Wpływ choreoterapii na wybrane czynniki psychiczne u kobiet po mastektomii

Transkrypt

1 ROZDZIAŁ XVI ZAGROŻENIE ŻYCIA I ZDROWIA CZŁOWIEKA Zakład Rehabilitacji Oddziału Fizjoterapii II Wydział Lekarski Warszawski Uniwersytet Medyczny Division of Rehabilitation, 2nd Department of Physiotherapy, Medical University of Warsaw MONIKA LEWANDOWSKA, IZABELA KORABIEWSKA, ANNA OBSZYŃSKA-LITWINIEC, WITOLD RONGIES, DARIUSZ BIAŁOSZEWSKI Wpływ choreoterapii na wybrane czynniki psychiczne u kobiet po mastektomii Influence of dance/movement therapy on chosen mental aspects of women after mastectomy Słowa kluczowe: choreoterapia, mastektomia, akceptacja choroby, przystosowanie się do choroby nowotworowej Key words: Dance/movement therapy, mastectomy, illness acceptance, adjustment to neoplasm WSTĘP Rak piersi jest najczęstszym nowotworem złośliwym występującym w europejskiej populacji kobiet. Wzrost zachorowalności z powodu raka piersi wzrasta po 35 roku życia, natomiast w przedziale wiekowym u kobiet lat obserwuje się kulminację tych zachorowań. Po tym czasie obserwowana jest stabilizacja a nawet tendencja spadkowa w częstości zachorowań. Oznacza to, że rak piersi rozpoznawany jest najczęściej u kobiet w okresie menopauzalnym [4]. Corocznie w Polsce rozpoznawanych jest prawie 7000 tysięcy nowych zachorowań co jest czynnikiem bardzo niepokojącym, a dodatkowo nowe prognozy zachorowalności na raka piersi do 2025 roku przewidują dalszy ich wzrost [2]. Prognozowane jest, że 2025 roku zachorować może aż 21 tysięcy kobiet. Oznacza to, że należy dokonać wszelkich starań edukacyjno-profilaktycznych w celu szybkiego ich rozpoznawania. Niestety poziom wiedzy kobiet nadal nie jest na poziomie średnim. Obserwacje przeprowadzone w 2011 roku ujawniły zgłaszanie się kobiet na badania przesiewowe na poziomie 23,48% [3]. Przyczyn tego zjawiska upatruje się w: wieku kobiet, poziomie

2 ZAGROŻENIE ŻYCIA I ZDROWIA CZŁOWIEKA ich wykształcenia, miejsca zamieszkania, dostępności do placówek ochrony zdrowia czy świadomości i mentalności. W badaniach Karczmarek B. i wsp. [8]. Autorki te, w badaniach ankietowych przeprowadzonych wśród 80 kobiet zamieszkujących tereny wiejskie stwierdziły, że nie zależnie od wieku i poziomu wykształcenia wiedza dotycząca czynników predysponujących do zachorowania na raka piersi była niewystarczająca. Wiek i wykształcenie nie miały wpływu na poziom wiedzy dotyczącej profilaktyki raka piersi wśród tej grupy, a wiedza na powyższy temat czerpana była z szeroko rozumianych mediów. Inni badacze w pracy przeglądowej [9] wykazali informacje dotyczące niskiej frekwencji w badaniach profilaktycznych: w czynnikach społecznych, ekonomicznych, psychologicznych oraz organizacyjnych. Przeprowadzona przez nich analiza piśmiennictwa polskiego ujawniła, że najczęściej były stereotypy, które zakwalifikowano do przyczyn społecznych. Brak środków materialnych i niebezpieczeństwo absencji w pracy jako przyczyny ekonomiczne. A lęk przed badaniem, diagnozą, jako przyczynę psychologiczną. Natomiast do przyczyn organizacyjnych zakwalifikowano problemy z uzyskaniem skierowań na badania mammograficzne, usg i inne piersi. Do metod profilaktyczno-edukacyjnych należy zaliczyć portale edukacyjnomedyczne, w których zawarte są informacje. Do najważniejszych z nich należą: ABCzdrowie, avonkontrarakpiersi, celujwraka, zwrotnikraka, a dodatkowo na uwagę zasługują strony internetowe Ministerstwa Zdrowia z zakładką zdrowie i profilaktyka Październik miesiącem walki z rakiem piersi, Państwowej Inspekcji Sanitarnej, Fundacji na rzecz Onkologii, Instytutu Onkologii w Warszawie, serwis Stowarzyszenie Amazonki. Problem zachorowalności na raka piersi nie tylko dotyczy Polski. Podobnie i w innych krajach Europy i Ameryki Północnej corocznie rozpoznaje się tę chorobę przy czym, występuje u nich wyższa frekwencja kobiet uczestnicząca w badaniach profilaktycznych takich jak mammografia. Sama kwestia badań przesiewowych, profilaktycznych nie osiągnie w pełni skuteczności jeżeli, świadomość kobiet będzie niska co do zagadnienia samobadania piersi. Natomiast połączenie wysokiej świadomości badania dotyczącego samokontroli piersi z badaniami mammograficznymi mogłyby przyczynić się do wczesnego wykrycia zmian, zarówno o charakterze łagodnym i złośliwym. Niestety, corocznie stwierdza się ponad pół miliona nowych zachorowań w skali ogólnoświatowej. Najwięcej zachorowań przypada na Europę w tym i Polskę oraz Amerykę Północną. Dlatego też ważną kwestią dla polskiej medycyny jest szeroko rozumiana profilaktyka i wczesne wykrywanie choroby [1]. Niestety, mimo zdecydowanej poprawy możliwości diagnostycznych i dostępności do nich, w Polsce prawie 70% kobiet zgłasza się zbyt późno. Wiadomą informacją jest, że potrzebny jest czas - około 8 lat, aby z pierwotnej komórki nowotworowej utworzył się guz wielkości około 1 centymetra. Najczęstszą przyczyną jest bagatelizowanie, wypieranie, wycofanie przez pacjentki objawów choroby. Kolejną jest lęk przed ewentualnym rozpoznaniem. Kobiety z rozpoznanym rakiem piersi poddawane są w zależności od stopnia zaawansowania procesu nowotworowego leczeniu chirurgicznemu, radioterapii, brachyterapii, chemioterapii, leczeniu hormonalnemu lub/i skojarzonemu. Dlatego też, po tak wymagającym leczeniu wskazane wydaje się w tej grupie kobiet podjęcie działań profilaktyki wtórnej i rehabilitacji holistycznej. Dość już rozpoznawaną formą usprawniania 232

3 Monika Lewandowska, Izabela Korabiewska, Anna Obszyńska-Litwiniec, Witold Rongies, Dariusz Białoszewski Wpływ choreoterapii na wybrane czynniki psychiczne u kobiet po mastektomii w środowisku medycznym jest choreoterapia jako forma realizująca proces tańca, muzyki, korekcji, czy relaksacji. Choreoterapia nazywana jest również terapią poprzez taniec nazwę swoją wynosi od greckich słów: choreia taniec i therapeuẻin leczyć. Choreoterapia oznacza terapeutyczne wykorzystanie ruchu jako procesu poprzez, który wspomagana zostaje fizyczna i psychiczna integracja oraz społeczna i środowiskowa akceptacja. Pamiętając, że taniec zawiera przeważającą komponentę fizyczną, to właśnie on może wspomóc kinezyterapię klasyczną lub może być wykorzystywany samodzielnie. Choreoterapia w kwestii fizycznej usprawnia aparat ruchu i koordynację ruchową, korekcję czy kompensację [13, 14]. Natomiast w aspekcie psychologicznym wyraźne wpływy muzyki obserwowane są w ekspresji ruchowej wpływając na obniżenie napięcia emocjonalnego, stresu, lęku, akceptację zastanej sytuacji zdrowotnej, akceptację ciała, wyrównanie samooceny i uruchomienie mechanizmów obronnych. Połączenie aspektu fizycznego i psychicznego ujawnia się we wpływie na czynniki społeczne, które niewątpliwie manifestować się będą lepszym/skuteczniejszym wejściem w życie społeczne i środowiskowe. W związku z powyższym, celem pracy była ocena wpływu choreoterapii na wybrane czynniki psychiczne takie jak akceptacja choroby w grupie kobiet po mastektomii. MATERIAŁ Badania przeprowadzono na przełomie roku w ramach projektu arteterapeutycznego w Warszawie. W badaniach wzięło udział: 46 kobiet po zabiegu mastektomii jednostronnej z powodu raka piersi. Wiek kobiet wynosił 46,53 lata ± 11,31 lat. Grupę kobiet podzielono na 2 podgrupy ze względu na czas jaki upłynął od zabiegu mastektomii: Podgrupa A: do 3 lat od zabiegu mastektomii: 25 kobiety; Podgrupa B: od 4 do 7 lat od mastektomii: 21 kobiet. W badaniach zastosowano projekt arteterapeutyczny składający się z 20 spotkań. Tematy sesji: Poznać siebie na tle grupy; Naucz się relaksować; Ruch to klucz do poprawnej postawy ciała; Integracja i wzmocnienie komunikacji interpersonalnej. A zajęcia odbywały się 1 raz w tygodniu, których czas wynosił minut. METODY Zajęcia grupowe z choreoterapii zostały opracowane według własnego programu, z wykorzystaniem projektu arteterapeutycznego. Kryteria klasyfikacyjne obejmowały: Wyrażenie pisemnej zgody każdej z pacjentek na udział w projekcie arteterapeutycznym. 233

4 ZAGROŻENIE ŻYCIA I ZDROWIA CZŁOWIEKA Brak przeciwwskazań do rehabilitacji ruchowej. Podczas ćwiczeń grupowych zwracano uwagę na ogólne samopoczucie pacjentek oraz ich stan fizyczny. Starano się traktować indywidualnie każdą z kobiet. W trakcie prowadzenia zajęć uwzględniono następujące czynniki: 234 Możliwość występowania dolegliwości bólowych występujące podczas wykonywania ruchu; Obecność lub brak obrzęku limfatycznego; Ogólne usprawnienie aparatu ruchu poprzez zwiększenie zakresu ruchomości w stawach kręgosłupa i obwodowych zwłaszcza w stawie ramiennym po stronie operowanej, poprawę koordynacji ruchowej; Relaksację poprzez wizualizację; Samopoczucie i akceptację choroby; Poziom komunikacji interpersonalnej (otwarta-zamknięta). W celu zbadania poziomu akceptacji choroby w tej grupie kobiet wykorzystano Skalę Akceptacji Choroby {Acceptance of Illness Scale AIS)}, autorstwa Felton B. J., Revenson T. A. i Hinrichsen G. A. Skala zawierała 8 stwierdzeń, które opisywały negatywne konsekwencje złego stanu zdrowia. Skala ujawniała akceptację choroby-mniejsze poczucie dyskomfortu psychicznego lub brak akceptacji chorobywystępowaniem dyskomfortu psychicznego. Odpowiedzi w skali AIS były w skali punktowej 5 stopniowej: 1 zdecydowanie zgadam się 2 zgadam się 3 nie mam zdania 4 nie zgadzam się 5 zdecydowanie nie zgadam się. Suma wszystkich punktów wynosiła od 8 punktów do 40 punktów. Niski wynik punktowy oznaczał brak akceptacji choroby a wysoki wynik świadczył o akceptacji aktualnego stanu zdrowia. Skala była zaadaptowana do warunków polskich przez Juczyńskiego Zygfryda [7]. Dodatkowo zastosowano indywidualny kwestionariusz wywiadu składający się z 10 pytań, które dotyczyły wskaźników demograficznych, występowania ograniczeń ruchowych i obrzeku limfatycznego w obrębie operowanej kończyny górnej, występowania obrzęku limfatycznego w obrębie kończyny górnej po stronie operowanej, poziomu uzyskania relaksacji i zadowolenia lub braku uzyskania relaksacji i braku zadowolenia z zajęć choreoterapeutycznych. Analiza statystyczna została opracowana w pakiecie Statistica 8,0PL na licencji WUM. Wykorzystano 2 testy nieparametryczne: Wilcoxona i Manna-Whitneya, a poziom istotny dla badań uznano na poziomie 0,05. WYNIKI I OMÓWIENIE Uzyskane wyniki z badań w grupie kobiet po zabiegu mastektomii zebrano na poniższych rycinach i tabelach.

5 Monika Lewandowska, Izabela Korabiewska, Anna Obszyńska-Litwiniec, Witold Rongies, Dariusz Białoszewski Wpływ choreoterapii na wybrane czynniki psychiczne u kobiet po mastektomii Ryc. 1. Ograniczenie ruchomości kończyny górnej po stronie operowanej w podgrupach A i B kobiet Po przeanalizowaniu uzyskanych wyników z badań kwestionariuszowych stwierdzono, że u większości badanych kobiet występowało ograniczenie ruchomości kończyny górnej po stronie operowanej przed zastosowaniem choreoterapii, przy czym większe ograniczenia były w podgrupie A: 73,5% vs podgrupa B: 41,6%. Natomiast po zakończeniu zajęć z choreoterapii stwierdzono zwiększenie ruchomości w stawie ramiennym co ujawniły wyniki w podgrupie A: 56,4% vs podgrupa B 29,1%. Ryc. 2. Obecność obrzęku limfatycznego w kończynie górnej strony operowanej w podgrupach A i B kobiet Stwierdzono występowanie obrzęku limfatycznego w kończynie górnej po stronie operowanej w obydwu podgrupach kobiet przy czym, wyższe wartości występowały w podgrupie A co mogło być związane z czasem jaki upłynął od mastektomii. W podgrupie A obrzęk zgłosiło przed rozpoczęciem zajęć 43,6% kobiet a po zakończeniu choreoterapii 35,9% kobiet. Natomiast w podgrupie B kobiety w badaniach początkowych ujawniły występowanie obrzęku 27,8% a w badaniach końcowych jedynie 24,2% kobiet. 235

6 ZAGROŻENIE ŻYCIA I ZDROWIA CZŁOWIEKA Ryc. 3 Poziom napięcia emocjonalnego w podgrupach A i B kobiet Zarówno w podgrupie A i podgrupie B stwierdzono wysoki poziom napięcia emocjonalnego. Przed zastosowaniem zajęć choreoterapii zauważono wartości przemawiające za występowaniem nieprzyjemnych doznań emocjonalnych związanych z chorobą: w podgrupie A wynosiło napięcie 82,3% a w podgrupie B 71,8%, przy czym w podgrupie B wartości były niższe w porównaniu z podgrupą A. w badaniu końcowym napięcie uległo obniżeniu, które można tłumaczyć jako efekt relaksacyjny po przeprowadzeniu zajęć choreoterapeutycznych. Wynik końcowy dla podgrupy A wynosił 39,2% vs w podgrupie B 21,5%. Ryc. 4. Zadowolenie z zajęć choreoterapeutycznych w podgrupach A i B kobiet Kolejnym rozpatrywanym czynnikiem była akceptacja choroby mierzona skalą AIS, której wyniki przedstawiono na rycinie

7 Monika Lewandowska, Izabela Korabiewska, Anna Obszyńska-Litwiniec, Witold Rongies, Dariusz Białoszewski Wpływ choreoterapii na wybrane czynniki psychiczne u kobiet po mastektomii Ryc. 5. Poziom akceptacji choroby w podgrupach A i B kobiet Zaobserwowano w podgrupie A kobiet wyniki nie były istotne statystycznie (NS). W badaniach początkowych wynosiła akceptacja 17,26 ± 5,34 vs końcowych 23,45 ± 6,31 punktów. W podgrupie B kobiet wyniki były wyższe i istotne dla badań (p<0,05): początkowe 20,47 ± 3,27 vs 24,16 ± 4,21 punktów. Natomiast zaobserwowano istotną różnicę w badaniach początkowych pomiędzy podgrupą A i podgrupą B gdzie wynik był istotnie wyższy (p<0,05): 17,26 ± 5,34 vs 20,47 ± 3,27 punktów. OMÓWIENIE WYNIKÓW BADAŃ WŁASNYCH Wiadomość o chorobie nowotworowej jest bardzo nieprzyjemnym zjawiskiem, które towarzyszy kobiecie przez cały okres leczenia. Leczenia chirurgicznego i zachowawczego. Operacje onkologiczne dotyczące raka piersi są rozległe a dalsza metoda leczenia uzależniona jest od typu nowotworu (przewodowy, zrazikowy inne) oraz zaawansowania choroby nowotworowej. Na dzień dzisiejszy wykonywane są w zależności od wskazań klinicznych zabiegi i operacje. W rozległych zabiegach mastektomii wykonywana jest zmodyfikowana amputacja piersi, zachowująca struktury mięśniowe gdzie dodatkowo usuwane są węzły pachowe [11]. W większości przypadków po amputacji piersi stosowane są inne terapie takie jak: chemoterapia, radioterapia lub/i brachyterapia czy terapia hormonalna. Metody te wiążą się jednak z możliwością powstania efektów ubocznych natury medycznej jak i emocjonalnej. Występujące objawy uboczne leczenia takie jak zaburzenia w układzie krwiotwórczym, utrata owłosienia, uszkodzenia układu nerwowego oraz inne problemy wywołane przez leczenie wspomagające bywają bardzo trudne do zaakceptowania przez pacjentki [5]. W związku z powyższym, nie bez znaczenia jest emocjonalność kobiet. To w jaki sposób kobiety przyjmują informację o chorobie, w jaki sposób będzie przebiegał proces leczenia i późniejsza rehabilitacja. Czy będą osoby bliskie z otoczenia, które wspomogą emocjonalnie kobietę. Na te pytania trudno odpowiedzieć jednoznacznie, aby poznać jeden z wielu czynników wpływających na psychi- 237

8 ZAGROŻENIE ŻYCIA I ZDROWIA CZŁOWIEKA kę kobiet po mastektomii wprowadzono wiele skal metrycznych. Jedną z nich zastosowaliśmy w naszych badaniach, z których uzyskaliśmy informacje ujawniające, że poziom akceptacji choroby w badanych podgrupach były w badaniach początkowych na poziomie 17,26 punktów dla podgrupy A i 20,47 punktów w podgrupie B co świadczyć mogło o średnim poziomie akceptacji choroby. Podobne średnie wartości uzyskaliśmy dla badań końcowych, gdzie dla podgrupy A wynik był 23,45 punktów a w podgrupie B kobiet 24,16 punktów. W badaniach Jakubas J. i wsp. [6] autorki uzyskały wyższe wartości akceptacji choroby mierzonej skalą AIS. Wynik jednorazowego badania w grupie 100 pacjentek hospitalizowanych w Dolnośląskim Centrum Onkologii wynosił 28,44 punkty. Badania z ośrodka rzeszowskiego [12] podobnie wykazały wysokie wartości poziomu akceptacji choroby mierzonej skalą AIS gdzie aż 25 pacjentek uzyskało wynik wysoki, 19 pacjentek wynik średni a nieliczne 19 wynik niski. Z badań innego ośrodka w Polsce [10] wyniki były bardzo zróżnicowane, gdzie badacze stwierdzili w grupie 25 kobiet po mastektomii, że czas powyżej 2 lat wpływał naw zrost poziomu akceptacji choroby. Badania nasze jak i innych autorów wykazały różne poziomy akceptacji choroby. Mogło to być związane nie tylko z czasem jaki upłynął od samej mastektomii ale też, od akceptacji przez otoczenie czy samoakceptacji. Dodatkowo należy zwrócić uwagę na warunki społeczno-ekonomiczne, które nie były brane pod uwagę w badań, a mogłyby wnieść dodatkowe możliwości poszukiwania zależności lub ich braku. Na uwagę zasługuje też czas oczekiwania na operację, czas hospitalizacji po mastektomii, czas leczenia chemioterapeutycznego i radioterapeutycznego. Amputacja piersi nie powoduje u kobiety inwalidztwa w powszechnym znaczeniu, ale jest powodem kalectwa w sensie psychicznym. Kobieta, mierzy się z emocjami związanymi z tzw. atrybutami kobiecości. Zwłaszcza dotyczy to młodych kobiet, które planują założyć rodzinę czy ją powiększyć. Wydaje się więc, że uzyskane wyniki z przeprowadzonych naszych badań potwierdzają również konieczność analiz na większej liczbie kobiet lub/i badań wieloośrodkowych, które umożliwiłyby obiektywne interpretacje wyników. Średni/przeciętny poziom akceptacji choroby mierzony skalą AIS był dla nas zadawalający, zwłaszcza jeżeli wiąże się ona z zadowoleniem z zajęć choreoterapeutycznych i uzyskaniem efektów relaksacji z jednoczesnym zwiększeniem zakresu ruchomości w obrębie stawu ramiennego i zmniejszenia obrzęku w obrębie kończyny górnej po stronie operowanej. Dlatego też, istotne wydaje się wprowadzanie różnych form szeroko rozumianej rehabilitacji dla kobiet po amputacji piersi. 238 WNIOSEK Choreoterapia może być stosowana jako jedna z wielu metod arteterapeutycznych i fizjoterapeutycznych wspomagających proces holistycznej rehabilitacji kobiet po zabiegu mastektomii. PIŚMIENNICTWO 1. Bulsa M., Rzepa T., Foszczyńska-Kłoda M., Czaju-Bulsa G.: Stan psychiczny kobiet po mastektomii. Doniesienie z badań. Postępy Psychiatrii i Neurologii 2002; 11,

9 Monika Lewandowska, Izabela Korabiewska, Anna Obszyńska-Litwiniec, Witold Rongies, Dariusz Białoszewski Wpływ choreoterapii na wybrane czynniki psychiczne u kobiet po mastektomii 2. Didkowska J. i wsp.: Prognozy zachorowań i zgonów na wybrane nowotwory złośliwe w Polsce do 2025 roku. Wyd. Centrum Onkologii Instytut, Warszawa Didkowska J., Wojciechowska U.: Liczba chorych na nowotwory złośliwe w Polsce w 2006 roku - chorobowość 5 letnia. Nowotwory. Journal of Oncology 2011; 61: Didkowska J., Wojciechowska U.: Nowotwory piersi w Polsce i Europie populacyjny punkt widzenia. Nowotwory. Journal of Oncology 2013; 63: Filipowska J., Fraś M.: Miejsce rehabilitacji w onkologii. Farmacja Polska 2007; 63: Jakubas J. i wsp.: Wpływ akceptacji choroby na jakość życia kobiet z rakiem piersi. Współczesne Pielęgniarstwo i Ochrona Zdrowia 2014; 3: Juczyński Z.: Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia. Wyd. PTP, Warszawa Karczmarek-Borowska B. i wsp.: Poziom wiedzy kobiet z terenów wiejskich na temat raka piersi. Przegląd Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego i Narodowego Instytutu Leków w Warszawie 2013; 3: Marcinkowska M. i wsp.: Przyczyny niskiej frekwencji kobiet w profilaktycznych badaniach mammograficznych. Psychoonkologia 2006; 2: Nowicki A., Ostrowska Ż.: Akceptacja choroby przez chore po operacji raka piersi w trakcie leczenia uzupełniającego. Polski Merkuriusz Lekarski 2008; 24: Pawlicki M.: Rak piersi nowe nadzieje i możliwości leczenia. Wyd. α-medica Press, Bielsko-Biała Pawlik M. i wsp.: Akceptacja choroby nowotworowej u kobiet po mastektomii. Przegląd Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego i Narodowego Instytutu Leków w Warszawie 2013; 3: Pędzich Z.: Psychoterapia tańcem i ruchem. Terapia indywidualna i grupowa. Wyd. GWP, Gdańsk Wiszniewski M.: Terapeutyczny teatr tańca. Arteterapia 2008; 2: STRESZCZENIE Choreoterapia jako jedna z wielu metod i form arteterapii coraz częściej jest wykorzystywana w medycynie. Jednym z przykładów jej zastosowania jest rehabilitacja kobiet po usunięciu piersi z powodu raka. Metoda ta wspomaga proces relaksacji, ekspresji, integracji czy korekcji postawy ciała. Celem pracy była ocena zajęć choreoterapeutycznych wśród kobiet po mastektomii. W badaniu wzięło udział 46 pacjentek w wieku od 30 lat do 64 lat. W badaniach zastosowano 2 narzędzia ba- 239

10 ZAGROŻENIE ŻYCIA I ZDROWIA CZŁOWIEKA dawcze: Skalę AIS i Mini MAC. Uzyskane pozytywne wyniki z badań pozwalają na stwierdzenie, iż choreoterapia korzystnie wpływa na wzrost poziomu akceptacji choroby i przystosowania się do choroby nowotworowej. ABSTRACT Dance/movement therapy is one of many methods and forms of art therapy used in medicine more and more frequently. Rehabilitation of women after removal of both breasts due to cancer constitutes one of its uses. The method supports relaxation, expression, integration and posture improvement. The aim of this study was to evaluate classes of dance/movement therapy for women after mastectomy. 46 patients aged 30 to 64 participated in the study. Two data collection instruments were used: Acceptance of Illness Scale (AIS) and Mental Adjustment to Cancer Scale (Mini MAC). Obtained results make it possible to claim that dance/movement therapy has a beneficial effect on the level of illness acceptance and adjustment to neoplasm. Artykuł zawiera znaków ze spacjami + grafika 240