OBOWIĄZEK ZAKUPU ENERGII ELEKTRYCZNEJ WYTWARZANEJ W SKOJARZENIU Z CIEPŁEM

Transkrypt

1 OBOWIĄZEK ZAKUPU ENERGII ELEKTRYCZNEJ WYTWARZANEJ W SKOJARZENIU Z CIEPŁEM Autor: Paweł Bućko ( Rynek Energii 5/2005) Słowa kluczowe: gospodarka skojarzona, energia elektryczna, lokalny rynek energii Streszczenie. W artykule omówiono krajowe uregulowania dotyczące obowiązku zakupu energii elektrycznej wytwarzanej w skojarzeniu z wytwarzaniem ciepła. Wskazano na najważniejsze wady i niedogodności aktualnych rozwiązań, zwracając uwagę na ich konsekwencje dla uczestników rynku energii elektrycznej. Zaproponowano wprowadzenie mechanizmu obrotu świadectwami pochodzenia energii z układów skojarzonych. 1. WSTĘP Skojarzone wytwarzanie energii elektrycznej i ciepła jest technologią, która zapewnia wysoką efektywność wykorzystania paliwa i w konsekwencji zmniejsza uciążliwość procesów energetycznych dla środowiska naturalnego. Postrzega się więc je jako pożądany kierunek rozwoju systemów energetycznych. Skojarzone wytwarzanie (zwane też coraz częściej kogeneracją) jest promowane w polityce energetycznej Unii Europejskiej [3] i polityce krajowej [1,2]. Mechanizmy wsparcia proponowane dla takich źródeł odnoszą się głownie do zapewnienia możliwości zbytu energii elektrycznej. Rynki energii elektrycznej podlegają obecnie w znacznie większym stopniu mechanizmom konkurencji niż lokalne rynki ciepła. Elektrociepłownie, w porównaniu z elektrowniami kondesacyjnymi, mają ograniczone możliwości konkurowania. Produkcja energii elektrycznej odbywa się w mniej elastyczny" sposób - jest wymuszona przez występowanie zapotrzebowania na ciepło. Znacznie bardziej istotny jest efekt sezonowości produkcji (szczególnie w przypadku elektrociepłowni oddających ciepło do celów komunalnych). Elektrociepłownie są uczestnikami zarówno rynku energii elektrycznej jak i lokalnych, bardzo zróżnicowanych rynków ciepła. Zagwarantowanie pozycji na rynku energii elektrycznej w postaci obowiązku zakupu pośrednio pozwala stabilizować lokalne rynki ciepła. Mechanizmy wsparcia elektrociepłowni na krajowym rynku energii elektrycznej mają na celu wspieranie ich rozwoju poprzez zagwarantowanie możliwości zbytu energii elektrycznej w okresach kiedy jej produkcja jest wymuszona, po cenach zapewniających efektywność ekonomiczną elektrociepłowni. Stosowanie mechanizmów wsparcia powoduje, że ceny energii elektrycznej ze źródeł skojarzonych są wyższe niż na rynkach konkurencyjnych. W Polsce, w 2004 r. średnia cena energii elektrycznej ze źródeł skojarzonych osiągnęła 134 zł/mwh, podczas gdy średnia cena energii na rynku konkurencyjnym kształtowała się na poziomie 118 zł/mwh. Trudne jest wypracowanie skutecznych sposobów wspierania produkcji skojarzonej, nie zaburzających zasad funkcjonowania konkurencyjnych rynków energii elektrycznej. Zadanie ulega dalszemu skomplikowaniu w sytuacji krajowej, gdy rynek energii elektrycznej jest w fazie wdrażania mechanizmów konkurencyjnych (dotyczących wybranych segmentów rynku), a istotna część obrotu energią elektryczną odbywa się poza mechanizmami

2 konkurencyjnymi. Obrót energią ze źródeł skojarzonych ma charakter wydzielonego fragmentu rynku. Mechanizmy na nim obowiązujące nie mogą jednak funkcjonować w oderwaniu od rozwiązań ogólnych. 2. OBOWIĄZEK ZAKUPU ENERGII ELEKTRYCZNEJ PRODUKOWANEJ W SKOJARZENIU Sytuacja elektrociepłowni na krajowym rynku energii elektrycznej ulegała w przeszłości licznym zmianom. Proponowane mechanizmy wsparcia elektrociepłowni były kilkakrotnie modyfikowane poprzez kolejne nowelizacje Prawa energetycznego [1] i rozporządzeń wykonawczych. Duże tempo zmian powoduje niespójność przepisów, a także często trudności interpretacyjne. Obecnie obowiązujące rozporządzenie [2] z grudnia 2004 r. powstawało w oparciu wersję Prawa energetycznego nie zawierającą poprawek wprowadzonych już w 2005 r. Ta niespójność wynikająca z faktu, że pewne dość istotne nowelizacje ustawy są późniejsze w stosunku do aktu wykonawczego z niej wynikającego powoduje dodatkowe utrudnienia. Należy się spodziewać, że obecne rozwiązania nie są jeszcze ostateczne i prawdopodobnie zarówno rozporządzenie jak i Prawo energetyczne będą jeszcze modyfikowane w celu wypracowania spójnego modelu docelowego. Obowiązek zakupu energii elektrycznej produkowanej w skojarzeniu został zapisany w Prawie energetycznym [1] w art. 9a ust.2. Obowiązkiem objęte są przedsiębiorstwa zajmujące się wytwarzaniem energii elektrycznej lub jej obrotem i sprzedające tę energię odbiorcom, którzy dokonują jej zakupu na własne potrzeby. Szczegółowo zakres obowiązku reguluje rozporządzenie [2]. Obowiązek uznaje się za spełniony jeżeli ilość energii pochodzącej ze skojarzenia (wytworzonej we własnych źródłach lub zakupionej od wytwórców) osiągnie w stosunku do całkowitej rocznej sprzedaży energii odbiorcom końcowym (zużywającym energię na własne potrzeby) udział określony w rozporządzeniu [2]. W 2005 r. udział ten powinien wynosić 13,7% a w kolejnych latach rosnąć, by w roku 2010 osiągnąć wielkość 16% (rys.l). Ważną cechą obecnego mechanizmu jest kontrola spełnienia obowiązku w cyklu rocznym. W rozporządzeniu definiuje się jako skojarzone źródło energii, jednostkę wytwórczą wytwarzającą energię elektryczną i ciepło ze sprawnością przemiany energii chemicznej paliwa w energię elektryczną i ciepło łącznie co najmniej 70%. Sprawność łączną oblicza się jako średnioroczną w poprzednim roku kalendarzowym (a dla jednostek nowych przyjmuje się na podstawie wielkości planowanych). Do energii elektrycznej podlegającej obowiązkowi zakupu zalicza się energię elektryczną wytworzoną w skojarzonym źródle energii

3 (spełniającym wymóg sprawnościowy). Rozporządzenie [2] określa także w jaki sposób przedsiębiorstwa energetyczne przenoszą zwiększone koszty zakupu energii elektrycznej ze skojarzenia na odbiorców końcowych. Koszty uzasadnione zakupu energii elektrycznej ponoszone w związku z realizacją obowiązku zakupu ze źródeł skojarzonych uwzględnia się w kalkulacji cen ustalanych w taryfie przedsiębiorstwa energetycznego realizującego ten obowiązek. Koszty te obciążają proporcjonalnie każdą jednostkę energii sprzedawaną odbiorcom końcowym przez to przedsiębiorstwo. Prawo energetyczne [1] nakłada dodatkowe obowiązki na operatora systemu elektroenergetycznego mające na celu wspomaganie skojarzenia. Jest on obowiązany zapewnić wszystkim podmiotom pierwszeństwo w świadczeniu usług przesyłania energii wytworzonej w skojarzeniu z ciepłem (z zachowaniem niezawodności i bezpieczeństwa krajowego systemu elektroenergetycznego). Operator systemu jest także obowiązany do odbioru energii elektrycznej wytwarzanej w skojarzeniu z wytwarzaniem ciepła w źródłach przyłączonych bezpośrednio do sieci tego operatora. Prawo energetyczne określa także wielkości minimalne kar, które można wymierzyć przedsiębiorstwom nie wywiązującym się z obowiązku zakupu. Wysokość kary jest uzależniona od średniej ceny sprzedaży energii elektrycznej i ilości energii brakującej" do wypełnienia obowiązku (szczegółowy wzór obliczeniowy podany jest w art.56 ust.2a). W przypadku małych źródeł skojarzonych (o mocach do 5 MW), spełniających wymóg 70% sprawności ogólnej, stosuje się obniżoną stawkę za przyłączenie do sieci elektroenergetycznej. Opłata przyłączeniowa jest w takich przypadkach określana jako połowa rzeczywistych nakładów ([1] art.7 ust.8). Przedstawiony, pobieżny przegląd najważniejszych aktów prawnych dotyczący wspomagania kogeneracji wskazuje, że mechanizm jej promowania jest dość złożony. Składa się on z obowiązku zakupu energii elektrycznej nałożonego na przedsiębiorstwa energetyczne sprzedające energię odbiorcom końcowym (z określeniem kar za niewywiązywanie się z obowiązku), preferencji w dostępie do sieci dla elektrociepłowni oraz obowiązku odbioru energii nałożonego na operatora systemu przesyłowego. Część z zapisów ma charakter jedynie deklaratywny a w praktyce okazuje się, że natrafiamy na liczne problemy interpretacyjne - prawo w wielu zapisach nie jest dostatecznie jednoznaczne. Trudności dotyczą też sposobu kontroli wypełniania obowiązku przez przedsiębiorstwa energetyczne. Powoduje to, że część wytwórców energii ze skojarzenia natrafia na praktyczne problemy w funkcjonowaniu na rynku - często dotyczą one mniejszych źródeł. 3. NIEKTÓRE ASPEKTY WSPIERANIA ŹRÓDEŁ SKOJARZONYCH NA RYNKU ENERGII ELEKTRYCZNEJ Fundamentem obecnego mechanizmu wspierania źródeł skojarzonych jest obowiązek zakupu energii, który dotyczy wytwórców i przedsiębiorstw obrotu, w zakresie związanym ze sprzedażą energii elektrycznej odbiorcom końcowym. Obowiązek zakupu energii dotyczy więc wielu podmiotów rynku energii o bardzo zróżnicowanej strukturze. Wśród podmiotów objętych obowiązkiem obok dużych spółek dystrybucyjnych i wybranych wytwórców (sprzedających część energii bezpośrednio odbiorcom końcowym) pojawia się liczna grupa przedsiębiorstw obrotu (często dokonujących obrotu na niewielką skalę na potrzeby kilku odbiorców końcowych). Wielość adresatów obowiązku rodzi naturalne problemy z kontrolą

4 wypełnienia obowiązku przez URE. Wywiązanie się z obowiązku zakupu rozumiane jest jako fizyczna transakcja zakupu energii bezpośrednio od wytwórcy. Zawarcie takich transakcji pomiędzy spółkami dystrybucyjnymi a elektrociepłowniami przyłączonymi do ich sieci jest stosunkowo proste w realizacji. Natomiast drobne przedsiębiorstwa obrotu mają istotny problem w znalezieniu partnera do takiej transakcji. W trudnej sytuacji znajdują się elektrociepłownie, którym nie uda się zawrzeć kontraktu ze spółką dystrybucyjną, do sieci której są podłączone. Teoretycznie mechanizm obowiązku zakupu powinien działać tak, że energię powinien odkupić inny podmiot obowiązany, który nie uzyskuje wystarczającego udziału zakupu energii skojarzonej. W praktyce znalezienie takiego partnera do transakcji jest trudne. Składa się na to kilka przyczyn: - brak funkcjonowania wydzielonego krajowego mechanizmu dla takich kontraktów, - trudności w dopasowaniu ilości energii podlegającej dostawie, w przypadku kontraktów dwustronnych, - dodatkowe problemy związane z rozliczeniem usługi przesyłowej, gdy wytwórca energii i jej odbiorca przyłączeni są do sieci innych spółek dystrybucyjnych, - sezonowość podaży energii z elektrociepłowni. W intencji ustawodawcy część problemów związanych z dostępem do sieci źródeł skojarzonych ma rozwiązywać zapis zobowiązujący operatora systemu do traktowania usługi przesyłowej dla energii ze skojarzenia na zasadach pierwszeństwa oraz obowiązujący operatora sieci, do której jest przyłączone źródło skojarzone do odbioru energii. Jednak odbiór" energii nie oznacza konieczności jej zakupu". W praktyce więc jeżeli wytwórca nie zawrze kontraktu na zakup produkowanej energii, możliwość skorzystania z obowiązku jej odbioru" przez lokalnego operatora nie rozwiązuje problemów wytwórcy. Sezonowość procesu produkcji energii z elektrociepłowni (wynikająca z sezonowości zapotrzebowania na ciepło do ogrzewania) powoduje dodatkowe problemy w znalezieniu zobowiązanego podmiotu do zakupu energii w sezonie grzewczym. Ilość energii jest określana w obowiązku zakupu jako średnioroczna". W zimie pojawiają się znaczne nadwyżki energii z elektrociepłowni nad wymagania określone na poziomie średniorocznym, co może powodować, że cała energia nie znajdzie nabywcy, który nie wypełniłby obowiązku zakupu. Przedsiębiorstwa energetyczne mające nadmiar energii produkowanej w skojarzeniu staną przed problemem martwego" obowiązku zakupu energii - braku podmiotu, od którego będzie można ten obowiązek wyegzekwować. Kontrola spełnienia obowiązku jest realizowana w cyklu rocznym i nie rozwiązuje problemów wytwórców, którzy nie znajdą partnera handlowego w sezonie grzewczym. Kolejny problem dotyczy sposobu dokumentowania zakupu energii z elektrociepłowni. Obecny kształt unormowań prawnych nie zakłada funkcjonowania certyfikatów pochodzenia energii w odniesieniu do energii ze skojarzenia. Prawo energetyczne przewiduje funkcjonowanie mechanizmu świadectw pochodzenia jedynie w odniesieniu do energii ze źródeł odnawialnych. Wypełnienie obowiązku w obecnym kształcie musi wiązać się z zakupem energii bezpośrednio od wytwórcy. Za dokumentację takiej transakcji może służyć zamieszczenie w treści umowy sprzedaży energii elektrycznej wytworzonej w źródłach skojarzonych (lub w załączniku do niej) postanowień dotyczących m.in. precyzyjnego określenia miejsca i sposobu wytworzenia energii elektrycznej, sprawności przemiany energii

5 chemicznej paliwa w energię elektryczną i ciepło oraz ilości sprzedawanej energii. Umowa taka wraz z dowodem jej wykonania, tj. fakturą zakupu, może być uznana za wystarczające potwierdzenie dokonania zakupu energii elektrycznej ze źródeł skojarzonych. Innym sposobem dokumentowania zakupu energii wytworzonej w skojarzeniu jest przedstawienie przez nabywcę energii oświadczenia otrzymanego od wytwórcy. Takie oświadczenie powinno zawierać stwierdzenie, że sprzedawana przez wytwórcę określona ilość energii elektrycznej została wytworzona w danym okresie, w skojarzeniu z wytwarzaniem ciepła w źródłach energii spełniających wymagania zawarte w rozporządzeniu [2], Obie formy dokumentowania są dopuszczalne w interpretacji URE. Dopuszcza się także dokumentowanie zakupu w postaci faktur i oświadczenia kupującego energię, ze pochodziła ona ze skojarzenia, ale w takim przypadku wątpliwości dotyczące tego, czy wytwórca energii spełnił wymóg sprawnościowy mogą być interpretowane na niekorzyść kupującego. W obecnych warunkach dokumentacja dotycząca energii ze skojarzenia nie może być przedmiotem wtórnego obrotu. Z problemem dokumentacji pochodzenia energii ze skojarzenia wiąże się bezpośrednio zagadnienie spełniania kryterium minimalnej sprawności źródła skojarzonego. W rozporządzeniu [2] zawarty jest ogólny wzór na wyznaczanie tej sprawności, jednak w przypadku konkretnych, złożonych układów technologicznych interpretacja występujących w nim wielkości może nie być łatwa ani jednoznaczna. Celowe jest wprowadzenie szczegółowych instrukcji w zakresie procedur wyznaczania sprawności. Koszty zakupu energii ze skojarzenia powinny proporcjonalnie obciążać każdą jednostkę energii elektrycznej sprzedawaną odbiorcom końcowym. Część energii podlega jednak na rynku wtórnemu obrotowi (czyli jest sprzedawana przez jedno przedsiębiorstwo obrotu do innego przedsiębiorstwa obrotu) - ta część energii nie powinna być obciążana" kosztami zakupu energii ze skojarzenia. W praktyce spółki dystrybucyjne sprzedają energię także do przedsiębiorstw, które część energii zużywają na własne potrzeby, a częściowo odsprzedają ją pododbiorcom zasilanym z własnej sieci. Przedsiębiorstwa te działają jako koncesjonowane firmy obrotu a rozliczają się ze spółką dystrybucyjną według jej taryfy. W stosunku do części energii sprzedawanej odbiorcom końcowym obowiązują je te same uwarunkowania jak wszystkie firmy obrotu, czyli muszą kupować energię ze skojarzenia w wymaganym udziale bezpośrednio od wytwórców. Rodzi się więc oczywista sprzeczność -energia kupowana ze spółki dystrybucyjnej zawiera wliczone koszty zakupu energii ze skojarzenia przez spółkę dystrybucyjną, a dodatkowo pośrednie przedsiębiorstwo obrotu musi uwzględnić koszty swojego zakupu od wytwórcy wyznaczając cenę dla odbiorcy końcowego. Rygorystyczne i literalne odczytanie prawa energetycznego może prowadzić do wniosku, że dla uniknięcia takiej sytuacji konieczne jest zróżnicowanie stawek w taryfach spółek dystrybucyjnych na stawki dla energii zużywanej przez odbiorców końcowych i stawki dla energii zakupywanej w celu dalszego obrotu. Takie rozwiązanie proponuje URE w wytycznych dla taryf spółek dystrybucyjnych na rok 2006 [4]. Rozwiązanie problemu, aczkolwiek zgodne z zapisami prawa, nie ułatwi funkcjonowania drobnych firm obrotu na rynku energii. Poza wątpliwościami dotyczącymi precyzyjnego określania jaka część energii z łącznego zakupu podlega wtórnemu obrotowi, problem zakupu energii ze skojarzenia bezpośrednio od wytwórcy jest często dla takiej firmy zbyt skomplikowany organizacyjnie. 4. PODSUMOWANIE - POSTULOWANY KIERUNEK ZMIAN Obecny mechanizm wspierania źródeł skojarzonych na rynku energii elektrycznej można ocenić jako skomplikowany i mało efektywny. O ile dość dobrze radzą sobie z funkcjonowaniem na rynku duże elektrociepłownie i spółki obrotu, to dla mniejszych

6 przedsiębiorstw sprawne działanie na rynku jest bardzo utrudnione. Problem dostępu do rynku odczuwają małe elektrociepłownie, których oferta nie zawsze znajduje adresata. Naturalną drogą do poprawy sytuacji może być rozdzielenie obrotu energią elektryczną od wtórnego obrotu świadectwami pochodzenia energii. Celowe jest wprowadzenie systemu świadectw pochodzenia energii w odniesieniu do energii produkowanej w skojarzeniu i umożliwienie wtórnego obrotu tymi świadectwami, niezależnego od obrotu energią elektryczną. Oddzielenie transakcji zakupu świadectwa od fizycznej transakcji zakupu energii, z jednoczesnym wprowadzeniem ogólnodostępnego rynku obrotu świadectwami ułatwi wielu zobligowanym podmiotom wywiązywanie się z obowiązku zakupu energii ze skojarzenia. Łatwiejsza będzie kontrola wypełnienia obowiązku i jego dokumentowanie. Wprowadzenie, razem z systemem niezależnego obrotu świadectwami pochodzenia energii, obowiązku zakupu energii elektrycznej ze skojarzenia przez operatora systemu, do którego źródło jest przyłączone, po cenie rynku konkurencyjnego (lub w jakiś sposób regulowanej, ale zbliżonej do ceny rynkowej) w dużej mierze pozwoliłoby zniwelować konsekwencje sezonowej nadwyżki energii ze skojarzenia i zapewniłoby elektrociepłowniom bezpieczeństwo" odbioru (i sprzedaży) energii elektrycznej. W takich warunkach elektrociepłownie mogłyby produkować energię dążąc do maksymalizacji sprawności, podążając za zmiennością obciążeń cieplnych. System świadectw pochodzenia wprowadzono dla energii z odnawialnych źródeł energii. Nic nie stoi na przeszkodzie by podobny system zaproponować dla energii ze skojarzenia. Funkcjonowanie znacząco odmiennych mechanizmów w stosunku do dwóch segmentów preferowanych: rynku energii ze skojarzenia i rynku energii ze źródeł odnawialnych utrudnia zarówno czynności regulacyjne jak i funkcjonowanie przedsiębiorstw energetycznych o mniejszej skali działania. Obrót różnego rodzaju świadectwami pochodzenia w ramach podobnych mechanizmów umożliwiłby także obniżenie kosztów wprowadzania dość skomplikowanych mechanizmów rynkowych. Oddzielenie obrotu energią od obrotu świadectwami pochodzenia, umożliwia przesunięcia czasowe pomiędzy transakcjami handlowymi na każdym z tych rynków. Z punktu widzenia wytwórców, w porównaniu z obecnym mechanizmem, może to prowadzić do opóźnień w strumieniu przychodów (w przypadku gdy sprzedaż świadectwa pochodzenia odbywałaby się znacząco później od sprzedaży energii) ale nie należy się spodziewać, że efekt ten będzie istotny, raczej zakładając racjonalne zachowania podmiotów zobligowanych do zakupu energii można oczekiwać zrównoważonego popytu na świadectwa pochodzenia w czasie roku. Wprowadzenie systemu wydawania świadectw pochodzenia energii powinno być powiązane z opracowaniem szczegółowych instrukcji wyznaczania sprawności układów skojarzonych. Są w kraju elektrociepłownie, które nie mogą dotrzymać warunku wysokiej sprawności". Obecnie niespełnienie warunku łącznej sprawności powoduje, że całość produkowanej energii elektrycznej nie jest zaliczana jako energia produkowana w skojarzeniu. Można rozważać wprowadzenie systemu zaliczania części produkcji energii elektrycznej w mniej sprawnych obiektach jako energii produkowanej w skojarzeniu. W takim systemie, ilość energii, która mogłaby podlegać preferencjom powinna zależeć od sprawności obiektu (w porównaniu do sprawności referencyjnej). Umożliwiłoby to ograniczone preferowanie także układów o mniejszej od postulowanej sprawności ale przynoszących korzyści w porównaniu z gospodarką rozdzieloną. Ogólne unormowania w tym względzie muszą być zgodne z kierunkiem wyznaczanym przez dyrektywę europejską [3].

7 LITERATURA [1] Ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 r. Prawo energetyczne. Dz. U. z 2003 r. Nr 153 poz i Nr 203 poz. 1966; z 2004 r. Nr 29 poz. 257 i Nr 96 poz. 959 i Nr 173 poz oraz z 2005 r. Nr 62 poz [2] Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 9 grudnia 2004 r. w sprawie szczegółowego zakresu obowiązku zakupu energii elektrycznej wytwarzanej w skojarzeniu z wytwarzaniem ciepła. Dz.U. z 2004 r. Nr 267 poz.2657, [3] Dyrektywa 2004/8/EC o wspieraniu kogeneracji. [4] Taryfy dla spółek dystrybucyjnych na rok Urząd Regulacji Energetyki, Departament Taryf. Warszawa, wrzesień [5] Bućko P.: Elektrociepłownie w warunkach rynku energii elektrycznej w Polsce. Rynek Energii 2003, nr 4. OBLIGATION OF PURCHASE OF ELECTRICAL ENERGY PRODUCED BY CO- GENERATION UNITS Key words: co-generation, electrical energy, local energy market Summary. In the paper, the Polish law regulations of obligatory purchase of electrical energy produced by co-generation units arę discussed. The key disadvantages and shortages of actual regulations arę pointed and the main conseąuences of the obligation for electrical energy market participants arę presented. Proposal of an energy origin certificates system for electrical energy produced by co-generation units is presented. Paweł Bućko, dr inż., Katedra Elektroenergetyki, Politechnika Gdańska, ul. Narutowicza 11/12, Gdańsk pbucko@ely.pg.gda.pl