecz świat ten nie wystarcza dla jego istnienia i nie jest zdolny mu go zapewnić. Człowiek jest przeto zmuszony do życia na podłożu Przyrody i w jej obrębie, lecz dzięki swojej szczególnej istocie musi przekraczać jej granice, ale nigdy nie może w pełni zaspokoić swej wewnętrznej potrzeby bycia człowiekiem. Tak tragiczny jest los człowieka. Lecz w tym właśnie przejawia się jego prawdziwa istota: jego genialność i skończoność jego bytu 8. J.A. Kłoczowski stwierdza, że Książeczka o człowieku R. Ingardena to wielka książka, jedna z najważniejszych, jakie napisano w języku polskim, w której autor stara się opisać, kim jest człowiek że istnieje między, żyje na granicy dwóch bytów: Przyrody i specyficznie ludzkiego świata. Żyje na podłożu Przyrody, ale ją przekracza przez poznanie siebie i świata, jaki go otacza, oraz przez realizację wartości Dobra i Piękna. Gdy mu się to udaje, pewny jest w swym duchu, że nie żyje nadaremnie 9. R. Ingarden podkreśla, że człowiek wytwarza sobie pewną zupełnie nową rzeczywistość lub, jakby to może ktoś chciał powiedzieć, quasi-rzeczywistość. Raz wytworzona, stanowi ona potem znamienny składnik otaczającego go świata 10. Filozof ten wielokrotnie przywołuje na kartach swojej książki myśl o tym, że to, co wykreowaliśmy jako ludzie, ma na nas wpływ. Pisze: Faktem jest również, że wytworzone przez nas, ludzi, dziedziny sztuki, nauki, prawa, techniki, że stworzona przez nas rzeczywistość dziejowa taką wagę w życiu naszym posiada i tak na przebieg jego wpływa, że obcując z całą tą, jak niektórzy chcą, quasi-rzeczywistością, sami pod jej wpływem zmieniamy się, jesteśmy przez nią kształtowani, nabieramy nowych cech charakteru, nowych upodobań lub wstrętów, nowych namiętności i ukochań 11. Zgodnie z poglądem R. Ingardena istotą człowieka nie jest jednak bycie homo faber. Pojmowanie istoty człowieka jako homo faber nie dotyczy w człowieku tego, co jest w nim istotne dla jego człowieczeństwa. Stwierdza, że: Na czym innym polega wyjątkowe stanowisko człowieka w świecie, fakt zaś opanowania przez niego przyrody i zwierząt jest tylko pewnym zjawiskiem, jeżeli nie pochodnym, to w każdym razie nie najdonioślejszym 12. Pod koniec lat sześćdziesiątych XX w. teolog, dominikanin M.D. Chenu, podejmując problematykę cywilizacji technicznej i duchowości, tak stwierdza: determinizmy przeniesione z mechaniki na dziedzinę działania ludzkiego stanowią dla ludzkości ustawiczny wstrząs. Wszystko pozostaje pod tym wpływem: rozkład czasu, mieszkanie, posiłek, życie rodzinne, ruch uliczny, rozrywki, szkolnictwo itd. 13. Słowa te brzmią jak najbardziej aktualnie także dziś, w dobie rewolucji informacyjnej, zawrotnego wprost rozwoju technologii informacyjnych, w tym telekomunikacyjnych oraz internetu. M. Safjan zauważa, że: Świat współczesnej cywilizacji to pole niesłychanego, na wielką skalę przeprowadzanego eksperymentu naukowego i technologicznego 14. S. Wollgar formułuje następujące stwierdzenie: Wszystkie aspekty społecznego, kulturowego, ekonomicznego i politycznego życia podlegają wpływowi trwałego i masywnego rozwoju elektronicznych technologii 15. W literaturze przedmiotu spotkać można stwierdzenia, że nowoczesne technologie są technologiami wolności. Można też spotkać zdania odmienne, że są to technologie zniewolenia i kontroli 16. Współczesne społeczeństwo nazywane jest często społeczeństwem informacyjnym, cyberspołeczeństwem, społeczeństwem trzeciej fali 17. Na określenie nowej cywilizacji używane są również terminy takie, jak: era kosmiczna, era informacyjna, era elektroniczna czy też globalna wioska. Istnieje wiele definicji społeczeństwa informacyjnego. Na potrzeby opracowania można przyjąć, że społeczeństwo informacyjne to takie, które ma instrumenty techniczne, prawne, ale przede wszystkim posiada wiedzę, pozwalającą z tych instrumentów skorzystać 18. M. Safjan podkreśla, że nowoczesne społeczeństwo jest bardziej efektywne, lepiej wykształcone, lepiej poinformowane, ale jednocześnie, w znacznie większym stopniu niż kiedyś, zagrożona została prywatność, autonomia, wolność jednostki. W podobny sposób zagrożone jest również państwo. Wirtualna przestrzeń daje człowiekowi niespotykaną dotąd w dziejach ludzkości swobodę. Poprzez swoją obecność w tzw. sieci człowiek staje się w pełni transparentny dla otoczenia w wielu aspektach swojej egzystencji 19. W uzasadnieniu do przedstawionego przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej projektu ustawy o zmianie ustawy o stanie wojennym oraz o kompetencjach Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych i zasadach jego podległości konstytucyjnym organom Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych innych ustaw czytamy, że współcześnie mamy do czynienia z dynamicznym procesem przenoszenia aktywności człowieka do obszaru cyberprzestrzeni 20. W dalszej części uzasadnienia autorzy zmian legislacyjnych zauważają, że proces przenoszenia działań w sferę wirtualną dotyczy nie tylko działalności osób fizycznych, ale również funkcjonowania administracji publicznej. Równocześnie wyraźnie podkreślone zostaje, że: Działalność w cyberprzestrzeni staje się nieodzownym elementem funkcjonowania państwa i społeczeństwa. Należy jednak zauważyć, że postępujący proces informatyzacji, obok niewątpliwych korzyści, rodzi również określone zagrożenia. W szczególności dotyczy to możliwości wykorzystania cyberprzestrzeni w celach sprzecznych z interesami państwa i jego obywateli. Przykładem tego rodzaju zagrożeń są liczne ataki hakerów na różnego rodzaju instytucje o istotnym znaczeniu dla funkcjonowania państwa i społeczeństwa. Ataki takie mogą być niezwykle groźne, bowiem w ich efekcie może

3 dojść do poważnych zakłóceń w funkcjonowaniu państwa, w tym jego struktur i gospodarki. Biorąc powyższe pod uwagę, państwo powinno być przygotowane zarówno na odparcie takich ataków, jak i zwalczanie jego skutków 21. W proponowanych zmianach legislacyjnych jedną z najistotniejszych kwestii okazuje się zdefiniowanie pojęcia cyberprzestrzeni. A. Szmyt w opinii prawnej do projektu omawianej regulacji zauważa, że: pojęcie «cyberprzestrzeń» wydaje się być pojęciem jednak niedookreślonym, w świadomości społecznej nieco «domyślnym», o nieustalonej treści normatywnej, raczej dość potoczną «zbitką pojęciową». Tym większe znaczenie musi mieć jego prawne dookreślenie (zdefiniowanie), jako że potencjalnie wiąże się z konsekwencjami w sferze praw i wolności człowieka i obywatela 22. Poza tym samo słowo przestrzeń jest bogate w znaczenia i konteksty. 3. Pojęcie przestrzeni państwa Słowo cyberprzestrzeń składa się z przedrostka cyber i słowa przestrzeń. Yi-Fu Tuan określa przestrzeń jako abstrakcyjny termin obejmujący zespół pojęć. Termin miejsce oznacza zdaniem Yi-Fu Tuana bezpieczeństwo, termin przestrzeń natomiast oznacza wolność. Przywiązani do miejsca, tęsknimy za przestrzenią 23. Autor ten zauważa, że ludzie żyjący w odmiennych kulturach różnią się między sobą sposobem, w jaki dzielą świat, wartościami, jakie przypisują jego częściom składowym, i sposobami, w jakie je mierzą 24. Według socjologów termin przestrzeń ma wiele znaczeń, a ponadto pojęcia związane z przestrzenią obfitują w wielorakie konotacje 25. Rozumienie i znaczenie pojęcia przestrzeń zmienia się z upływem czasu 26. Pojawia się pytanie, czym jest przestrzeń w kontekście istnienia państwa? Decydując się na pewne uproszczenia dla potrzeb opracowania, można stwierdzić, że mówiąc o przestrzeni państwa, właściwie mamy na myśli terytorium. Terytorium państwa jest jedną z najbardziej znaczących przestrzeni publicznych. Natomiast pojęcie państwo jest współcześnie używane przede wszystkim w dwu znaczeniach. Po pierwsze państwo rozumiane jest jako struktura organów władzy publicznej. Po drugie państwo oznacza wspólnotę ludzką, wspólnotę obywatelską. J. Jellinek określa państwo w sposób następujący: Państwo jest grupą ludzi, osiadłą na ograniczonej części przestrzeni ziemi, zaopatrzoną we władzę panującą i przez to sprowadzoną do jedności 27. Podkreśla równocześnie, że: Przez elementy swoje państwo jest w łączności z całokształtem bytu. Ma ono stronę przyrodniczą i stronę psychicznospołeczną. Dlatego wszystkie nauki mają rację do zajmowania się państwem 28. Na potrzeby opracowania można przyjąć, że państwo oznacza organizację społeczeństwa, organizację obywateli, charakteryzującą się tym, że jest ona terytorialna i suwerenna 29. Według Słownika wyrazów obcych W. Kopalińskiego terytorium to obszar ziemi o określonych granicach; obszar geograficzny podlegający władzy jakiegoś państwa, kraj zależny (np. posiadłość kolonialna) posiadający pewną autonomię; w USA obszar wydzielony, który nie uzyskał jeszcze praw stanowych 30. Słowo terytorium pochodzi od łacińskiego territorium, mającego znaczenie: grunty należące do miasta; granica obwodu miasta 31. Terytorium rozumiane jest jako przestrzenna sfera ludzkiej działalności. Podlega ona stałemu powiększaniu, na co mają wpływ czynniki ekonomiczne, wielkie odkrycia geograficzne, ekspansja terytorialna 32. Państwo stanowi niezaprzeczalnie organizację terytorialną, zachowuje pełnię władzy na danym terytorium, dlatego też na jednym terytorium nie mogą istnieć dwa państwa konkurujące ze sobą 33. W literaturze przedmiotu podkreśla się również, że terytorium państwa spełnia funkcję konsolidującą społeczeństwo. Pojęciem terytorium państwa zajmuje się także nauka prawa międzynarodowego. Zgodnie z definicją sformułowaną na gruncie tej dyscypliny prawa terytorium państwa oznacza przestrzeń, która obejmuje obszar lądowy, część wód morskich, wnętrze ziemi pod tymi obszarami oraz rozciągającą się nad nimi przestrzeń powietrzną 34. W związku z tym, iż terytorium jest trójwymiarowe, powstaje kwestia określenia granic przestrzennych państwa 35. W polskiej Konstytucji z 2 kwietnia 1997 r. 36 znajdują się przepisy, które bezpośrednio odnoszą się do kwestii terytorium państwa. Zgodnie z art. 5 Konstytucji RP: Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju. W komentarzu do art. 5 Konstytucji RP W. Skrzydło w stwierdza, że art. 5 Konstytucji określa funkcję państwa, jego zasadnicze kierunki i cele działania. Strzeżenie zaś niepodległości i nienaruszalności terytorium RP autor uważa za funkcje kluczowe 37. Nienaruszalność terytorium państwa gwarantuje wykonywanie takich funkcji państwa, jak: zapewnienie wolności i praw człowieka i obywatela, zapewnienie bezpieczeństwa, ochrona dziedzictwa narodowego, ochrona środowiska. Zgodnie z art. 126 ust. 2 Konstytucji RP obowiązek realizacji nienaruszalności terytorium spoczywa na Prezydencie RP: Prezydent Rzeczypospolitej czuwa nad przestrzeganiem Konstytucji, stoi na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa oraz nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium. Zgodnie z komentarzem do tego artykułu Prezydent, stojąc na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa oraz nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium, jest najwyższym zwierzchnikiem Sił Zbrojnych RP i z tej racji

4 przysługuje mu wiele uprawnień określonych Konstytucją RP, jak również ustawami 38. Warto dodać, że w nauce prawa międzynarodowego zwrot integralność terytorialna znaczy tyle, co niepodzielność 39. Zgodnie z Deklaracją Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, przyjętą 1 sierpnia 1975 r., w pojęciu integralności terytorialnej mieści się ochrona całości terytorium danego państwa poprzez zakaz i nielegalność nabywania go siłą, jak i nietykalność poprzez zakaz okupacji wojskowej, a także zakaz podejmowania innych, bezpośrednich lub pośrednich aktów przymusu 40. Eksperci w dziedzinie nowoczesnych technologii informatycznych zauważają, że w obliczu globalizacji ochrona cyberprzestrzeni stała się jednym z podstawowych celów strategicznych w obszarze bezpieczeństwa każdego państwa 41. W dobie wolności, wyrażającej się m.in. w swobodzie przepływu osób, towarów, informacji i kapitału, bezpieczeństwo demokratycznego państwa zależy od stworzenia mechanizmów, które umożliwią prewencję oraz zwalczanie zagrożeń dla bezpieczeństwa cyberprzestrzeni. Podkreśla się ponadto, iż obecnie w cyberprzestrzeni granica między pokojem a wojną staje się coraz bardziej płynna i umowna. Obiektem cyberwojny stają także elementy infrastruktury cywilnej. Istotną kwestią jest tym samym opracowanie odpowiednich do współczesnych zagrożeń systemów ochrony. Można sądzić, że spośród trzech elementów wchodzących w skład pojęcia państwa najmniej wątpliwości budzi element, jakim jest terytorium. Państwo jest niezaprzeczalnie wspólnotą terytorialną i na dłuższą metę bez terytorium nie może istnieć 42. Wydaje się jednak, że na skutek opisywanej nowelizacji i wprowadzenia pojęcia cyberprzestrzeni do systemu normatywnego może okazać się, że powinniśmy w przyszłości zweryfikować dotychczasowe pojmowanie terytorium państwowego. Można zaryzykować zdanie, że przestrzeń państwa wymyka się dotychczasowym ujęciom i niejako transcenduje w kierunku cyberprzestrzeni. 4. Pojęcie cyberprzestrzeni w języku pozaprawnym Święty Augustyn stwierdza, że: W ogóle rzadko posługujemy się słowami w sposób zupełnie ścisły, częściej mówimy nieściśle, ale jakoś udaje się nam wyrazić to, co chcemy 43. Istotnie, udaje się nam w naszej ludzkiej niedoskonałości komunikować ze sobą w różnych obszarach działania aktywności już tyle wieków po tym, jak św. Augustyn uczynił to spostrzeżenie. Powstają nowe zjawiska i co za tym idzie tworzone są nowe słowa, mające na celu te zjawiska opisać, przybliżyć. Wydaje się więc, iż język nasz jest coraz bardziej narażony na różnorakie nieścisłości. Pojęcie cyberprzestrzeni można rozpatrywać w różnych aspektach: technologicznych, psychologicznych, społecznych, ekonomicznych. Trzeba przyznać, że z czasem te aspekty trudno od siebie konsekwentnie odseparować. Poniżej zaprezentowanych zostanie klika perspektyw patrzenia na pojęcie cyberprzestrzeni. Nie sposób nie przypomnieć, że pojęcie cyberprestrzeń zostało użyte po raz pierwszy przez W. Gibsona w 1984 r. w powieści Neuromancer (a zatem interesujące wydaje się być to, iż pojęcie cyberprzestrzeń wywodzi się z literatury science fiction). Autor określił ten rodzaj przestrzeni jako zbiorową halucynację przeżywaną przez użytkowników wirtualnej, trójwymiarowej przestrzeni elektronicznego medium komunikacyjnego 44. W. Gibson pisał ponadto, że cyberprzestrzeń jest królestwem przestrzennych paradoksów, gdzie tam nie ma tam. A. Głowacki pisze o cyberprzestrzeni: Konsensualna halucynacja. Przestrzeń otwartego komunikowania się za pomocą połączonych komputerów i pamięci informatycznych 45. W. Gibson, kiedy stworzył ten neologizm, nie miał ani komputera, ani tym bardziej dostępu do internetu. Z biegiem czasu termin cyberprzestrzeń zaczęto odnosić do rzeczywistych sieci komputerowych. W literaturze przedmiotu zwraca się uwagę na to, że polscy użytkownicy komputerów często traktują pojęcia sieć, net jako pojęcia równoznaczne, zaciera się więc różnica między internetem a siecią WWW. Warto zastanowić się, jaka jest relacja między pojęciami internet i cyberprzestrzeń. Zdaniem niektórych autorów internet to technologia, natomiast cyberprzestrzeń to jej wyobrażenie 46. Internet można zdefiniować w następujący sposób: technologia komunikacyjna złożona z fizycznych urządzeń: komputerów i serwerów, kabli i światłowodów czy nadajników radiowych oraz z kodu komputerowego: protokołów internetowych, systemów operacyjnych i programów czy przesyłanych danych 47. Pojęcie to staje się jednak z upływem czasu niepełne, dezaktualizuje się z uwagi na to, że wciąż zachodzą stosunkowo szybkie zmiany technologiczne. Rozwija się np. internet bezprzewodowy, pojawiają się urządzenia inne niż komputery, przez które możemy połączyć się z internetem. Wydaje się, że fizyczne elementy inernetu minimalizują się. Podkreśla się, że najlepszym rozwiązaniem jest definiowanie internetu za pomocą napędzających go tzw. protokołów. Według A. Gallowaya protokół okazuje się tutaj czymś rudymentarnym, można nazwać go grawitacją, tlenem, pulsem 48. Cyberprzestrzeń jest także nazywana wyobrażeniem zbiorowym, powiązanym z technologiami internetowymi 49. A. Tarkowski zwraca uwagę na proces wzajemnego przenikania się tego, co rzeczywiste, z tym, co wirtualne 50. A. Tarkowski unika terminu wirtualna rzeczywistość, które uważa za mało użyteczne w czasach, gdy prawdziwe i wirtualne zdają się wzajemnie kolonizować i przenikać 51.

5 Według P. Agre cyberprzestrzeń jest postrzegana jako osobny świat, niejako równoległy wymiar, który istnieje w oddaleniu albo nawet w opozycji do świata rozumianego jako rzeczywisty 52. W literaturze przedmiotu mówi się o procesie konstrukcji cyberprzestrzeni, który miał miejsce pod koniec XX w. Proces ten wydaje się wpisywać w ogólny trend tzw. mediatyzacji społeczeństwa, który powoduje, że w życiu codziennym granica między (wymiarem) kulturowym i życiem, obrazem i prawdziwą (rzeczywistością) jest coraz bardziej przekraczana 53. Do problematyki zagrożeń w cyberprzestrzeni Z. Bauman odnosi się następująco: Państwo narodowe, by realnie istnieć, musi kontrolować trzy podstawowe autarkie: przemoc, kulturę i gospodarkę. Dziś żadne państwo nie może się już szczycić żadną z tych autarkii. Ameryka, Rosja czy Chiny wyobrażają sobie jeszcze, że dysponują autarkią militarną, ale to też jest złudzenie. W cyberprzestrzeni nikt nie ma monopolu przemocy. Produkcja, finanse, wiedza, przestępczość albo ignorują państwa, albo je aktywnie zwalczają, działając w przestrzeni globalnej. Tam jest moc. Natomiast polityka pozostała taka, jaka była. Lokalna, terytorialna, zamknięta w prawnych i mentalnych opłotkach państwa narodowego 54. Warto przeczytać uzasadnienie do projektu ustawy o zmianie ustawy o stanie wojennym oraz o kompetencjach Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych i zasadach jego podległości konstytucyjnym organom Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych innych ustaw i przeanalizować sposób podejścia do pojęcia cyberprzestrzeni także i w tym dokumencie. W pierwszej części tekstu zostaje użyte następujące sformułowanie: Obecnie obserwuje się niezwykle dynamiczny proces przenoszenia aktywności ludzkiej w przestrzeń wirtualną, będącą składową obszaru cyberprzestrzeni. Przestrzeń wirtualna zostaje w tym zdaniu określona jako część składowa cyberprzestrzeni. W dalszej części tego samego uzasadnienia czytamy: Jednocześnie w projekcie uwzględnia się, że działania te mogą skutkować nie tylko w tradycyjnych dotychczas wymiarach (ląd, woda, przestrzeń powietrzna, przestrzeń kosmiczna), ale również w przestrzeni wirtualnej cyberprzestrzeni. Wydaje się, że w ostatnim członie zdania pojęcia przestrzeń wirtualna i cyberprzestrzeń zostają potraktowane synonimicznie. W uzasadnieniu zwrócono także uwagę na konieczność zdefiniowania pojęcia cyberprzestrzeń, która zgodnie z projektem oznacza przestrzeń przetwarzania i wymiany informacji tworzoną przez systemy teleinformatyczne, w rozumieniu art. 3 pkt 3 ustawy z dnia 17 lutego 2005 r. o informatyzacji działalności podmiotów realizujących zadania publiczne (Dz.U. Nr 64, poz. 565, z późn. zm.) wraz z powiązaniami pomiędzy nimi oraz relacjami z użytkownikami. Autorzy uzasadnienia twierdzą, że zaproponowana definicja znalazła akceptację podmiotów biorących udział w konsultacjach, a jej treść uwzględnia uwagę zgłoszoną dodatkowo przez ministra spraw wewnętrznych i administracji 55. W omawianym uzasadnieniu znajduje się informacja, że rozwiązania przyjęte w projekcie wkomponowują się w przygotowywany przez Radę Ministrów «Rządowy Program Ochrony Cyberprzestrzeni Rzeczypospolitej Polskiej na lata », stanowiąc jego ważne uzupełnienie. W związku z tym należy sięgnąć do treści programu i odnaleźć w nim definicję cyberprzestrzeni. 9 marca 2009 r. Komitet Stały Rady Ministrów przyjął dokument zatytułowany Rządowy program ochrony cyberprzestrzeni RP na lata założenia (dalej: Program 1) 56. Program ten stał się jednym z elementów strategii bezpieczeństwa państwa. Prace nad dokumentem rozpoczęły się z inicjatywy Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji w odpowiedzi na rosnące zagrożenie dla bezpieczeństwa sieci i systemów teleinformatycznych. W czerwcu 2010 r. został opublikowany nowy dokument w tym zakresie, zatytułowany Rządowy program ochrony cyberprzestrzeni Rzeczypospolitej Polskiej na lata (dalej: Program 2). Warto nadmienić, że ważną rolę w realizacji założeń wyżej opisanych programów istotną rolę do odegrania mają jednostki typu CERT. Są to cert.gov.pl dla obszaru administracji publicznej, CERT POLSKA dla obszaru cywilnego, MIL CERT dla obszaru wojskowego. Przy tym warto dodać, że szczegółowe raporty i statystyki dotyczące przypadków naruszenia bezpieczeństwa teleinformatycznego w polskich zasobach internetowych oraz informacje o zagrożeniach i metodach przeciwdziałania są publikowanie na stronie internetowej struktury o nazwie CERT POLSKA, powołanej do życia w 1996 r. przy Naukowej i Akademickiej Sieci Komputerowej 58, mającej na celu monitorowanie niebezpieczeństw płynących z internetu dla zasobów udostępnianych w tej sieci przez administrację publiczną. Programy rządowe, statystyki i inne publikacje o istotnym znaczeniu z punktu widzenia ochrony cyberprzestrzeni państwa są publikowane na stronach Rządowego Zespołu Reagowania na Incydenty Komputerowe: cert.gov.pl. Jednostka ta została powołana 1 lutego 2008 r. Podstawowym zadaniem tego zespołu jest zapewnianie i rozwijanie zdolności jednostek organizacyjnych administracji publicznej RP do ochrony przed cyberzagrożeniami, ze szczególnym uwzględnieniem ataków ukierunkowanych na infrastrukturę obejmującą systemy i sieci teleinformatyczne, których zniszczenie lub zakłócenie może stanowić zagrożenie dla życia, zdrowia ludzi, dziedzictwa narodowego oraz środowiska w znacznych rozmiarach albo spowodować poważne straty materialne, a także zakłócić funkcjonowanie państwa. Zespół cert.gov.pl funkcjonuje w ramach Departamentu

6 Bezpieczeństwa Teleinformatycznego ABW 59. Zarówno Program 1, jak i Program 2 definiują cyberprzestrzeń oraz zawierają postulaty, dotyczące opracowania definicji legalnej pojęcia cyberprzestrzeni, cyberprzestępstwa, cyberterroryzmu. W Programie 2 cyberprzestrzeń definiuje się w sposób następujący: Cyberprzestrzeń cyfrowa przestrzeń przetwarzania i wymiany informacji, tworzona przez systemy i sieci teleinformatyczne wraz z powiązaniami pomiędzy nimi oraz relacjami z użytkownikami. Cyberprzestrzeń RP [dalej: CRP] cyberprzestrzeń w obrębie terytorium państwa polskiego i w lokalizacjach poza terytorium, gdzie funkcjonują przedstawiciele RP (placówki dyplomatyczne, kontyngenty wojskowe). We wcześniejszym dokumencie Programu 1 definicja cyberprzestrzeni jest o wiele bardziej rozbudowana, przez to jednak wcale nie bardziej klarowna niż w Programie 2. W Programie 1 czytamy, że: W niniejszym dokumencie «cyberprzestrzeń» rozumiana jest jako przestrzeń komunikacyjna, tworzona przez system powiązań internetowych. Jako «cyberprzestrzeń państwa» przyjmuje się przestrzeń komunikacyjną tworzoną przez system wszystkich powiązań internetowych znajdujących się w obrębie państwa. Cyberprzestrzeń państwa w przypadku Polski określana jest również mianem «cyberprzestrzeni RP». «Cyberprzestrzeń RP» obejmuje między innymi systemy, sieci i usługi teleinformatyczne o szczególnie ważnym znaczeniu dla bezpieczeństwa wewnętrznego państwa, system bankowy, a także systemy zapewniające funkcjonowanie w kraju transportu, łączności, infrastruktury energetycznej, wodociągowej i gazowej oraz systemy informatyczne ochrony zdrowia, których zniszczenie lub uszkodzenie może stanowić zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzi, dziedzictwa narodowego oraz środowiska w znacznych rozmiarach, albo spowodować poważne straty materialne. 5. Cyberprzestrzeń w języku prawnym charakterystyka obowiązujących zmian ustawowych Termin cyberprzestrzeń stał się terminem języka tekstów prawnych. Taka sytuacja mobilizuje do rzetelnej, dogmatyczno-prawnej analizy znaczenia tego terminu. Pojęcie to jest także terminem dyskursu języka prawniczego, politycznego, języka nauk technicznych, psychologicznych, nie do końca dającym się skonkretyzować. Autorzy uzasadnienia do przedstawionego przez Prezydenta RP projektu ustawy o zmianie ustawy o stanie wojennym oraz o kompetencjach Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych i zasadach jego podległości konstytucyjnym organom Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych innych ustaw zauważają, że pojęcie cyberprzestrzeni nie jest obce obowiązującemu prawu. Operuje nim na przykład Konwencja o cyberprzestępczości z 23 listopada 2001 r., implementowana do prawa polskiego ustawą z 18 marca 2004 r. o zmianie ustawy Kodeks karny, ustawy Kodeks postępowania karnego oraz ustawy Kodeks wykroczeń (Dz.U. Nr 69, poz. 626), a także ratyfikowana Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Turcji o współpracy w zwalczaniu terroryzmu, przestępczości zorganizowanej i innej przestępczości, podpisana w Ankarze 7 kwietnia 2003 r. (Dz.U. z 2005 r. Nr 12, poz. 94) 60. Odnosząc się do informacji przytoczonej powyżej, pochodzącej z uzasadnienia do opisanego projektu ustawy, należy przywołać treść jednej z opinii prawnych do tegoż projektu. Mianowicie po zgłębieniu problematyki implementacji do prawa polskiego Konwencji o cyberprzestępczości z 23 listopada 2001 r. autor opinii M. Mróz dochodzi do następujących wniosków: Po pierwsze, Konwencja o cyberprzestępczości nie została dotychczas przez Polskę ratyfikowana. Po drugie, pojęcie cyberprzestrzeni występuje dwukrotnie w tekście francuskim Konwencji, ale w tekście angielskim nie występuje w ogóle (francuski i angielski są oficjalnymi językami Rady Europy). Nie występuje też na przykład w tekście niemieckim. Po trzecie, nawet w języku francuskim dwukrotne wystąpienie terminu «cyberprzestrzeń» (cyberespace) ogranicza się do preambuły konwencji. Zatem w żadnej ze wskazanych wersji językowych termin ten nie stanowi narzędzia opisu treści normatywnych. Należy też zaznaczyć dla porządku, że po czwarte w przywołanej w uzasadnieniu ustawie z dn. 18 marca 2004 r. również nie występuje pojęcie cyberprzestrzeni 61. Autor przyznaje jednocześnie, że faktem jest normatywne użycie terminu cyberprzestrzeń we wskazanej w uzasadnieniu do projektu ustawy Umowie między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Turcji o współpracy w zwalczaniu terroryzmu, przestępczości zorganizowanej i innej przestępczości z 7 kwietnia 2003 r. Przypadek ten należałoby jednak uznać, zdaniem autora opinii, za przypadek odosobniony. M. Mróz zwraca uwagę, że nie wiadomo, co się pod tym terminem kryje. Polska i Turcja zobowiązują się w umowie do współpracy w zwalczaniu w szczególności przestępstw komputerowych wszystkich rodzajów i w cyberprzestrzeni. Użyty w tejże umowie międzynarodowej termin cyberprzestrzeń niczego do treści tego dokumentu nie wnosi. Zarówno Turcja, jak i Polska nie ratyfikowały jeszcze omawianej Konwencji, a Polska podpisała ją niedawno, w listopadzie 2010 r. 62. Ponadto M. Mróz dokonał przeglądu prawodawstwa pięciu państw Unii Europejskiej: Wielkiej Brytanii, Francji, Niemiec, Austrii i Hiszpanii. Wynikiem tych badań było stwierdzenie, iż w prawie żadnym

7 z wewnętrznych aktów prawnych wymienionych państw nie został użyty termin cyberprzestrzeń (odpowiednio: cyberspace, cyberespace, Cyberspace, ciberespacio) jako określenie opisu treści normatywnych, dotyczących cyberprzestrzeni. Jedynie w prawodawstwie francuskim można odnaleźć określenie cyberprzestrzeń w dekrecie o opublikowaniu konwencji o cyberprzestępczości, w ustawie dotyczącej kierunków i programu działań w dziedzinie bezpieczeństwa wewnętrznego oraz w ustawie o programie wojskowym na lata Natomiast w kodeksie prawa federalnego Stanów Zjednoczonych termin cyberprzestrzeń (cyberspace) użyty został tylko raz, jedynie niejako na marginesie. Z badań wynika natomiast, że przynajmniej kilkadziesiąt razy występuje tam termin cyberbezpieczeństwo (cybersecurity). Odnosi się on, jak można rozumieć, do bezpieczeństwa sieci, systemów i urządzeń informatycznych oraz zawartej w nich informacji. M. Mróz zauważa, że pojęcie cyberprzestrzeni występuje w dokumentach Unii Europejskiej. Są to jednak teksty, które nie mają charakteru normatywnego. Autor opinii stwierdza: W anglojęzycznej wersji tekstów obecnie obowiązujących dyrektyw, regulacji i decyzji unijnych termin «cyberprzestrzeń» nie występuje ani razu. W wersji francuskojęzycznej występuje natomiast raz, w decyzji Rady z 29 maja 2000 r. w sprawie zwalczania pornografii dziecięcej w internecie. Dokonany przez M. Mroza przegląd pozwala na dojście do wniosku, że w prawie międzynarodowym, w prawie Unii Europejskiej i w ustawodawstwie narodowym poszczególnych państw pojęcie cyberprzestrzeni przywoływane jest rzadko, a w tekstach o treści ściśle normatywnej pojawia się jedynie sporadycznie. Mimo wielu wątpliwości oraz negatywnych opinii 2 listopada 2011 r. weszła w życie ustawa z 30 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy o stanie wojennym oraz o kompetencjach Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych i zasadach jego podległości konstytucyjnym organom Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych innych ustaw 63. Uregulowanie to zmodyfikowało przepisy trzech ustaw, które dotyczą: stanu wojennego, stanu wyjątkowego, stanu klęski żywiołowej. Jak podkreślono w uzasadnieniu do projektu omawianej ustawy, zasadniczym celem zmian było przede wszystkim uwzględnienie zagrożeń wynikających z działań i zdarzeń w cyberprzestrzeni jako okoliczności spełniającej normatywną treść przesłanek wprowadzenia jednego ze stanów nadzwyczajnych, o których mowa w art. 229, 230 i 232 Konstytucji RP z 1997 r. 64. W ustawie z 29 sierpnia 2002 r. o stanie wojennym oraz o kompetencjach Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych i zasadach jego podległości konstytucyjnym organom Rzeczypospolitej Polskiej 65 wprowadzone zostały zmiany, polegające m.in. na rozszerzeniu zakresu przesłanek wprowadzenia stanu wojennego, tym samym rozszerzone zostało pojęcie zewnętrzne zagrożenie państwa. W obecnie obowiązującym art. 2 ust. 1 u.s.woj. czytamy, że: W razie zewnętrznego zagrożenia państwa, w tym spowodowanego działaniami o charakterze terrorystycznym lub działaniami w cyberprzestrzeni, zbrojnej napaści na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub gdy z umowy międzynarodowej wynika zobowiązanie do wspólnej obrony przeciwko agresji, Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej może, na wniosek Rady Ministrów, wprowadzić stan wojenny na części albo na całym terytorium państwa. Uznano tym samym, że zewnętrzne zagrożenie państwa może być powodowane nie tylko działaniami terrorystycznymi, ale także alternatywnie (mamy tu do czynienia z alternatywą łączną) działaniami w cyberprzestrzeni. Ponadto istotną kwestią jest zamieszczenie w art. 2 ust. 1b u.s.woj. definicji legalnej cyberprzestrzeni. Przyjęto, że: Przez cyberprzestrzeń, o której mowa w ust. 1, rozumie się przestrzeń przetwarzania i wymiany informacji tworzoną przez systemy teleinformatyczne, określone w art. 3 pkt 3 ustawy z dnia 17 lutego 2005 r. o informatyzacji działalności podmiotów realizujących zadania publiczne (Dz.U. Nr 64, poz. 565, z późn. zm. 2) ), wraz z powiązaniami pomiędzy nimi oraz relacjami z użytkownikami. Definicja w dokładnie tej samej formie powtórzona zostaje w kolejnych ustawach, tj. dotyczącej stanu wyjątkowego i stanu klęski żywiołowej. Próbując scharakteryzować definicję legalną cyberprzestrzeni w obecnej postaci, należy podkreślić, że zostaje tu zastosowany zabieg odesłania do przepisów innej ustawy. Chodzi tu o art. 3 pkt 3 ustawy z 17 lutego 2005 r. o informatyzacji działalności podmiotów realizujących zadania publiczne 66. Przepis ten, stanowiący zbiór definicji legalnych, definiuje system teleinformatyczny jako: zespół współpracujących ze sobą urządzeń informatycznych i oprogramowania, zapewniający przetwarzanie, przechowywanie, a także wysyłanie i odbieranie danych przez sieci telekomunikacyjne za pomocą właściwego dla danego rodzaju sieci telekomunikacyjnego urządzenia końcowego w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 16 lipca 2004 r. Prawo telekomunikacyjne (Dz.U. Nr 171, poz. 1800, z późn. zm.). Mamy tu do czynienia z kolejnym odesłaniem do kolejnej ustawy. Zgodnie z art. 2 pkt 43 cytowanej ustawy telekomunikacyjne urządzenie końcowe to urządzenie telekomunikacyjne przeznaczone do podłączenia bezpośrednio lub pośrednio do zakończeń sieci. Kolejną ustawą, która została zmieniona przez ustawę zmieniającą z 2011 r., jest ustawa z 21 czerwca 2002 r. o stanie wyjątkowym 67. W ustawie tej został zmieniony art. 2 ust. 1. Modyfikacja polega na rozszerzeniu przesłanek wprowadzenia stanu wyjątkowego, jak również rozszerzeniu pojęcia zagrożenia konstytucyjnego ustroju państwa. Obecnie zgodnie z art. 2 ust. 1 tej ustawy: W sytuacji szczególnego zagrożenia

8 konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego, w tym spowodowanego działaniami o charakterze terrorystycznym lub działaniami w cyberprzestrzeni, które nie może być usunięte poprzez użycie zwykłych środków konstytucyjnych, Rada Ministrów może podjąć uchwałę o skierowaniu do Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej wniosku o wprowadzenie stanu wyjątkowego. Do omawianej regulacji w art. 2 został ponadto dodany ust. 1a, zawierający definicję legalną cyberprzestrzeni. Definicja ta brzmi tak samo jak w omówionej wyżej ustawie o stanie wojennym. W ustawie z 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej 68 w art. 3 ust. 1 został dodany punkt 4, zawierający definicję legalną cyberprzestrzeni (w brzmieniu identycznym jak w ustawie o stanie wojennym... i w ustawie o stanie wyjątkowym). Zmienił się również ust. 2 art. 3 u.s.k.ż. Dotychczas dodatkowym czynnikiem mogącym wywołać katastrofę naturalną lub awarię techniczną były działania o charakterze terrorystycznym. Ustawa zmieniająca z 2011 r. wprowadza kolejny czynnik w postaci zdarzenia w cyberprzestrzeni. Artykuł 3 ust. 2 u.s.k.ż. obecnie brzmi: Katastrofę naturalną lub awarię techniczną mogą wywołać również zdarzenia w cyberprzestrzeni oraz działania o charakterze terrorystycznym. W swojej opinii prawnej do przedstawionego przez Prezydenta RP projektu ustawy o zmianie ustawy o stanie wojennym oraz o kompetencjach Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych i zasadach jego podległości konstytucyjnym organom Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych innych ustaw 69 A. Szmyt krytycznie odnosi się do zaproponowanej definicji cyberprzestrzeni. Podnosi również, że z punktu widzenia samej techniki legislacyjnej błędem jest powtarzanie w każdej w nowelizowanych ustaw definicji cyberprzestrzeni. Zaproponował, aby w obu kolejnych ustawach zastosować odesłanie do definicji przyjętej w jednym akcie. Autor uznał też za celowe rozważenie nowelizacji ustawy z 2005 r. o informatyzacji działalności podmiotów realizujących zadania publiczne, do której częściowo odsyła definicja. A. Szmyt konkluduje swoją opinię prawną słowami: wyrażam istotną wątpliwość co do potrzeby i kształtu proponowanej nowelizacji wymienionych ustaw 70. Reasumując, można określić konstrukcję definicji legalnej cyberprzestrzeni jako piętrową. Musimy skorzystać z kolejnych dwóch ustaw, aby zrekonstruować całość definicji. Jakkolwiek przepisy odsyłające mają bardzo pozytywną funkcję, to powstaje pytanie, czy w tym przypadku istniała konieczność zastosowania przepisów odsyłających i czy taki zabieg techniki prawodawczej dodatkowo nie zaciemnia i tak już mało jasnego pojęcia cyberprzestrzeni. 6. Uwagi końcowe Wybitny polski psychiatra A. Kępiński napisał, że człowiek przyszłości, aby przetrwać, musi pogodzić dwie przeciwstawne postawy: kosmonauty i artysty 71. Parafrazując słowa Z. Ryna, ucznia A. Kępińskiego, można wysunąć propozycję, abyśmy starali się być kosmonautami w podróżach w głąb prawa oraz artystami w malowaniu jego kształtu. Artystyczna postawa zdaniem A. Kępińskiego: jest postawą wolności w tym sensie, że szuka się w niej wypowiedzenia tego, co w nas jest najbardziej indywidualne i spontaniczne, a tym samym zrzucenia z siebie uwierających masek i więzów 72. Być może definicja cyberprzestrzeni, sformułowana w opisywanych tu regulacjach ustawowych, w obecnie obowiązującym polskim systemie prawnym jest taką maską, za którą kryje się prawda jeszcze do końca niezbadana, nieodkryta. W moim odczuciu dobrym postulatem jest przedyskutowanie kwestii, związanych z definicjami zjawisk z obszaru nowoczesnych technologii, ze specjalistami z zakresu nauk technicznych, socjologicznych, psychologicznych, zanim wprowadzi się je pochopnie do języka prawnego. Można też zapytać o to, czy w ogóle pojęcie cyberprzestrzeni należało wprowadzać do języka prawnego, czy nie istniała możliwość innej formy ujęcia problematyki tego typu zagrożeń, jak zagrożenia cyberprzestrzeni państwa. Czy taka definicja cyberprzestrzeni będzie definicją uniwersalną dla całego systemu prawnego? Wydaje się, że sprawą kluczową staje się wyznaczenie zakresu znaczeniowego pojęć takich, jak: cyberprzestrzeń, przestrzeń wirtualna, świat wirtualny, rzeczywistość elektroniczna, cyfrowy, elektroniczny. Słowa te niekiedy używane są zamiennie, co zostało zaprezentowane w treści artykułu. Warto równocześnie rozważyć kwestie relacji między tymi pojęciami. Można zgodzić się ze stwierdzeniem, że trudno opanować chaos pojęciowy, z którym mamy do czynienia w dziedzinie nowoczesnych technologii. Należy równocześnie podkreślić, że przedstawione w niniejszym opracowaniu rozważania, dotyczące problematyki językowej i definicyjnej omawianych pojęć, są jedynie przyczynkiem do dalszych badań. Celem autorki jest jedynie zasygnalizowanie istniejących w tym obszarze problemów. Zarówno w tekstach naukowych, jak i publicystycznych pojawia się zestawienie pojęć realny i wirtualny jako pojęć przeciwstawnych. Mówiąc, coś jest realne, mamy na myśli przestrzeń namacalną, fizyczną, wirtualność natomiast kojarzy nam się z czymś, co rzeczywiście w tzw. realu nie istnieje. Wirtualność

9 kojarzymy też z kontaktem zdalnym, przez internet. Realia, realność to innymi słowy rzeczywistość. Czy w tym kontekście zatem jest uzasadnione połączenie dwóch pojęć i posługiwanie się określeniem rzeczywistość wirtualna 73, skoro przyjęliśmy twierdzić, że wirtualność jest przeciwieństwem realności/rzeczywistości? Czy istnieją może dwa światy: realny i wirtualny? Czy są to jedynie rożne aspekty tego samego świata i tej samej rzeczywistości? 74 Zgodnie ze Słownikiem języka polskiego słowo realny 75 oznacza: istniejący w rzeczywistości, możliwy do wykonania lub urzeczywistnienia, odznaczający się realizmem lub zdrowym rozsądkiem. Słowo wirtualny 76 oznacza: stworzony w ludzkim umyśle, ale prawdopodobnie istniejący w rzeczywistości lub mogący zaistnieć, wykreowany na ekranie komputera, telewizora, ale tak realistyczny, że wydaje się rzeczywisty. Termin wirtualność, jak zauważa M. Brzozowski, jest często nadużywany we współczesnym świecie. Pojęcie to traktuje się niejako jako słowoklucz do zrozumienia współczesnych przemian społecznych, gospodarczych i technologicznych. Trudno jest przy tym wskazać powszechnie akceptowaną definicję tego zjawiska. Mówi się często o ciągłej ewolucji pojęcia wirtualności 77. M. Brzozowski przyznaje, że słuszne jest stwierdzenie B. Wooleya, który porównał wirtualność do ogromnego i zarazem pustego naczynia semantycznego, które wciąż czeka na wypełnienie go znaczeniem 78. Według Słownika wyrazów obcych W. Kopalińskiego wirtualny oznacza (teoretycznie): możliwy, mogący zaistnieć. Natomiast wirtualna rzeczywistość to symulacja wizualna i dźwiękowa sytuacji, miejsc i osób, sterowana przez komputer (pochodzi od łac. virtualis skuteczny, i virtus siła, męskość, cnota) 79. Zapytany w jednym z wywiadów o pojęcie przestrzeni wirtualnej Z. Bauman wyjaśnia, że przestrzeń wirtualna to ta, w której dzisiaj się poruszamy, dla której jednak trudno jest znaleźć określniki, pojęcia. Zgodnie z poglądem Z. Baumana: Pojęcia, którymi się posługujemy, ukształtowały się w warunkach, które już nie istnieją. Używanie ich ma charakter metaforyczny. Staramy się uchwycić nowe zjawiska wtłaczając je w stare ramy. To ma swoje plusy, bo umożliwia rozmowę na ten temat, ale ma także swoje minusy, bo zamyka oczy na to, co naprawdę nowe, niecodzienne, bez precedensu 80. Współczesne ośrodki władzy, zdaniem Z. Baumana, zakreślają przestrzenne granice możliwości ludzkiego działania, funkcjonują w przestrzeni wirtualnej. Stają się one eksterytorialne, coraz mniej zależne od przestrzeni fizycznej, materialnej, w której jesteśmy jeszcze dość mocno osadzeni w codziennym życiu. Twierdzi ponadto, że przestrzeń wirtualna to nie tylko świat wyobrażalny w postaci sieci internetu, ale jest to także całkiem konkretna przestrzeń, której cechą wyróżniającą jest jej eksterytorialność w stosunku do tradycyjnej przestrzeni, a którą pokonywać trzeba było przy pomocy tradycyjnych środków transportu 81. Z. Bauman wyraża również pogląd, że z socjologicznego punktu widzenia przestrzeń wirtualna jest potężnym narzędziem uniezależniania się nowej globalnej elity władzy, od lokalnych, fizycznych ograniczeń 82. Wydaje się, iż dobrym rozwiązaniem jest przyjęcie określenia rzeczywistość elektroniczna, co wprowadza pewien sposób myślenia o tym, co wirtualne. Określenie rzeczywistość elektroniczna pojawia się w jednym z tekstów natury filozoficznej, traktującym o problemie współczesnej definicji człowieka 83. Z tego określenia można wyprowadzać twierdzenie o istnieniu jednej rzeczywistości, której jednym z aspektów jest egzystencja w otoczeniu, którego składnikami są rzeczy takie, jak np. zadrukowana kartka papieru. Inny aspekt tej samej rzeczywistości to sfera elektroniczna, występująca w postaci danych przetworzonych, zapisanych w pamięci komputerów czy innych urządzeń wytworów współczesnej cywilizacji. Należy podkreślić, że kwestie definicyjne nie zaliczają się do spraw prostych i oczywistych, istnieje wiele problemów powstałych na tle pewnego uwikłania w kwestie terminologiczne. Najlepszym komentarzem do zawiłości problematyki współczesnego postępu cywilizacyjnego, technologicznego i obecnych przemian, który przychodzi na myśl, to fragment wywiadu przeprowadzonego na łamach Polityki z Z. Baumanem: Jacek Żakowski: Wszystko drży. Cały świat się trzęsie. Rozumie pan, co się z nami i dokoła nas dzieje? Zygmunt Bauman: Tego się nigdy dobrze nie rozumie 84. Pytanie o definicję przestrzeni, cyberprzestrzeni, próba redefinicji pojęcia terytorium państwa to kwestie niezwykle istotne. Jednakże obecnie rodzi się pytanie o znacznie większej doniosłości, mianowicie o to, czy potrzebujemy nowej definicji człowieka? Czy współczesny człowiek to wciąż jeszcze artystotelowski animal rationale, czy może człowiek naturalny występujący w koncepcji J.J. Rousseau animal sauvage (dzikie zwierzę)? Istnieją także koncepcje człowieka animal ethicum, homo liber. Z tymi oraz innymi pytaniami zmaga się m.in. D. Jarczewski 85. Autor ten słusznie zauważa, że: XX wiek do tradycyjnej grupy zwierząt dodał jeszcze byty elektroniczne. Pojawił się problem sztucznej inteligencji (SI) i pytanie o przyznanie jej świadomości. Odrębna grupa zagadnień wypływa z rozwoju bioniki i wysuwanych wobec niej oczekiwań do stworzenia sztucznego mózgu. Te i inne zastrzeżenia wobec świadomości jako różnicy gatunkowej człowieka sprawiły, że i tej próby nie można uznać za ostateczne rozstrzygnięcie pytania o człowieczeństwo. Być może należałoby wziąć pod uwagę inne propozycje, takie jak: animal laborans, animal symbolicum czy może homo ludens 86. Człowiek to także homo creator. E. Bendyk, rozważając kwestie

10 tożsamości człowieka we współczesnym świecie, zauważa, że z homo oeconomicus człowiek przeobraził się w homo communicans czyli człowieka komunikującego się 87. Metamorfoza człowieka trwa jednak nadal, ponieważ ja można określić jako nieskończony projekt. Homo communicans wkroczył bowiem w epokę hiperkomunikacji, stając się homo mobilis 88. Przytaczając poglądy brytyjskiego socjologa J. Urry, E. Bendyk pisze: Mobilność rozumiana jako nie tylko możliwość, ale konieczność przemieszczania się po wszystkich wymiarach przestrzeni społecznej, stała się kluczowym czynnikiem strukturyzującym tożsamość człowieka XXI w. 89. Faktem jest, że przemieszczamy się współcześnie jako turyści, pracownicy, uchodźcy. Przemieszczamy się w strukturze społecznej od pucybuta do milionera i na odwrót. Poruszamy się także w przestrzeni kultury w poszukiwaniu swoich preferencji. I wreszcie przemieszczamy się w przestrzeni wirtualnej, zmieniając co chwila cyfrowe tożsamości. Jaki jest cel homo mobilis? Zarówno socjologowie, jak i psychologowie twierdzą, że celem człowieka przemieszczającego się jest spotkanie. E. Bendyk podkreśla: Cyberprzestrzeń nie zastąpiła przestrzeni rzeczywistej, ciągle komunikacja służy do tego, co w naszym codziennym życiu najważniejsze spotykania się. Dziś już praktycznie tylko poprzez działania komunikacyjne: SMS, twity, komunikaty na Facebooku można skutecznie skoordynować spotkanie ciał w przestrzeni fizycznej 90. Wydaje się, iż rzeczywistość mamy jedną, mnożymy jednak sposoby, formy komunikowania się w niej. Człowiek tworzy rzeczywistość. D. Jarczewski pisze: Owa twórczość człowieka zdaje się współcześnie wstępować na kolejny, wyższy poziom za sprawą rzeczywistości elektronicznej, która stanowi przestrzeń realizacji duchowości ludzkiej 91. Autor ten rozważa również istotną kwestię relacji pomiędzy tym, co materialne, i tym, co niematerialne. Czytamy: Następuje tu coraz głębsze oddzielenie wytworów ludzkich od materii, której podstawa w postaci procesorów, w dobie nieustannego «przerzucania» danych w sieci pomiędzy odległymi fizycznie miejscami, staje się coraz bardziej marginalna i szczątkowa. Człowiek implementuje teraz siebie do sieci i kreuje w niej swój świat 92. Czy dzisiejszy człowiek to jedynie homo electronicus kreujący rzeczywistość elektroniczną i żyjący w niej? Jak homo electronicus poradzi sobie z nazwaniem swoich wytworów, jak ujmie w słowa, także w język prawny, tak wieloaspektową rzeczywistość? Według wybitnego polskiego filozofa R. Ingardena: Fikcję i rzeczywistość stanowią w ostatecznym obrachunku filozoficznym te wszystkie tak dziwne przedmioty, wchodzące jakoś w skład świata, w którym żyje człowiek to zagadnienie, które nie tak łatwo da się rozstrzygnąć. Istotnie, nie tak łatwo rozstrzygnąć o dziwnych rzeczach. Summary The concept of cyberspace in the contemporary Polish legal order The article deals with the problem of the legal definition of cyberspace in the Polish law. In connection with the continuing process of transferring human activities into the virtual sphere, new legal problems continually occur. They result, among others, from the technological progress. Activities in the so called cyberspace also become an essential element of the functioning of the individual, as well as the country and its administration. The process of developing IT culture besides advantages also generates certain dangers. This involves the possibility of cyberspace exploitation for purposes conflicting with the interest of the country and its citizens. An example of such dangers are numerous hacker attacks targeting various types of institutions of essential importance in the functioning of the country and the society. The country should be prepared to fight off such attacks, as well as to fight their consequences. Therefore in the Polish law changes have been introduced within the acts referring to emergency situations. The change, among others, involves the introduction of the term cyberspace into the legal language. The article raises issues connected with the indefiniteness of the term cyberspace, presents reflections involving the necessity of differentiation and defining of terms such as: cyberspace, virtual space, virtual reality, artificial reality, etc. These terms are sometimes used interchangeably, it is difficult to control the conceptual chaos with which we deal within the sphere of modern technologies. Attention is also drawn to the possible necessity of changing the notion of country s territory in the context of the country s functioning in cyberspace. The author also stipulates the necessity of discussing the definitions of phenomena occurring within the sphere of modern technologies with specialists in the field of technical, sociological, psychological studies, before they are introduced into the legal language. The article doubts whether the term cyberspace should have been introduced into the legal language at all. The author suggests that it should have been taken under consideration whether the possibility of another form of dealing with the issue of such dangers exists, such as dangers of the country s cyberspace. It is also questioned whether the introduced definition of cyberspace will prove to be a universal definition for the whole legal system. Tłum. streszczenia: Monika Moszczak

11 Przypisy: 1 K. Dąbrowski, Trud istnienia, Warszawa 1986, s. 71. Prof. dr Kazimierz Dąbrowski ( ) doktor medycyny i filozofii, psycholog kliniczny i pedagog. Studiował na uniwersytetach: poznańskim, genewskim, wiedeńskim, harwardzkim, na Sorbonie, w Baltimoore. Stypendysta Fundacji Rockefellera, Forda, ONZ, Centre Nationale des Recherches Scientifiques, Rady Kanadyjskiej i in. 2 K. Dąbrowski, Trud istnienia, s Na stronie: z 24 października 2011 r., czytamy: CyberEmpatia to periodyk naukowoartystyczny poświęcony najnowszym trendom i odkryciom naukowym w szeregu dziedzin związanych z ekspansją wizualną, komunikowaniem za pomocą obrazów, rozwojem nowych mediów, neofunkcjami przestrzeni publicznej, wiedzą informatyczną [...]. Zagadnienia te wpisują się w nurt cyberhumanizmu, pojmowanego szeroko: jako nowy sposób życia człowieka, życia wzbogaconego dzięki wpływom technologii, życia splecionego z wirtualną rzeczywistością. Jakie szanse otwiera przed nami i jakie zagrożenia rodzi cyberprzestrzeń, przybierająca coraz to bardziej realne formy egzystencji?. 4 Tamże. 5 W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem, Warszawa Np.: z 22 października 2011 r. 7 Dz.U. Nr 222, poz R. Ingarden, Książeczka..., s J.A. Kłoczowski, opis na okładce książki R. Ingardena Książeczka R. Ingarden, Książeczka..., s Tamże, s Tamże, s M.D. Chenu, Teologia materii. Cywilizacja techniczna i duchowość chrześcijańska, Paris 1969, s M. Safjan, Wyzwania dla państwa prawa, Warszawa 2007, s S. Woolgar, Virtual Society? Technology, Cyberbole, Reality, cyt. za: A. Tarkowski, Internet jako technologia i wyobrażenie. Co robimy z technologią, co technologia robi z nami?, w: Społeczna przestrzeń internetu, red. D. Batorski i inni, Warszawa 2006, s D. Kotowicz, Internet szanse i zagrożenia dla demokracji, w: Społeczna przestrzeń internetu, red. D. Batorski i inni, s A. Toffler pisał: jesteśmy dziećmi kolejnego przeobrażenia, czyli trzeciej fali, zob. A. Toffler, Trzecia fala, Warszawa 1997, s. 43. Na ten temat także: A. Toffler, Szok przyszłości, Poznań K. Złotowski, Sejm a społeczeństwo informacyjne, w: Internet fenomen społeczeństwa informacyjnego, red. T. Zasępa, Częstochowa 2001, s M. Safjan, Wyzwania, s Druk sejmowy nr 4355, Warszawa 10 czerwca 2011 r., 21 Tamże. 22 A. Szmyt, Opinia prawna do przedstawionego przez Prezydenta RP projektu ustawy o zmianie ustawy o stanie wojennym oraz o kompetencjach Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych i zasadach jego podległości konstytucyjnym organom Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych innych ustaw z dnia 11 lipca 2011 r., Warszawa, Druk sejmowy nr Yi-Fu Tuan, Przestrzeń i miejsce, Warszawa 1987, s Tamże, s B. Jałowiecki, M.S. Szczepański, Miasto i przestrzeń w perspektywie socjologicznej,warszawa 2009, s Szerzej zob.: M. Berdel-Dudzińska, Konteksty przestrzeni, w: Przestrzeń i nieruchomości jako przedmiot prawa administracyjnego. Publiczne prawo rzeczowe, red. I. Niżnik-Dobosz, Warszawa J. Jellinek, Ogólna nauka o państwie, Warszawa 1921, s Tamże. 29 Tamże, s W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych 31 Słownik łacińsko-polski, oprac. K. Kumaniecki, Warszawa R. Bierzanek, J. Symonides, Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 2005, s G.L. Seidler, H. Groszyk, A. Pieniążek, Wprowadzenie do nauki o państwie i prawie, Lublin 2008, s Prawo międzynarodowe publiczne, red. B. Wierzbicki, Białystok 1997, s R. Bierzanek, J. Symonides, Prawo, s Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze sprost. i ze zm. 37 W. Skrzydło, Komentarz do art. 5 Konstytucji, Kraków 2002, wydanie elektroniczne, Lex. 38 P. Winczorek, Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Warszawa 2000, s R. Bierzanek, J. Symonides, Prawo..., s Tamże, s Rządowy program ochrony cyberprzestrzeni Rzeczypospolitej Polskiej na lata , Warszawa, czerwiec 2010, html, z 16 listopada 2011 r. 42 J. Majka, Etyka społeczna i polityczna, Warszawa 1993, s Św. Augustyn, Wyznania, tłumaczenie Z. Kubiak, Kraków 2009, s A. Tarkowski, Internet, s A. Głowacki, Cyberprzestrzeń, depressja 2008, nr 1, s A. Tarkowski, Internet, s Tamże, s A. Galloway, Protocol. How the control Exists After Decentralization, cyt. za: A. Tarkowski, Internet, s A. Tarkowski, Internet, s Tamże, s. 37.

12 51 Tamże. 52 P. Agre, Cyberspace as American Culture, Science as Culture, cyt. za: A. Tarkowski, Internet, s S. Lash, J. Urry, Postmodernist Sensibility, w: A. Giddens, D. Held, S. Loyal, D. Seymour, J. Thompson (red.), The Polity Reader in Cultural Theory, Cambridge 1994, s. 135, cyt. za: A. Tarkowski, Internet, s J. Żakowski, Świat po pigułce, rozmowa z prof. Zygmuntem Baumanem, z 22 grudnia 2010 r., 55 Tamże. 56 Dokument w formie elektronicznej wraz załącznikami dostępny na stronie: zalozenia.html, z 16 listopada 2011 r html, z 16 listopada 2011 r. 58 CERT to akronim od angielskiej nazwy: Computer Emergency Response Team, co można tłumaczyć jako: Zespół ds. reagowania na przypadki naruszenia bezpieczeństwa teleinformatycznego. NASK to skrót od: Naukowa i Akademicka Sieć Komputerowa. Do końca 2000 r. zespół ten działał pod nazwą CERT NASK. Obecnie Zespół CERT Polska działa w strukturach organizacyjnych NASK. Działalność zespołu jest finansowana przez NASK (obecnie zgodnie z ustawą z 30 kwietnia 2010 r. o instytutach badawczych Naukowa i Akademicka Sieć Komputerowa funkcjonuje jako instytut badawczy), z 16 listopada 2011 r z 16 listopada 2011 r. 60 Druk sejmowy nr M. Mróz, Informacja nt. pojęcia cyberprzestrzeni oraz bezpieczeństwa i zagrożenia cyberprzestrzeni w prawie międzynarodowym i w ustawodawstwie wybranych państw demokratycznych (w zw. z Drukiem sejmowym nr 4355 ), Warszawa, 22 lipca 2011 r., Druk sejmowy nr 1757, 62 Tamże. 63 Dz.U. Nr 222, poz. 1323; dalej: ustawa zmieniająca z 2011 r. 64 Druk sejmowy nr Dz.U. Nr 156, poz ze zm.; dalej: u.s.woj. 66 Dz.U. Nr 64, poz. 565 ze zm. 67 Dz.U. Nr 113, poz. 985 ze zm.; dalej: u.s.wyj. 68 Dz.U. Nr 62, poz. 558 ze zm.; dalej: u.s.k.ż. 69 A. Szmyt, Opinia Tamże. 71 Z. Ryn, Antoni Kępiński mistrz słowa, wstęp do: A. Kępiński, Autoportret człowieka. Myśli aforyzmy, wybór i wstęp Z. Ryn, Kraków 2001, s Tamże, s Np. w tytule artykułu: T. Miczka, Tożsamość człowieka w rzeczywistości wirtualnej, Anthropos 2007, nr 8 9, z 28 listopada 2011 r. 74 Jako przykład takiego wirtualnego świata można podać tzw. wirtualny cmentarz. Więcej informacji na ten temat można uzyskać na stronie: W portalu tym istnieje forum dyskusyjne. Warto przytoczyć wypowiedź jednego z uczestników tego forum: ado van slaado, dodano: Proste. Ponieważ raz w roku mogę odwiedzać realny cmentarz z grobem rodzinnym, dlatego założyłem grób wirtualny, gdzie jestem co dzień. Tyle najkrócej i pozdrawiam. p.s. A jest portal, gdzie założenie grobu jest nieodpłatne, M. Brzozowski, Ewolucja pojmowania wirtualności i definiowanie organizacji wirtualnej, Management Forum 2020, Nowoczesne koncepcje i metody zarządzania strategicznego, 78 Tamże. 79 W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych 80 Globalizacja proces nieodwracalny, rozmowa z prof. Zygmuntem Baumanem z Leeds University, z 20 lipca 2011 r. 81 Tamże. 82 Tamże. 83 Zob. D. Jarczewski, Homo electronicus. Czy potrzebujemy nowej definicji człowieka?, Teofil 2011, nr 1(29), s J. Żakowski, Świat po pigułce 85 D. Jarczewski, Homo electronicus, s Tamże, s E. Bendyk, Ja, co to teraz znaczy, Polityka 2011, nr 5, s Tamże. 89 Tamże. 90 Tamże. 91 Tamże, s Tamże.