Konferencja Naukowa z okazji 25-lecia Ślężańskiego Parku Krajobrazowego

Transkrypt

1 Pod redakcją Piotra Śniguckiego i Piotra Krajewskiego Konferencja Naukowa z okazji 25-lecia Ślężańskiego Parku Krajobrazowego Istniejące i potencjalne zagrożenia funkcjonowania parków krajobrazowych w Polsce Dolnośląski Zespół Parków Krajobrazowych Wrocław 2013

2 Redakcja: mgr inż. Piotr Śnigucki Dyrektor Dolnośląskiego Zespołu Parków Krajobrazowych we Wrocławiu dr inż. Piotr Krajewski Dolnośląski Zespół Parków Krajobrazowych, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, Katedra Gospodarki Przestrzennej Autorzy artykułów: W. Radecki, A. Habuda Instytut Nauk Prawnych PAN, Zakład Prawa Ochrony Środowiska K. Świerkosz Uniwersytet Wrocławski, Muzeum Przyrodnicze we Wrocławiu B. Raszka Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, Katedra Gospodarki Przestrzennej A. Majerowicz Uniwersytet Wrocławski, Instytut Nauk Geologicznych L. Biały Uniwersytet Wrocławski, Biblioteka Uniwersytecka W. Fabisiak Muzeum Ślężańskie w Sobótce A. Limisiewicz Uniwersytet Wrocławski, Instytut Archeologii, AKME Zdzisław Wiśniewski R. Mruczek Politechnika Wrocławska, Instytut Historii Architektury, Sztuki i Techniki, AKME Zdzisław Wiśniewski T. Kastek Politechnika Wrocławska Studium Doktoranckie, AKME Zdzisław Wiśniewski D. Zięba, M. Halicka-Borucka Instytut Rozwoju Terytorialnego we Wrocławiu A. Konieczny Politechnika Wrocławska, Wydział Architektury P. Krajewski Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, Katedra Gospodarki Przestrzennej R. Tarka, S. Buczyński, T. Olichwer Uniwersytet Wrocławski, Instytut Nauk Geologicznych D. Kasowska Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, Katedra Botaniki i Ekologii Roślin J. Jastrzębska Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, SKN Gleboznawstwa i Ochrony Środowiska R. Kryza Uniwersytet Wrocławski, Instytut Nauk Geologicznych Wydawca: Dolnośląski Zespół Parków Krajobrazowych we Wrocławiu ul. Puszczykowska 10, Wrocław wroclaw@dzpk.pl ISBN: Fotografia na okładce: Masyw Ślęży, fot. Piotr Śnigucki Projekt graficzny okładki: Jędrzej Gajowiak Skład i druk: Firma Poligraficzno Introligatorska Udziałowiec Olsztyn, ul. Narcyzowa 2 2

3 Spis treści Wstęp Wojciech Radecki, Adam Habuda Wpływ planów ochrony parków krajobrazowych na planowanie przestrzenne w gminie Dariusz Zięba, Marzenna Halicka-Borucka Wpływ polityki przestrzennej samorządu województwa na przemiany krajobrazu we Wrocławskim Obszarze Metropolitalnym Alfred Majerowicz, Lucyna Biały Góra Ślęża obiekt wielotematycznych badań istotnych dla wiedzy oraz relaksu współczesnego człowieka (dwugłos geologiczno-humianistyczny) Ryszard Kryza Ofiolit Ślęży fragment dna oceanu sprzed 400 mln lat Wojciech Fabisiak Zarys dziejów osadnictwa pradziejowego i wczesnośredniowiecznego w Masywie Ślęży i okolicach Beata Raszka Świadczenia ekosystemów na terenie gmin w granicach Ślężańskiego Parku Krajobrazowego Krzysztof Świerkosz Zagrożenia antropogeniczne dla wartościowych siedlisk przyrodniczych na terenie Masywu Ślęży Piotr Krajewski Zmiany krajobrazu w granicach gminy Sobótka na obszarze Ślężańskiego Parku Krajobrazowego Robert Tarka, Tomasz Olichwer, Sebastian Buczyński Źródła Masywu Ślęży jako walory przyrodnicze i wskaźniki antropopresji środowiska Andrzej Konieczny Zmiany struktur funkcjonalno-przestrzennych wsi w strefie oddziaływania parków krajobrazowych Aleksander Limisiewicz, Roland Mruczek, Tomasz Kastek Architektura szczytu góry Ślęży w świetle najnowszych badań archeologicznych Dorota Kasowska, Joanna Jastrzębska Przemiany i zagrożenia szaty roślinnej w rezerwacie przyrody Góra Radunia w Ślężańskim Parku Krajobrazowym

4 Analiza dotychczasowych i planowanych zmian krajobrazu na obszarze Ślężańskiego Parku Krajobrazowego w granicach gminy Sobótka Analysis of the current and planned changes of the landscape in Ślężański Landscape Park within Sobótka commune Piotr Krajewski Dolnośląski Zespół Parków Krajobrazowych we Wrocławiu, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, Katedra Gospodarki Przestrzennej, ul. Grunwaldzka 53, Wrocław, piotr.krajewski@up.wroc.pl Abstrakt: W artykule przedstawiono problematykę przekształceń krajobrazu obszarów chronionych na przykładzie Ślężańskiego Parku Krajobrazowego w granicach gminy Sobótka wynikających z dotychczasowych przemian społeczno gospodarczych oraz prowadzonej polityki przestrzennej władz gminy. Dyskusja na temat kształtowania przestrzeni jest szczególnie istotna w odniesieniu do obszarów o dużych walorach krajobrazowych (część gminy znajduje się w granicach Ślężańskiego Parku Krajobrazowego lub jego otuliny), gdzie zachodzą silne procesy urbanizacyjne. Przeprowadzone badania pozwoliły określić poziom zmian krajobrazu oraz wskaźnik synantropizacji krajobrazu. Porównanie wyników badań z zapisami studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy pozwoliło natomiast wskazać obszary, gdzie zagrożenie degradacją walorów krajobrazowych jest największe. Jest to rezultatem błędnych decyzji planistycznych, wynikających ze zbyt małej świadomości lokalnej społeczności oraz władz samorządowych dotyczącej skutków, jakie powoduje przekształcanie struktury przestrzennej w historycznie ukształtowanym krajobrazie. Słowa kluczowe: krajobraz, zmienność krajobrazu, obszary podmiejskie, planowanie przestrzenne Abstract: The article presents a problem of landscape planning of protected areas on the example of Ślężański Landscape Park within Sobotka commune resulting from the socio - economic changes and spatial policy of the municipal authority. Discussion of creating the space is particularly important in relation to areas with large natural beauty (part of the municipality is located within Ślężański Landscape Park and buffer zone), where there are strong processes of urbanization. The result of the study is to determine the level of landscape change and synanthropisation. Comparing the results of the study with conditions and directions of spatial management helped to identify the areas where the threat of degradation of landscape values is greatest. It is the effect of bad planning decisions, resulting from too little awareness of the local community and local authorities of the effects that cause changing spatial structure in a historical landscape. Key words: landscape, changeability of landscape, suburban area, spatial planning Wstęp Odwiedzając różne miejsca, często zachwycamy się pięknem krajobrazu, jaki nas otacza. Czy jednak zdajemy sobie sprawę, jak wiele czynników złożyło się na jego dzisiejszy kształt, jaki wpływ na krajobraz miały przemiany społeczne czy polityczne? Czy zmiany krajobrazu były w jakiś sposób kontrolowane i planowane? Jakim przekształceniom ulegnie ten krajobraz w najbliższych latach? Czy nadal będzie tak atrakcyjny? Przez wiele lat badanie przekształceń krajobrazu było zupełnie pomijane. Nadal wiele osób uważa, że krajobraz jest dobrem nieograniczonym, z którego każdy może korzystać 82

5 w sposób, jaki uważa za najbardziej odpowiedni. Jest to przyczyną ciągłych zmian, dlatego krajobraz pozostawiony bez opieki traci swój indywidualny charakter. Wiedza na temat zmian krajobrazu jest szczególnie ważna tam, gdzie często zmienia się przeznaczenie i funkcja poszczególnych terenów, co jest wynikiem konieczności dostosowania przestrzeni do aktualnych potrzeb. Silnej presji inwestycyjnej, wskutek której może nastąpić utrata walorów krajobrazowych, podlegają obszary podmiejskie. Położenie w bliskiej odległości od dużego miasta sprawia, że stanowią one atrakcyjne miejsca lokalizacji zabudowy mieszkaniowej. Zagrożone są szczególnie tereny atrakcyjne pod względem wizualnym, często objęte obszarowymi formami ochrony przyrody z definicji chroniącymi krajobraz, ale pozostającymi w gospodarczym użytkowaniu jak obszar Ślężańskiego Parku Krajobrazowego, a zwłaszcza jego fragment w granicach gminy Sobótka. Z racji położenia w bliskiej odległości od Wrocławia oraz atrakcyjności krajobrazowej badany obszar jest atrakcyjnym miejscem dla inwestorów, co niesie ze sobą wiele zagrożeń dla krajobrazu. Charakterystyka uwarunkowań planistycznych na obszarze badań Obecny stan krajobrazu na obszarze Ślężańskiego Parku Krajobrazowego i jego otuliny może budzić wiele obaw, w szczególności, gdy pod uwagę weźmiemy obszar gminy Sobótka, znajdujący się w granicach Parku (ryc. 1). Całkowita powierzchnia chronionego obszaru wynosi obecnie ha, z czego park zajmuje 8190 ha, a otulina 7450 ha. W granicach gminy Sobótka znajduje się ponad połowa powierzchni parku 4260 ha. Ryc. 1. Ślężański Park Krajobrazowy wraz z otuliną na obszarze gminy Sobótka (źródło: opracowanie własne) Fig. 1 Ślężaśski Landscape Park and the buffer zone on territory of Sobótka commune (made by authors) 83

6 Park został utworzony 8 czerwca 1988 r. na podstawie uchwały nr XXIV/155/88 Wojewódzkiej Rady Narodowej we Wrocławiu w sprawie utworzenia Ślężańskiego Parku Krajobrazowego wraz z otuliną (Dz. Urz. Woj. Wroc. nr 13, poz. 185). Rozporządzenie w sprawie Parku było jeszcze 6 krotnie zmieniane, w tym obowiązującym do dnia dzisiejszego rozporządzeniem Wojewody Dolnośląskiego z dnia 4 kwietnia 2007 r. w sprawie Ślężańskiego Parku Krajobrazowego (Dz. Urz. Woj. Doln. z 2007 r. Nr 94, poz. 1105) wraz z jego późniejszą zmianą z 2008 r. Określono w nim szczególne cele ochrony, którymi jest m.in. zachowanie krajobrazu Masywu Ślęży, w tym zachowanie lokalnego charakteru i skali zabudowy w historycznie ukształtowanych jednostkach osadniczych oraz niezabudowanych przestrzeni w otwartym krajobrazie leśno-polno-łąkowym. W 2010 roku został opracowany plan ochrony Ślężańskiego Parku Krajobrazowego, obowiązujący od r., który został uchwalony uchwałą nr XVI/331/11 Sejmiku Województwa Dolnośląskiego z dnia 27 października 2011r. w sprawie ustanowienia planu ochrony dla Ślężańskiego Parku Krajobrazowego (Dz. Urz. Woj. Doln ). Jest aktem prawa miejscowego opracowanym na najbliższe 20 lat. Zawiera część tekstową oraz mapę działań ochronnych. W ramach prac nad planem ochrony opracowano szereg operatów dotyczących m.in. flory, fauny, zasobów kulturowych, przyrody nieożywionej, zagospodarowania przestrzennego i zagospodarowania turystycznego. Wprowadza on zalecenia dotyczące ochrony litosfery, zasobów i ekosystemów wodnych, zbiorowisk roślinnych, roślin, grzybów, zwierząt i krajobrazów w postaci konkretnych działań skierowanych do różnych instytucji oraz wytycznych do dokumentów planistycznych obowiązujących na terenie gmin wchodzących w skład Parku. Z drugiej strony na analizowanym obszarze obowiązuje studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego uchwalone przez Radę Miasta i Gminy Sobótka w kwietniu 2010 r. Każdy z analizowanych obrębów ma także obowiązujący miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego. Główne założenia badań Brak analiz krajobrazowych w procedurze planistycznej nie pozwala wskazać historycznie ukształtowanych fragmentów oraz podstawowych kierunków przekształceń krajobrazu, ani prawidłowo przewidzieć i ocenić skutków, jakie spowodują planowane przekształcenia struktury przestrzennej. Nie można zapominać, że dla mieszkańców każdy element w krajobrazie ma swoją historię i znaczenie historyczne, przez co stanowi istotną wartość symboliczną. Dopiero pełen zasób informacji dotyczący właściwości krajobrazu 84

7 i procesów, jakie go ukształtowały powinny stanowić podstawę do podejmowania decyzji planistycznych i formułowania wytycznych dotyczących zasad gospodarowania krajobrazem. Przyjęto zatem założenie, że krajobraz stanowi fizjonomiczne odzwierciedlenie i syntezę zmian, które do dziś zachodziły w strukturze przestrzennej. Dlatego analizując aktualny stan krajobrazu i planowane zmiany należy uwzględniać w badaniach czynnik czasu i w pierwszej kolejności dokonać analizy dotychczasowych przekształceń krajobrazu. Należy bowiem pamiętać, że stan, jaki aktualnie obserwujemy jest tylko jednym dziś ostatnim ogniwem łańcucha przeobrażeń, jakie miały miejsce na danym obszarze (Myga-Piątek 2005). Ponadto przyjęto, że spośród elementów tworzących krajobraz najsilniej na jego zmiany wpływa pokrycie terenu. Można je uznać za wskaźnik organizacji przestrzeni, która jest odzwierciedleniem przekształceń krajobrazu w wyniku całokształtu działalności człowieka na danym obszarze w określonych warunkach przyrodniczych. Kartowanie współczesnego pokrycia terenu, chociaż mówi wiele o przemianach spowodowanych antropopresją, często wymaga szerszych badań w postaci analizy przemian. Daje to możliwość, przy porównaniu kilku okresów, określenia zmienności krajobrazu w czasie. Przyjęte założenia pozwoliły sformułować cel badań, którym było określenie zmienności krajobrazu części gminy Sobótka znajdującej się w obrębie Ślężańskiego Parku Krajobrazowego oraz jego otuliny, na podstawie analizy pokrycia terenu w różnych przekrojach czasowych. Aby wyodrębnić historycznie ukształtowane fragmenty oraz zaobserwować zmiany, jakie zachodziły w krajobrazie przyjęto jak największy, możliwy zakres czasowy. W pierwszej kolejności przeanalizowano analizę materiałów kartograficznych dotyczących okresu od 1938 r. pierwsze dostępne mapy topograficzne, do roku 2009 najnowsza ortofotomapa. Za podstawową jednostkę przestrzenną analiz kartograficznych uznano te obręby geodezyjne, których powierzchnia w ponad 50% znajduje się w granicach parku krajobrazowego lub jego otuliny. Na potrzeby badań stworzono bazę danych źródłowych dotyczących powierzchni 5 typów pokrycia terenu, które były możliwe do odczytania na każdej z map: lasów i zagajników, łąk i pastwisk, zbiorników wodnych, gruntów ornych i nieużytków oraz terenów zabudowanych. Uzyskano dane dla każdego z przekrojów czasowych 1938 r., 1977 r., 2009 r. na podstawie powierzchniowej analizy ilościowej archiwalnych i współczesnych map topograficznych oraz ortofotomapy. Aby określić wskaźnik zmian krajobrazu na badanym obszarze w pierwszej kolejności wyliczono udział danego typu pokrycia w ogólnej powierzchni obrębu, a następnie porównywano wartości badane (okres późniejszy) z inną wartością będącą kryterium odniesienia (okres wcześniejszy). Na tej podstawie określono stopień odchylenia powierzchni 85

8 poszczególnych typów pokrycia, pomiędzy stanem wyjściowym, a następnym przedziałem czasowym, przy założeniu, że powierzchnia danego typu pokrycia terenu dla kryterium odniesienia = 0, a zmiana wartości względem wartości początkowej o 1%, w odniesieniu do całej powierzchni obrębu równa jest odchyleniu +1 lub -1. W ten sposób uzyskano bazę danych zmian dla dwóch przedziałów czasowych: r. oraz 1977r. 2009r. Kolejnym etapem analiz było zsumowanie wartości bezwzględnych odchyleń poszczególnych typów pokrycia terenu w każdym obrębie. Założono, że na zmienność krajobrazu wpływa zarówno przyrost jak i ubytek wartości. Uzyskano w ten sposób nowy wskaźnik świadczący o zmianach krajobrazu w danym obrębie, obliczony na podstawie analizy zmian pokrycia terenu w 3 przekrojach czasowych. Ostatnim etapem badań była analiza planowanych zmian krajobrazu, która pozwoliła ocenić i zinterpretować zmiany, jakie spowoduje realizacja polityki przestrzennej gminy zawartej w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego. W badaniach w skali obrębu, analiza zmian powierzchni wszystkich elementów struktury przestrzennej (określenie poziomu wzrostu wskaźnika synantropizacji krajobrazu WSK) w najlepszy sposób pokazuje poziom planowanych zmian krajobrazu. Ocena ta nie jest jednak pozbawiona wad, wynikających z istoty samego krajobrazu, tworzonego przez niezliczoną ilość elementów wzajemnie na siebie oddziałujących. Badanie krajobrazu w takim ujęciu jest pozbawione trzeciego wymiaru, jednak pozwala na ocenę stopnia przekształcenia krajobrazu wynikającego z zapisów zawartych w dokumentach planistycznych. Istotą analizy jest porównanie danych dotyczących współczesnej struktury przestrzennej (powierzchni poszczególnych elementów tworzących strukturę przestrzenną) odtworzonej na podstawie aktualnej ortofotomapy oraz danych o planowanym przeznaczeniu terenu uzyskanych na podstawie analizy aktualnie obowiązującego studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego. Efektem tego etapu badań będzie obliczenie i porównanie ze sobą wskaźnika synantropizacji krajobrazu dla poszczególnych obrębów, uzyskanego na podstawie analizy współczesnej struktury przestrzennej oraz na podstawie danych zawartych na rysunku studium uwarunkowań, przy wykorzystaniu wzoru stosowanego przez Solona (2005), a następnie przez Degórską i Deręgowską (2008), zmodyfikowanego dla 5 elementów tworzących strukturę przestrzenną: WSK n 5 k i xi y 86

9 gdzie: ki waga synantropizacji roślinności dla danego elementu struktury przestrzennej (1 5); xi powierzchnia elementu struktury przestrzennej; y powierzchnia analizowanego obrębu. Na podstawie literatury (Degórska, Deręgowska 2008) przyjęto w obliczeniach następujące wagi synantropizacji (k) dla poszczególnych elementów struktury przestrzennej: 1) Lasy i zagajniki k=1 2) Łąki i pastwiska k=2 3) Grunty orne k=3 4) Tereny zabudowy wiejskiej k=4 5) Tereny zabudowy miejskiej (w granicach miast) k=5 Na podstawie otrzymanego wskaźnika synantropizacji krajobrazu, dla każdego z obrębów należy obliczyć różnicę pomiędzy wartością uzyskaną na podstawie analizy rysunku studium uwarunkowań a wartością uzyskaną na podstawie analizy współczesnej struktury przestrzennej. Im większa dodatnia wartość, tym większe prawdopodobieństwo powstania negatywnych zmian w krajobrazie. Pozwoli to wskazać obszary (obręby), gdzie realizacja zapisów studium uwarunkowań może spowodować silne przekształcenia krajobrazu. Będą to obszary priorytetowe pod względem określenia pojemności krajobrazu. Zmiany krajobrazu w okresie r. Każdy z elementów tworzących krajobraz podlega zmianom. Aby określić zmienność wyliczono udział 5 typów pokrycia terenu w ogólnej powierzchni analizowanych obrębów dla 3 przyjętych przekrojów czasowych, a następnie określono stopień odchylenia dla dwóch przedziałów czasowych r. (zestawienie dla 3 obrębów przedstawia tabela nr 2) i r. L.p. Tabela 2. Wskaźnik zmian pokrycia terenu w 3 analizowanych obrębach w okresie r. Table 2. Indicator of land cover change in the 3 analyzed areas during the period Nazwa obrębu Lasy i zagajniki Elementy przyrodnicze Łąki i pastwiska Zbiorniki wodne Elementy antropogeniczne Grunty orne Tereny zabudowane 1. Ślęża 0,72-0,75 0,00 0,00 0,03 2. Górka 0,66 34,97 0,00-42,74 7,11 3. Strzeblów 1,16 6,44 0,99-13,33 4,74 źródło: opracowanie własne 87

10 W okresie od 1938 do 1977 r. w większości obrębów zanotowano dodatni wskaźnik zmienności powierzchni lasów i zagajników. Tylko w 3 analizowanych obrębach Sobótka, Księginice Małe oraz Sulistrowiczki wskaźnik był ujemny. Największy dodatni wskaźnik wystąpił w obrębach Będkowice i Strachów. W przypadku łąk i pastwisk we wszystkich obrębach, oprócz Ślęży i Świątnik również zanotowano dodatni wskaźnik zmienności. Największe zmiany dotyczyły gruntów ornych oraz terenów zabudowanych. Zdecydowanie najwięcej gruntów ornych ubyło w obrębie Górka, Sobótka i Strzeblów. W przypadku zbiorników wodnych wskaźnik zmienności jest niewielki. Wzrost powierzchni wynikał z budowy sztucznych zbiorników (Sulistrowice) lub zalania nieczynnych kamieniołomów (Strzeblów). Największą zmiennością pokrycia terenu w okresie r. charakteryzuje się zdecydowanie obręb Górka, gdzie duża część gruntów ornych została przekształcona w łąki i pastwiska oraz tereny zabudowane. Duża zmienność występowała także w obrębach Sobótka, Strzeblów, Sulistrowiczki (duży przyrost obszarów zabudowanych) oraz Strachów i Kunów, gdzie duża część gruntów ornych została przekształcona w łąki i pastwiska. W okresie od 1977 do 2009 r. można zauważyć większy wzrost udziału powierzchni lasów i zagajników niż w poprzednim okresie. Są obręby, w których przyrost ten był znaczny Sulistrowice, Górka, Kunów oraz takie, gdzie zanotowano niewielkie spadki Strzegomiany. Ubytek powierzchni łąk i pastwisk nastąpił w większości obrębów. Największy w obrębach Przezdrowice i Kunów. Na drugim biegunie znajdują się obręby Sulistrowice i Sulistrowiczki, gdzie nastąpił przyrost powierzchni. W przypadku gruntów ornych zdecydowanie największe ujemne wartości zanotowano w obrębach Górka, Sulistrowice Sulistrowiczki. W większości tereny te zostały przeznaczone pod zabudowę w tych obrębach oraz w Sobótce był największy przyrost powierzchni terenów zabudowanych. Największą zmienność pokrycia terenu w drugim badanym przedziale czasowym znów zanotowano w obrębie Górka, a także w obrębach Sulistrowice i Sulistrowiczki, gdzie grunty orne zostały przekształcone w tereny zabudowane. Najmniejszymi zmianami pokrycia terenu w badanym okresie charakteryzuje się obręb Ślęża, Księginice Małe, a także Strachów i Będkowice. Wartość wskaźnika zmienności krajobrazu obliczono sumując bezwzględne wartości wskaźników zmienności powierzchni wszystkich typów pokrycia terenu, dla każdego obrębu, w obu analizowanych okresach. Pozwoliło to uzyskać jedną wartość liczbową charakteryzującą intensywność przemian krajobrazu. Dla poszczególnych obrębów wskaźnik osiągnął wartość: Górka 140,47; Sobótka 49,01; Sulistrowiczki 46,67; Sulistrowice 88

11 44,19; Strzeblów 37,28; Kunów 31,29; Strachów 28,89; Przezdrowice 19,75; Strzegomiany 19,30; Będkowice 14,09; Księginice Małe 13,84; Świątniki 11,05; Ślęża 2,86; Analiza planowanych zmian krajobrazu W związku z zastosowanym w studium gminy Sobótka nietypowym podziałem przestrzeni dla potrzeb badań przyporządkowano je do przyjętych 5 głównych typów pokrycia terenu: lasy i zagajniki obszary oznaczone w studium symbolem ZL obszary funkcjonalne leśne, ZP obszary funkcjonalne zieleni; łąki i pastwiska obszary oznaczone w studium symbolami ZK obszary funkcjonalne przyrodniczo krajobrazowe oraz UK obszary funkcjonalne usługowo krajobrazowe (przeznaczone w większości jako łąki i pastwiska, jednak dopuszcza się tu także lokalizację zabudowy o niskiej intensywności); zbiorniki wodne obszary oznaczone w studium symbolem WS wody powierzchniowe; grunty orne obszary oznaczone w studium symbolem R obszary funkcjonalne rolnicze; Tereny zabudowy obszary oznaczone w studium symbolami MN obszary funkcjonalne mieszkaniowe, MNL obszary funkcjonalne zabudowy letniskowej, U obszary funkcjonalne koncentracji usług, P obszary funkcjonalne aktywności gospodarczej, ZC obszary funkcjonalne kulturowe, T obszary funkcjonalne infrastruktury technicznej. Tabela 3. Powierzchnia elementów struktury przestrzennej w skali całej gminy Table 3. Area of element of spatial structure in Sobótka commune Element struktury przestrzennej 2009r [ha] Studium [ha] Lasy i zagajniki 3036,3 3128,5 Zbiorniki wodne 14,9 14,0 Łąki i pastwiska 951,3 1337,5 Grunty orne 8441,4 5909,5 Tereny zabudowy 1091,2 3145,5 (opracowanie własne na podstawie analizy mapy struktury przestrzennej oraz studium) Porównując dane dla całej gminy z 2009 roku oraz dane uzyskane z analizy rysunku studium (tab. 11) można zauważyć gwałtowane zmniejszenie powierzchni gruntów ornych o 89

12 ponad 2500 ha, które w większości zostały przeznaczone do pełnienia funkcji mieszkaniowych, usługowych i przemysłowych. Wzrost ten nie wynika jednak z zapotrzebowania społecznego. Potwierdzają to dane zawarte w tekście studium, dotyczące przewidywanej liczby ludności w 2020 r. dla całego obszaru gminy Studium zakłada wzrost w porównaniu z 2010 r. o niecałe 350 osób (liczba ludności wg danych GUS wynosiła w czerwcu 2010 r osób). W celu wyodrębnienia obszarów o największych zagrożeniach związanych z realizacją zapisów studium wyliczono wskaźnik synatropizacji krajobrazu dla każdego obrębu geodezyjnego, dla danych z 2009 r. oraz dla danych uzyskanych na podstawie analizy rysunku studium (tab. 12). Tabela 4. Wskaźnik synantropizacji krajobrazu w analizowanych obrębach Table 4. Landscape synathropisation index in analyzed areas Obręb WSK 2009r. WSK studium Różnica Strzeblów 3,47 4,45 0,98 Sobótka 3,6 4,12 0,52 Strzegomiany 2,99 3,47 0,48 Przezdrowice 2,89 3,25 0,36 Sulistrowice 2,78 3,1 0,32 Księginice Małe 2,5 2,63 0,13 Będkowice 2,12 2,23 0,11 Górka 3,28 3,35 0,07 Świątniki 2,9 2,93 0,03 Ślęża 1,02 1,01-0,01 Strachów 2,79 2,72-0,05 Sulistrowiczki 2,38 2,28-0,1 Kunów 2,69 2,52-0,17 (opracowanie własne) Analiza wykazała, że realizacja zapisów zawartych w studium uwarunkowań spowoduje w 9 obrębach zwiększenie stopnia synantropizacji krajobrazu, w tym w 6 powyżej wartości 0,1 najwięcej w obrębach wchodzących w skład miasta Sobótka obrębach Strzeblów i Sobótka, a także w obrębach Strzegomiany, Przezdrowice i Sulistrowice. W pozostałych 4 obrębach nastąpiło zmniejszenie wartości wskaźnika, jednak tylko w przypadku 1 obrębu Kunowa powyżej wartości 0,1. Należy tu zaznaczyć, że obszarom oznaczonym w studium symbolem UK obszary usługowo krajobrazowe (głównie tereny w granicach Ślężańskiego Parku Krajobrazowego lub jego otuliny w obrębach Sulistrowice, Sobótka, Sulistrowiczki, Księginice Małe), gdzie dopuszczalna jest także zabudowa o niskiej intensywności została przypisana waga synantropizacji równa 2 (są to głównie obszary dzisiejszych łąk 90

13 i pastwisk w sąsiedztwie miejscowości). W przypadku potraktowania tych obszarów jako tereny osadnicze wskaźnik synantropizacji byłby jeszcze wyższy, co wskazuje na jeszcze większe zagrożenie dewastacją krajobrazu chronionego. Podsumowanie Jak wykazały przeprowadzone badania krajobraz okolic Ślęży w okresie powojennym ulegał silnym przekształceniom w wyniku silnego uprzemysłowienia i zmian w gospodarce zmiany były coraz bardziej intensywne. Przekształcenia po 1977 r. były przyczyną kolejnych zmian, powodowanych głównie lokalizacją nowej zabudowy, zwłaszcza letniskowej. Do najważniejszych współcześnie zagrożeń można zaliczyć znaczne zwiększenie planowanej powierzchni zabudowy, znaczne rozmiary inwestycji oraz brak analiz wpływu zmian, jakie mogą powodować w krajobrazie modyfikacje dokumentów planistycznych oraz nowe inwestycje. Określenie wskaźnika zmienności krajobrazu oraz wskaźnika synantropizacji krajobrazu na podstawie analizy materiałów kartograficznych z różnych okresów i dokumentów planistycznych pozwala wskazać krajobrazy, które od kilkudziesięciu lat nie ulegały dużym przekształceniom oraz tereny, gdzie zmiany krajobrazu były dość znaczne, jak również tereny, gdzie planowane zmiany mogą przyczynić się do zmniejszenia wartości krajobrazu. Określenie wskaźnika zmienności może być przydatnym narzędziem w procesie planowania przestrzennego. W obrębach takich jak Górka, Sulistrowice i Sulistrowiczki można zaobserwować silny rozwój zabudowy i zmianę pierwotnej funkcji wsi z rolniczej na wypoczynkową, zwłaszcza w okresie po 1977 r. Dla obszarów o wysokiej zmienności krajobrazu w pierwszej kolejności należy podjąć działania zmierzające do określenia zasad zarządzania krajobrazem oraz możliwości jego dalszych przekształceń poprzez analizę wrażliwości i pojemności krajobrazu. Literatura: 1. Bogdanowski J. i in., 1981 Architektura krajobrazu, Warszawa Kraków, s Chmielewski T.J., 2001, System planowania przestrzennego harmonizującego przyrodę i gospodarkę, Wydawnictwo Politechniki Lubelskiej, Lublin 3. Degórska B., Deręgowska A., 2008, Zmiany krajobrazu obszaru metropolitalnego Warszawy na przełomie XX i XXI wieku, Atlas Warszawy. Z.10., Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa. 4. Europejska Konwencja Krajobrazowa, Florencja Myga-Piątek U., 2005 b, Historia, metody i źródła badań krajobrazu kulturowego, [w:] Problemy Ekologii Krajobrazu, tom XVII, Wrocław, s Solon J., 2005, Landscape diversity, [w:] Gutry-Korycka M. (red.), Urban sprawl. Warsaw Aglomeration, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, s