Możliwości regeneracji tkanek organizmu

Wielkość: px
Rozpocząć pokaz od strony:

Download "Możliwości regeneracji tkanek organizmu"

Transkrypt

1 Możliwości regeneracji tkanek organizmu 8 W następstwie urazowego lub chorobowego uszkodzenia tkanek i narządów zachodzą w organizmie naturalne zmiany naprawcze, wyrównawcze i przystosowawcze, zmierzające do zminimalizowania powstałych zaburzeń czynności i przystosowania organizmu do funkcjonowania w nowych, mniej korzystnych warunkach. W procesie tym decydującą rolę odgrywają takie zjawiska, jak: regeneracja, kompensacja i adaptacja ustroju do zmienionych przez uraz (chorobę) warunkach działania. Regeneracja (łac. regeneratio odrodzenie, odnowienie) to odradzanie się uszkodzonych komórek, tkanek czy narządów. Takie odtworzenie zniszczonych struktur na drodze plastycznej autoreprodukcji komórek i struktur międzykomórkowych, a nawet tworów wielokomórkowych stanowiłoby najlepszą drogę do przywrócenia utraconych funkcji. U niektórych zwierząt regeneracja jest zjawiskiem naturalnym, np. u płazów istnieje możliwość odrastania części, a nawet całej kończyny czy ogona. Niestety, u człowieka możliwości regeneracji są ograniczone, chociaż w niektórych tkankach odgrywają znaczącą rolę w procesach naprawczych. Wyrazem tych procesów jest przecież gojenie się ran, nawet głębokich, a nie ograniczonych tylko do powłok skórnych, czy też zrastanie się kości po ich złamaniu lub przecięciu, a także odrastanie w określonych warunkach włókien uszkodzonych nerwów obwodowych Regeneracja tkanki kostnej W obrębie tkanki kostnej warunkiem wystąpienia procesu zrastania się kości jest dobre unaczynienie odłamów, właściwe ich nastawienie oraz wystarczające zarówno jakościowo, jak i w odniesieniu do czasu unieruchomienie. Regeneracja kości przebiega etapowo i jest procesem długotrwałym. Ostatnie badania udowodniły, że istnieje tu proces niejako sprzężenia zwrotnego uszkodzone komórki kostne (osteocyty) wysyłają sygnały do okostnej w celu pobudzenia procesu dojrzewania osteoblastów niezwykle ważny w uzupełnianiu istniejących ubytków strukturalnych. Jeśli przebieg gojenia się jest prawidłowy, zregenerowana kość odzyskuje w pełni swą podporową, ruchową funkcję. Proces gojenia bywa niekiedy zaburzony.

2 62 Możliwości regeneracji tkanek organizmu Rycina 8.1. Schemat zaburzenia unaczynienia złamanej kości. Dochodzi do tego, gdy nie są spełnione wymienione uprzednio warunki, a więc gdy dojdzie do uszkodzenia naczynia odżywiającego kość z zaburzeniem jej unaczynienia (ryc. 8.1), odłamy kości nie zostaną prawidłowo nastawione lub dojdzie do wtórnego ich przemieszczenia. Zaburzenie kostnienia może być następstwem zakleszczenia się między odłamami kostnymi tkanek miękkich (mięśni, ścięgna, powięzi, a nawet nerwu, zwłaszcza promieniowego, który leży bezpośrednio na trzonie kości ramiennej). Jak wspomniano, zaburzenia kostnienia mogą być też następstwem niewłaściwego unieruchomienia, np. po założeniu opatrunku gipsowego na zbyt grubym podkładzie waty lub zbyt wczesnej rezygnacji z unieruchomienia przez niecierpliwego pacjenta. W takich przypadkach można mieć do czynienia ze zrostem opóźnionym, który przebiega prawidłowo, ale wolno, i następuje np. zamiast w ciągu 3 miesięcy dopiero po 6 8 miesiącach. W przypadkach większych nieprawidłowości może nie dojść do zrostu kostnego (ryc. 8.2) i wytworzenia się tak zwanego stawu rzekomego. Końce odłamów pokrywają się wówczas tkanką chrzęstno-włóknistą, izolującą je od siebie, w miejscu tym występuje patologiczna ruchomość, np. w obrębie kości ra-

3 Regeneracja tkanki kostnej 63 Rycina 8.2. Staw rzekomy w miejscu złamania kości w obrazie rentgenowskim. miennej lub kości podudzia, zwykle zresztą niebolesna, ale upośledzająca funkcje podporowe czy ruchowe kończyny. Zdolności regeneracyjne tkanki kostnej umożliwiły wprowadzenie wielu ortopedycznych zabiegów rekonstrukcyjnych: różnego typu osteotomii korekcyjnych (przecięcia kości w celu skorygowania osi kończyny), a także chirurgicznego wydłużania kończyn. Zabieg taki staje się niekiedy konieczny, gdy dochodzi do znacznej dysproporcji w długości kończyn w następstwie urazu (zmiażdżenie części trzonu kości) lub zaburzenia wzrostu kostnego u dziecka spowodowanego uszkodzeniem przez proces chorobowy chrząstki wzrostowej. Małe różnice, rzędu 2 3 cm, zwykle wyrównuje się za pomocą wkładki ortopedycznej lub podwyższenia obcasa. Nierzadko dochodzi jednak do znacznej asymetrii kończyn, rzędu 6 8 albo więcej centymetrów. Rozważa się wówczas wyrównanie długości dzięki wydłużeniu krótszej części kończyny. Odbywa się to przez przecięcie kości i założenie odpowiedniego aparatu: Andersona, Wagnera, a ostatnio najczęściej Ilizarowa (ryc. 8.3), za pomocą którego kończynę stopniowo się rozciąga, zwykle z szybkością nieprzekraczającą 1 mm na dobę (nierzadko 2, a nawet 4 razy na dobę po 0,25 lub 0,5 mm), aż do momentu uzyskania wyrównania ubytku w długości

4 64 Możliwości regeneracji tkanek organizmu Rycina 8.3. Schemat działania aparatów służących do wydłużenia skróconej kończyny. kończyny. Wraz z wydłużaniem, dzięki zdolności do regeneracji, odbywa się tworzenie nowej kości wypełniającej ubytek Regeneracja tkanki mięśniowej Zdolność do regeneracji wykazuje również mięsień szkieletowy, zwłaszcza w przypadku częściowego odnerwienia. Procesy regeneracji włókien mięśniowych obserwuje się w uszkodzeniach urazowych oraz chorobach nerwowo-mięśniowych. Mogą one doprowadzić do częściowego, a niekiedy nawet niemal pełnego powrotu funkcji uszkodzonego mięśnia. Uzależnione jest to jednak od stopnia jego unaczynienia

5 Regeneracja tkanki nerwowej 65 (rewaskularyzacji) i ponownego unerwienia (na drodze reinerwacji) regenerujących się komórek mięśniowych. Ważne jest również niedopuszczenie do zaników, zwłóknienia mięśni (co jest domeną fizjoterapii), może to bowiem zniweczyć szanse na powrót jego użytecznej funkcji. Warunkiem prawidłowego przebiegu regeneracji jest obecność w uszkodzonym mięśniu zdolnych do podziału tak zwanych komórek satelitarnych umiejscowionych na obwodzie włókna mięśniowego pod błoną podstawną. Jądra tych komórek mają zdolność do replikacji DNA i podziału mitotycznego. DNA jest to skrót kwasu detoksynukleinowego, biorącego udział w biosyntezie białek i przenoszeniu cech dziedzicznych. W organizmie ludzkim jest około 50 miliardów komórek, z których każda zawiera 23 pary chromosomów (po jednym po ojcu i matce), zbudowanych właśnie z DNA oraz białek i będących nośnikami genów. Taki zespół genów w organizmie określa się nazwą genomu. Po podziale komórki te wbudowują się we włókna mięśniowe, umożliwiając przywrócenie ich fizjologicznych funkcji. Proces ten zapoczątkowuje uwolnienie się z uszkodzonej komórki mięśniowej produktów jej rozpadu enzymów proteolitycznych, co stymuluje sąsiednie komórki satelitarne do wspomnianego podziału mitotycznego. W procesie reinerwacji włókien mięśniowych występuje tak zwane bocznicowanie, to znaczy odgałęzienie od zachowanych aksonów zdrowych motoneuronów (włókien nerwowych) do uszkodzonych aksonów i tą drogą do odnerwionych włókien mięśniowych Regeneracja tkanki nerwowej Regeneracja ma również miejsce w obrębie układu nerwowego. Dotyczy jednak jedynie włókien nerwowych, a nie komórek nerwowych. Uszkodzony nerw obwodowy ma zdolność do regeneracji, jednak pod warunkiem zachowania jego ciągłości, a więc np. w sytuacji jego zgniecenia lub naciągnięcia. W takiej sytuacji dochodzi do uszkodzenia i obumarcia jedynie najwrażliwszych elementów nerwu włókien nerwowych (aksonów). Objawy kliniczne uszkodzenia obwodowego układu nerwowego są zależne od umiejscowienia uszkodzenia (poziomu i rodzaju uszkodzonego nerwu), rozległości uszkodzenia (pojedynczy korzeń splotu nerwowego, cały splot, pojedyncze lub mnogie uszkodzenie nerwów) oraz charakteru i stopnia uszkodzenia. Od tych czynników uzależnione jest też postępowanie terapeutyczne, zwłaszcza od stopnia uszkodzenia nerwu lub korzenia rdzeniowego. Najczęściej w diagnostyce wykorzystywany jest podział Seddona, który wyróżnił trzy podstawowe stopnie uszkodzenia nerwu: neurapraxia, axonotmesis, neurotmesis (ryc. 8.4). Neurapraxia stanowi najlżejszy, najlepiej rokujący stopień uszkodzenia, będącego zwykle następstwem przygniecenia lub naciągnięcia korzenia czy pnia nerwowe-

6 66 Możliwości regeneracji tkanek organizmu Rycina 8.4. Schemat stopnia uszkodzenia nerwu obwodowego. go. Uraz przebiega bez przerwania ciągłości struktur i bez istotnych zmian morfologicznych nerwu. Uszkodzenie to porównuje się do zaburzeń funkcji ośrodkowego układu nerwowego występujących w przebiegu wstrząsu mózgu lub rdzenia kręgowego. Pełny powrót czynności nerwu następuje szybko, nierzadko nawet w ciągu kilku kilkunastu godzin po urazie. Nie wymaga wobec tego postępowania terapeutycznego. Axonotmesis stwierdzane jest, gdy uszkodzenie następuje w czasie takiego samego mechanizmu urazu (zgniecenie, naciągnięcie), ale o większej sile i dynamice. Prowadzi to do przerwania ciągłości najbardziej wrażliwych elementów nerwu włókien osiowych, aksonów co powoduje powstanie zwyrodnienia Wallera obwodowej części włókna nerwowego z towarzyszącym temu rozpadem osłonek mielinowych. Ciągłość nerwu pozostaje zachowana, podobnie jak jego osłonek (Schwanna, epineuralna, perineuralna, endoneuralna). Po okresie rozpadu obwodowej części aksonów osłonki mielinowej istnieją warunki do spontanicznego odrostu włókien osiowych w obrębie zachowanych tub Schwanna. Po upływie czasu niezbędnego do zaistnienia regeneracji włókien nerwowych, ich dojrzewania z odtworzeniem osłonek mielinowych nerw ma szanse wznowić swoje działanie. Najczęściej nie

7 Regeneracja tkanki nerwowej 67 jest wówczas konieczne leczenie operacyjne. Wskazane jest ono jedynie w przypadkach utrzymującego się ucisku korzenia czy nerwu (przez ciało obce, odłam kostny, rozległą bliznę) uniemożliwiającego regenerację włókien nerwowych. Rozrost tkanki łącznej włóknistej wokół pnia nerwowego lub w jego wnętrzu (międzypęczkowej, śródpęczkowej) decyduje nierzadko o niemożności regeneracji uszkodzonych włókien nerwowych. Pomocne wówczas bywa uwolnienie nerwu od ucisku (neuroliza). Regeneracja włókien nerwowych przebiega wolno, średnio z szybkością 1 1,5 mm/ /dobę, dlatego też istotną rolę odgrywa tu leczenie usprawniające. Jest ono tym bardziej nieodzowne i długotrwałe, im większa jest odległość miejsca uszkodzenia nerwu od miejsca zaopatrzenia przez niego odnerwionych tkanek. Usprawnianie ma na celu zapobieganie powstawaniu przykurczów (skutek asymetrycznego działania mięśni na staw), niefunkcjonalnemu ustawieniu niedowładnej kończyny, postępującemu zanikowi, zwyrodnieniu mięśni, zmierza do przyspieszenia tempa regeneracji włókien osiowych. W miarę postępu reinerwacji tkanek należy dążyć do wzmocnienia niedowładnych mięśni, przywrócenia utraconych funkcji kończyny. Neurotmesis jest najcięższą formą uszkodzenia nerwu z całkowitym przerwaniem ciągłości wszystkich jego elementów (ryc. 8.5). W takiej sytuacji nie ma możliwości spontanicznego powrotu funkcji nerwu. Warunkiem stworzenia możliwości jej powrotu jest przywrócenie ciągłości nerwu w granicach zdrowych, pozbawionych blizny tkanek. W przypadku niewielkiego ubytku nerwu, rzędu 1 2 cm, istnieją warunki (po ułożeniu kończyny w pozycji zmniejszającej napięcie nerwu) do zespolenia jego kikutów koniec do końca za pomocą cienkich szwów jedwabnych zakładanych na osłonkę epineuralną lub za pomocą fibrynowych klejów tkankowych. W przypadku większych ubytków konieczne jest zwykle zastosowanie przeszczepów kablowych Rycina 8.5. Obraz operacyjny całkowitego przecięcia kilku nerwów na poziomie ramienia.

8 68 Możliwości regeneracji tkanek organizmu Rycina 8.6. Zespolenie nerwu za pomocą przeszczepów kablowych połączonych z końcami przeciętego nerwu klejem tkankowym (autogenne osocze). (ryc. 8.6) pobranych z nerwów skórnych (łydkowy, przedramienia), przez które regenerujące włókna osiowe przerastają z bliższego odcinka uszkodzonego nerwu do jego części obwodowej, a następnie do odnerwionych tkanek. Warunki regeneracji w tych przypadkach są jednak trudniejsze, gdyż w miejscu zespolenia nerwu zawsze powstaje blizna utrudniająca odrastanie włókien nerwowych, a w przypadku zastosowania przeszczepów blizna powstaje w dwu miejscach zespolenia przeszczepów z pniem nerwu. Po przywróceniu ciągłości nerwu niezbędne jest leczenie usprawniające według zasad wymienionych uprzednio. Możliwość regeneracji istnieje również w rdzeniu kręgowym, jednak nie ma ona dotychczas praktycznego znaczenia ze względu na małą dynamikę tego procesu oraz szybko powstającą w miejscu urazu bliznę glejową, stanowiącą zaporę dla regenerujących się z opóźnieniem włókien dróg rdzeniowych. Nie ma tu też możliwości zespolenia chirurgicznego przerwanych bezosłonkowych włókien. Tak więc regeneracja w przypadkach uszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego nie ma praktycznie istotnego znaczenia. Jedynie w przypadku odwracalnego, częściowego uszkodzenia neuronów ruchowych można oczekiwać zwykle częściowego powrotu czynności ruchowej. Przy całkowitym uszkodzeniu neuronów mózgowych można jedynie rozważać możliwość przejęcia ich funkcji przez inne, zachowane struktury mózgu, ale nie należy to już do zagadnień regeneracji, a do sfery procesów kompensacyjnych, o których będzie mowa w następnym rozdziale.

ŚLĄSKI UNIWERSYTET MEDYCZNY W KATOWICACH WYDZIAŁ OPIEKI ZDROWOTNEJ KIERUNEK: FIZJOTERAPIA MARIA DOBOSZ

ŚLĄSKI UNIWERSYTET MEDYCZNY W KATOWICACH WYDZIAŁ OPIEKI ZDROWOTNEJ KIERUNEK: FIZJOTERAPIA MARIA DOBOSZ ŚLĄSKI UNIWERSYTET MEDYCZNY W KATOWICACH WYDZIAŁ OPIEKI ZDROWOTNEJ KIERUNEK: FIZJOTERAPIA MARIA DOBOSZ WPŁYW USZKODZENIA MIĘŚNIA NADGRZEBIENIOWEGO NA STABILNOŚĆ I MOBLINOŚĆ OBRĘCZY BARKOWEJ PRACA MAGISTERSKA

Bardziej szczegółowo

19. Pierwsza pomoc w stanach zagrożenia życia

19. Pierwsza pomoc w stanach zagrożenia życia 19. Pierwsza pomoc w stanach zagrożenia życia 19.1. Definicja pierwszej pomocy 19.2. Organizacja akcji ratunkowej 19.2.1. Wezwanie pomocy 19.2.2. Bezpieczeństwo akcji ratunkowej 19.2.3. Apteczka pierwszej

Bardziej szczegółowo

Pierwsza pomoc w urazach

Pierwsza pomoc w urazach Sylwia Roda Pierwsza pomoc w urazach Algorytmy postępowania Słupsk 2014 Szkoła Policji w Słupsku Materiał dydaktyczny opracowany w Szkole Policji w Słupsku do użytku wewnętrznego Policji może być reprodukowany

Bardziej szczegółowo

MOJE DZIECKO MA ZESPÓŁ PRADERA-WILLIEGO

MOJE DZIECKO MA ZESPÓŁ PRADERA-WILLIEGO Maria Libura MOJE DZIECKO MA ZESPÓŁ PRADERA-WILLIEGO Jak mogę mu pomóc? Warszawa 2007 1 Maria Libura Moje dziecko ma zespół Pradera-Williego. Jak mogę mu pomóc? Konsultacja medyczna: dr n.med. Maria Ginalska

Bardziej szczegółowo

Założenia FDM opierają się na

Założenia FDM opierają się na Tomasz Teszner Msc. osteopata, FDM-CI terapeuta, fizjoterapeuta FDM metoda, którą trzeba zrozumieć, aby móc się jej nauczyć Praca recenzowana Metoda Fascial Distortion Model (FDM) została stworzona i rozwinięta

Bardziej szczegółowo

Nie jestem inny... mam tylko hemofilię

Nie jestem inny... mam tylko hemofilię Nie jestem inny... mam tylko hemofilię Poradnik dla nauczycieli i personelu szkolnego Polskie Stowarzyszenie Chorych na Hemofilię Członek Światowej Federacji ds. Hemofilii Polskie Stowarzyszenie Chorych

Bardziej szczegółowo

Jacek Bliźniak PROBLEM TYPOWOŚCI I NIETYPOWOŚCI ROZWOJU PSYCHOSPOŁECZNEGO DZIECKA NIEPEŁNOSPRAWNEGO 1. WSTĘP

Jacek Bliźniak PROBLEM TYPOWOŚCI I NIETYPOWOŚCI ROZWOJU PSYCHOSPOŁECZNEGO DZIECKA NIEPEŁNOSPRAWNEGO 1. WSTĘP Jacek Bliźniak PROBLEM TYPOWOŚCI I NIETYPOWOŚCI ROZWOJU PSYCHOSPOŁECZNEGO DZIECKA NIEPEŁNOSPRAWNEGO 1. WSTĘP Niepełnosprawność należy rozumieć, jako ograniczenie możliwości jednostki w zakresie: Fizycznym

Bardziej szczegółowo

MATERIAŁ SZKOLENIOWY PRACA Z OSOBĄ CHORUJĄCĄ PSYCHICZNIE ZAŁĄCZNIK NR 10

MATERIAŁ SZKOLENIOWY PRACA Z OSOBĄ CHORUJĄCĄ PSYCHICZNIE ZAŁĄCZNIK NR 10 ZAŁĄCZNIK NR 10 MATERIAŁ SZKOLENIOWY PRACA Z OSOBĄ CHORUJĄCĄ PSYCHICZNIE 1 Wstęp W centrum naszego zainteresowania znalazł się młody człowiek z poważnymi zaburzeniami psychicznymi. Kto to jest młody człowiek

Bardziej szczegółowo

STAN EMOCJONALNY I DUCHOWY WPŁYWAJĄCY NA OCENĘ PERCEPCJI STANU POŁOŻENIA ŻYCIOWEGO OSÓB PO UDARZE MÓZGU

STAN EMOCJONALNY I DUCHOWY WPŁYWAJĄCY NA OCENĘ PERCEPCJI STANU POŁOŻENIA ŻYCIOWEGO OSÓB PO UDARZE MÓZGU STAN EMOCJONALNY I DUCHOWY WPŁYWAJĄCY NA OCENĘ PERCEPCJI STANU POŁOŻENIA ŻYCIOWEGO OSÓB PO UDARZE MÓZGU Beata Martowicz, Anna Wójcik Wyższa Szkoła Zarządzania i Administracji w Zamościu Streszczenie Udar

Bardziej szczegółowo

Wiedzieć znaczy działać

Wiedzieć znaczy działać Wiedzieć znaczy działać 1 Kiedy ciało wysyła sygnały? s. 4 2 3 Badania co mogą nam powiedzieć? s. 22 Słownik psychologiczny, czyli optymiści żyją dłużej s. 26 prof. dr hab. n.med. Jacek Jassem Szanowni

Bardziej szczegółowo

17. ROZWÓJ NARZĄDU ZĘBOWEGO

17. ROZWÓJ NARZĄDU ZĘBOWEGO 17. ROZWÓJ NARZĄDU ZĘBOWEGO 17.1. Powstawanie i rozwój zawiązka zęba Zęby rozwijają się z dwóch współdziałających ze sobą tkanek: mezenchymy oraz pokrywającego ją nabłonka ektodermalnego wyściełającego

Bardziej szczegółowo

PAŃSTWOWA WYŻSZA SZKOŁA ZAWODOWA W GŁOGOWIE

PAŃSTWOWA WYŻSZA SZKOŁA ZAWODOWA W GŁOGOWIE PAŃSTWOWA WYŻSZA SZKOŁA ZAWODOWA W GŁOGOWIE ERGONOMIA I BEZPIECZEŃSTWO PRACY OPRACOWAŁ: DARIUSZ SCZANIECKI LITERATURA: - BHP w praktyce Bogdan Rączkowski Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr Sp. z o.o.

Bardziej szczegółowo

Różne oblicza biologicznej roli glutationu The different aspects of the biological role of glutathione

Różne oblicza biologicznej roli glutationu The different aspects of the biological role of glutathione Postepy Hig Med Dosw. (online), 2007; 61: 438-453 e-issn 1732-2693 www.phmd.pl Review Received: 2007.02.21 Accepted: 2007.06.26 Published: 2007.07.11 Różne oblicza biologicznej roli glutationu The different

Bardziej szczegółowo

Uniwersytet Jagielloński

Uniwersytet Jagielloński Uniwersytet Jagielloński Wydział Polonistyki Kierunek: Terapia zaburzeń w mówieniu, czytaniu i pisaniu Agnieszka Felchner Praca z dzieckiem dyslektycznym Praca dyplomowa napisana pod kierunkiem: dr Teresy

Bardziej szczegółowo

Konsensus Polski. - aktualizacja styczeń 2009

Konsensus Polski. - aktualizacja styczeń 2009 Profilaktyka i leczenie żylnej choroby zakrzepowo-zatorowej Konsensus Polski - aktualizacja styczeń 2009 Zalecenia oparte na dowodach z badań naukowych oraz opiniach polskich ekspertów Warszawa styczeń

Bardziej szczegółowo

Spis treści. Strona 2 z 38

Spis treści. Strona 2 z 38 Spis treści Strona 2 z 38 WSTĘP...3 1. CZY MUSISZ SCHUDNĄĆ?...5 2. TAKTYKA W DIECIE...12 3. FAKTY O ODCHUDZANIU...17 4. MITY O ODCHUDZANIU...20 5. FAKT CZY MIT?...24 6. DLACZEGO DIETY SĄ NIESKUTECZNE...25

Bardziej szczegółowo

PIERWSZA POMOC PRZEDMEDYCZNA

PIERWSZA POMOC PRZEDMEDYCZNA PIERWSZA POMOC PRZEDMEDYCZNA Na etapie udzielania pierwszej pomocy przedmedycznej NAWET NAJLEPSZY SPRZĘT NIE ZASTĄPI UMIEJĘTNOŚCI! Każdy ma obowiązek udzielić pierwszej pomocy Od naszej reakcji na wypadek

Bardziej szczegółowo

Terapia małżeńska jako jeden ze sposobów radzenia sobie. w sytuacji kryzysu małżeńskiego.

Terapia małżeńska jako jeden ze sposobów radzenia sobie. w sytuacji kryzysu małżeńskiego. Artykuł publikowany w: Kosek-Nita B., Raś D.: Resocjalizacja, diagnoza, wychowanie. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego. Katowice 1999; s. 76-96. Małgorzata Wolska Terapia małżeńska jako jeden ze sposobów

Bardziej szczegółowo

PIERWSZA POMOC W PIGUŁCE. Opracowanie: Michał Naranowicz

PIERWSZA POMOC W PIGUŁCE. Opracowanie: Michał Naranowicz PIERWSZA POMOC W PIGUŁCE Opracowanie: Michał Naranowicz Spis treści Spis treści...2 1. Podstawy prawne:...3 2. Stany zagrożenia życia:...4 2.1. Triada przeżyciowa:...4 2.2 Zaburzenia w funkcjonowaniu triady

Bardziej szczegółowo

PIERWSZA POMOC MEDYCZNA

PIERWSZA POMOC MEDYCZNA PIERWSZA POMOC MEDYCZNA Znajomość sposobów udzielania pierwszej pomocy jest zawsze potrzebna, a wyjątkowego znaczenia nabiera w razie masowych strat sanitarnych, jakie mogą zaistnieć w rejonach porażenia.

Bardziej szczegółowo

STRUKTURA GENOMU BORRELIA BURGDORFERI; INFORMACJA GENETYCZNA ZAWARTA W POSZCZEGÓLNYCH REPLIKONACH SKŁADOWYCH

STRUKTURA GENOMU BORRELIA BURGDORFERI; INFORMACJA GENETYCZNA ZAWARTA W POSZCZEGÓLNYCH REPLIKONACH SKŁADOWYCH POST. MIKROBIOL., 2011, 50, 4, 275 289 http://www.pm.microbiology.pl STRUKTURA GENOMU BORRELIA BURGDORFERI; INFORMACJA GENETYCZNA ZAWARTA W POSZCZEGÓLNYCH REPLIKONACH SKŁADOWYCH Ewa Furmańczyk 1, Mirosława

Bardziej szczegółowo

PIERWSZA POMOC W NAGŁYCH WYPADKACH

PIERWSZA POMOC W NAGŁYCH WYPADKACH Tomasz Rogowski nauczyciel wychowania fizycznego i edukacji dla bezpieczeństwa w Zespole Szkół w Tczycy PIERWSZA POMOC W NAGŁYCH WYPADKACH SPIS TREŚCI WSTĘP... 2 I. PIERWSZA POMOC W NAGŁYCH WYPADKACH W

Bardziej szczegółowo

PIERWSZE KROKI W PROFILAKTYCE DOPINGU! POZIOM PODSTAWOWY

PIERWSZE KROKI W PROFILAKTYCE DOPINGU! POZIOM PODSTAWOWY Harmonising the knowledge about biomedical side effects of doping PIERWSZE KROKI W PROFILAKTYCE DOPINGU! POZIOM PODSTAWOWY SLAJD 2: Istnieje wiele teorii na temat pochodzenia terminu doping. Plemię Kaffir

Bardziej szczegółowo

Jak ćma przejawy depresji w różnych okresach życia

Jak ćma przejawy depresji w różnych okresach życia Jak ćma przejawy depresji w różnych okresach życia Jak ćma przejawy depresji w różnych okresach życia Anna Antosik-Wójcińska Tadeusz Parnowski Łukasz Święcicki VA/12/11/91 Servier Polska Sp. z o.o. ul.

Bardziej szczegółowo

VADEMECUM ZATRUDNIANIA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH

VADEMECUM ZATRUDNIANIA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH Vademecum zatrudniania osób niepełnosprawnych zostało opracowane w ramach kampanii informacyjnej PRZEŁAM LODY OBOJĘTNOŚCI Organizatorem kampanii jest Polska Organizacja Pracodawców Osób Niepełnosprawnych

Bardziej szczegółowo

Pomoc w samorozwoju osobowo±ci

Pomoc w samorozwoju osobowo±ci UNIWERSYTET WARSZAWSKI Wydział Fizyki Jadwiga Krajewska Pomoc w samorozwoju osobowo±ci skrypt dla studentów Nauczycielskiego Kolegium Fizyki Wydanie II WARSZAWA 2002 r. 2 Spis treści Wstęp 5 1 Chcę wzrastać

Bardziej szczegółowo

Mechanizm uwagi. Przegląd zagadnień w perspektywie psychologicznej i neurofizjologicznej

Mechanizm uwagi. Przegląd zagadnień w perspektywie psychologicznej i neurofizjologicznej Piotr FRANCUZ Mechanizm uwagi. Przegląd zagadnień w perspektywie psychologicznej i neurofizjologicznej W ciągu każdej sekundy do naszych receptorów dociera kilkaset tysięcy bitów informacji. W tym czasie

Bardziej szczegółowo

Rozumienie i wykorzystywanie drukowanych informacji, jako podstawa uczenia się

Rozumienie i wykorzystywanie drukowanych informacji, jako podstawa uczenia się K. Sochacka Rozumienie i wykorzystywanie drukowanych informacji 95 Krystyna Sochacka zakład psychologii społecznej i rozwoju człowieka wydział pedagogiki i psychologii uniwersytet w białymstoku Rozumienie

Bardziej szczegółowo